تفسير على بن ابراهيم قمى
مؤلف:
ابوالحسن على بن ابراهيم بن هاشم قمى (زنده در 307 ق).
زندگينامه و اظهار نظرها:
اