شهيد قدوسي
از ولادت تا هجرت
در دوازدهم مرداد 1306 شمسي، در شهر كوچك نهاوند فرزندي به دنيا آمد كه نامش را علي ناميدند. پدرش «آخوند ملااحمد» از علماي بزرگ شهر بود كه پس از سالها تحصيل در حوزه علميه نجف و استفاده از درس بزرگاني چون آيه الله ميرزا محمد حسن شيرازي، آيه الله ميرزا حبيب الله رشتي و آيه الله آخوند خراساني، به درجه اجتهاد نايل شد و به زادگاه خود برگشت و به ارشاد مردم پرداخت.
علي دوران كودكي و نوجواني را تحت تربيت درست خانواده سپري كرد. با خواندن، نوشتن، قرآن، نماز و احكام شرعي آشنا شد و سرانجام حادثه اي موجب شد كه او در سنين نوجواني وارد حوزه علميه شود. روحاني مبارزي به نام شيخ «خطيب» كه با حكومت رضا شاه مخالفت مي كرد و بدين سبب به زندان هم رفته بود در مسجدي كه ملااحمد در آن اقامه نماز جماعت مي كرد، سخن مي گفت ؛ روزي در بين صحبتهايش گفت:
«ديشب خواب ديدم فرزند كوچك آقا (ملااحمد) مورد لطف حضرت پيامبر صلي الله عليه و آله قرار گرفته و حضرت با دست مبارك خود، بر سر او عمامه گذاشته است».
اين حادثه موجب شد تا علي در پانزده سالگي (سال 1321) وارد حوزه علميه قم شود و در مدرسه فيضيه حجره اي تهيه نمايد.
در آن ايام رضاشاه با كشف حجاب، مخالفت با برگزاري مجالس روضه، متحدالشكل كردن لباسها و اقدامهاي ديگر در صدد دين زدايي بود. او بعد از بازگشت از تركيه بر آن شد تا همانند آتاتورك، به مبارزه با دين و روحانيت بپردازد. در چنين دوراني، حوزه علميه قم در انزوا به سر مي برد. مدرسه هاي علميه خلوت يا بسته بود و بسياري از روحانيون به اجبار، خلع لباس شدند. رضاشاه از هر فرصتي استفاده نمود تا مانع فعال شدن از هر فرصتي استفاده نمود تا مانع فعال شدن حوزه هاي علميه شود. علي در چنين دوراني، در حوزه علميه قم مشغول تحصيل بود. و در نهايت تنگدستي از تحصيل دست برنداشت. مقدمات علوم اسلامي را نزد استاداني فرزانه مانند آيه الله صدوقي فراگرفت و از محضر استادان اخلاق حوزه علميه قم بهره جست. او از ابتداي طلبگي به تهذيب اخلاق، ساده زيستي، نظم و استفاده از فرصتها اهميت بسيار مي داد. پشتكار او موجب شد تا دروس مقدمات و سطح حوزه را به پايان برساند و وارد عالي ترين مرحله دروس حوزه شود. علي سالها در درس خارج آيه الله بروجردي و امام خميني شركت كرد و از خرمن دانش آنها، خوشه ها چيد.
بسياري از خطبه هاي نهج البلاغه را حفظ بود. علاقه بسياري به اهل بيت داشت و هماره در مجالس سوگواري شركت مي كرد. بسيار محتاط بود و از غيبت و دروغ بسيار پرهيز مي جست و به درس و بحث علاقه وافري نشان مي داد.
گلي در بوستان حوزه
علامه طباطبايي با ورود به حوزه علميه قم فلسفه را در حوزه احيا كرد، قدوسي مقدمه اي از دروس هيئت و فلسفه را نزد او فراگرفت اخلاق، علم و فروتني علامه طباطبايي همه شاگردانش را شيفته خود ساخته بود. وي پس از آشنايي با سجاياي عالي عرفاني استاد، از هر فرصتي استفاده مي جست و از رهنمودهاي اخلاقي آن عارف وارسته، براي تهذيب نفس استفاده مي نمود.
در آن دوره افكار كمونيستي در بين جوانان رسوخ پيدا كرده و حزب توده تبليغات گسترده اي در كشور به راه انداخته بود. بسياري از دانشگاهيان به افكارالحادي پناه برده بودند. علامه طباطبايي بر آن مي شود كه درسي خصوصي براي شاگردان ممتازش برقرار نمايد تا نخستين هسته مقاومت عليه افكارالحادي را در حوزه علميه قم بنيان نهد. شهيد مطهري، شهيد بهشتي، امام موسي صدر، شهيد صدوقي و برخي ديگر در اين جلسات شركت مي كردند. شبهات فلسفي نو در اين جلسه ها، از سوي شاگردان طرح مي شد و علامه طباطبايي به پاسخگويي آنها بر مي خاست. ثمره اين كلاسها، كتاب «اصول فلسفه و روش رئاليسم» نوشته علامه طباطبايي است.
آقاي قدوسي روز به روز به علامه طباطبايي علاقه مندتر مي شد. او از رهنمودهاي سازنده اخلاقي استاد بخوبي استفاده كرد و بدين سان توانست تحت تربيت او، به خود سازي بپردازد. رابطه شاگرد با استاد آنچنان گرم و صميمي بود، كه وي در سال 1334 ش. با دختر ايشان ازدواج نمود.
مجاهد پيرو امام
آيه الله قدوسي با انديشه هاي سياسي امام خميني بخوبي آشنا بود. او پس از افشاگيري هاي امام خميني در سال 1341 كه عليه لايحه كاپيتولاسيون و ديگر مصوبات خائنانه دولت و مجلس صورت پذيرفت، هماره همدوش همفكرانش به پشتيباني از قيام همت گماشت. او در قيام 15 خرداد 1342 و تبعيد امام خميني در 13 آبان 1342 همراه همه طلبه ها، استادان و مردم انقلابي به صحنه آمد و به مبارزه با رژيم پهلوي پرداخت. اوج مبارزات آيه الله قدوسي در آن دوران، همكاري گسترده او با هياءت مدرسين بود. هيات مدرسين نخستين تشكيلات منسجم روحانيت بود كه در سال 1337. در زمان مرجعيت آيه الله العظمي بروجردي تاءسيس شده بود. اين هيات در سالهاي 1341 - 1342 بسيار فعال بود. اعلاميه هاي فراوان از سوي هياءت مدرسين در سراسر كشور پخش و جنايتهاي رژيم پهلوي برملا شد. هيات مدرسين با انتشار اعلاميه ها، پشتيباني اساتيد حوزه علميه قم از نهضت امام خميني را به مردم آشكار ساخت.
اين هياءت كه بعد به گروه يازده نفري شهرت يافت (و امروزه با نام جامعه مدرسين شناخته مي شود) نخستين هسته مبارزه مخفي عليه رژيم پهلوي بود و در پوشش اهداف اصلاحي نظام آموزشي حوزه علميه قم، به فعاليتهاي سياسي مي پرداخت. آيه الله قدوسي از بنيانگذاران اين هياءت بود. هياءت مدرسين در سال 1345 به دست ساواك كشف و افراد آن تحت تعقيب ماموران پهلوي قرار گرفتند. آيه الله قدوسي در اين ماجرا دستگير شد. اما چون ساواك نتوانسته بود مداركي عليه او پيدا كند، پس از چند ماه از زندان آزاد شد.
آيه الله قدوسي پس از آزادي، در تابستان 1345 به زادگاه خود برگشت و به اقامه نماز جماعت در مسجد جامع نهاوند پرداخت. او پس از نماز منبر مي رفت و هميشه در ضمن سخنراني از امام خميني ياد مي كرد. ساواك چند بار به وي تذكر داد كه نبايد اسمي از امام خميني برده شود اما او نمي پذيرفت. بدين علت سخنراني او تعطيل شد و آيه الله قدوسي به قم برگشت.
آيه الله قدوسي در دوران مبارزات در حالي كه بسياري از انقلابيون در زندانهاي رژيم پهلوي به سر مي بردند به خانواده هاي آنان رسيدگي مي كرد.
در همين ايام تبعيد امام به تركيه، موجب شد كه انقلابيون از ضعف رهبري رنج ببرند. بسياري از جوانان انقلابي كه مسلحانه با رژيم مبارزه مي كردند در خطر التقاط فكري گرفتار آمده بودند. آيه الله قدوسي با اغلب اين افراد تماس داشت و ضمن نشستهاي مختلف آنها را هدايت مي كرد.
پايگاه فضيلت
ايام تأسيس مدرسه حقاني از فصول درخشان زندگي آيه الله قدوسي است. آيه الله قدوسي با همفكري برخي از استادان برجسته انقلابي حوزه علميه در پي تغييرات بنيادي در ساختار اداري - آموزشي حوزه علميه قم برمي آيد. بدين خاطر تصميم مي گيرند نقشه خود را ابتدا در مدرسه اي آغاز نمايند تا پس از موفقيت، در سراسر حوزه هاي علميه اجرا نمايند. آيه الله العظمي ميلاني كه با برنامه هاي اصلاحي آنان موافق بود مدرسه علميه اي را در قم به آنها واگذار مي نمايد.
مدرسه حقاني در سال 1343 با مديريت آيه الله قدوسي و با همكاري شهيد بهشتي، آيه الله مصباح يزدي، آيه الله جنتي آغاز به كار مي نمايد. آيه الله قدوسي با دعوت از اساتيدي با تجربه و انقلابي مانند آيه الله مشكيني، آيه الله جنتي، آيه الله محمدي گيلاني، بنيه علمي مدرسه را تقويت نمود. نظم در حوزه هاي علميه در جايگاه خود قرار نداشت. مدرسه حقاني نخستين مدرسه علميه قم بود كه بسيار منظم بود. آيه الله قدوسي نظم شديدي را در مدرسه به اجرا درآورد. و در مدت چهارده سال اداره مدرسه، همواره به رعايت مقررات مقيد بود.
حضور و غياب در كلاس، برگزاري امتحانات و پيگيري مدام رشد علمي - اخلاقي طلاب از امتيازات اين مدرسه بود.
اندك اندك آوازه مدرسه حقاني به همه جا پخش شد. بسياري از جوانان به اين مدرسه روي آوردند و تجمع انبوه استادان جوان و انقلابي در مدرسه، ساواك را به هراس انداخت. مدرسه حقاني پايگاه مبارزان شناخته شده بود. ساواك بارها به مدرسه حمله كرد، اما به دليل مديريت كارآمد آيه الله قدوسي كاري از پيش نبرد.
در آن زمان آموزش زبان انگليسي در حوزه هاي علميه مطلوب نبود اما در مدرسه حقاني براي آشنايي طلاب با زبانهاي خارجي، به اين مهم اقدام ورزيد. برخي از دروس دانشگاهي مانند جامعه شناسي، روان شناسي و اقتصاد نيز در اين مدرسه از سوي استادان دانشگاه تدريس مي شد.
برخي از كتابهاي درسي حوزه، كتابهاي آموزشي نبودند. سبك نگارش آنها براي تدريس مناسب نبود و بسيار از متون درسي براي قرنهاي پيشين تدوين شده بود. مدرسه حقاني نخستين گام را براي تغيير كتب درسي برداشت. كتاب «صرف ساده» بسيار شيوا و روان از سوي دو تن از استادان مدرسه تدوين شد و به عنوان متن درسي در مدرسه تدريس گرديد.
آيه الله قدوسي همواره طلبه ها را به تهذيب اخلاق سفارش مي كرد. درسهاي اخلاق او، هر هفته روح تشنه طلاب را با پندهاي آسماني سيراب مي ساخت. خطبه همام و برخي ديگر از سخنان روح بخش امام علي عليه السلام را براي طلبه ها، از حفظ مي خواند و با صدايي لرزان و چشماني گريان طلاب را با اوصاف پرهيزگاران آشنا مي ساخت.
بسيار مواظب بود كه طلبه ها گرفتار غيبت، دروغ و سخنان لغو نشوند. هماره طلبه ها را به خواندن نماز شب سفارش مي كرد و مي گفت: افرادي كه در ظاهر مقدس تر از شما بودند و بعدها منحرف شدند و روحاني نماياني كه حوزه را رها كرده، با رژيم همكاري كردند. همه در اين مسائل اشكال داشتند.
ايشان نيمه هاي شب به مدرسه مي رفت تا ببيند كه طلبه ها براي نماز شب بر مي خيزند يا نه.
قدوسي با تمام توان در راه پيشبرد هدفهاي اصلاحي مدرسه تلاش مي كرد. رهبر انقلاب، حضرت آيه الله العظمي خامنه اي در اين باره فرموده است:
«چند خصوصيت در ايشان وجود داشت. كه نه تنها من، بلكه همه را جذب مي كرد، يكي از آنها صداقت و صفاي اين مرد بود ... خصوصيت دوم پركاري و پشتكاري ايشان بود ... اگر رياست مدرسه حقاني با كسي غير از آقاي قدوسي بود من باور نمي كردم كه اين مدرسه به اين اندازه از ارزش و آثار مي رسيد.
مدرسه حقاني از زماني كه آيه الله قدوسي مديريت آن را بر عهده گرفت، تا پيروزي انقلاب اسلامي، يكي از سنگرهاي مبارزه در برابر رژيم پهلوي بود. طلاب مدرسه همگي مقلد امام بودند. ساواك بارها به مدرسه يورش برد و شماري از طلبه ها را دستگير كرد. بسياري از اعلاميه ها در اين مدرسه تكثير مي شد.
مدرسه حقاني، مدرسه علميه نمونه قم بود. نظام آموزشي و اداري مدرسه چنان به موفقيت رسيد كه متوليان بسياري از مدارس علميه قم و مشهد از الگوي موفق اين مدرسه درس گرفته، به اصلاح نظام اداري - آموزشي مدارس پرداختند.
بسياري از طلاب جوان، با علم، خوشفكر، متقي و آگاه به مسائل سياسي اين مدرسه، پس از پيروزي انقلاب اسلامي در مسؤ وليتهاي اجرايي، قضايي و سياسي، خدمتهاي شاياني به انقلاب نمودند.
محمد حسين قدوسي - تلخيص از كتاب گلشن ابرار، ج 2، ص 867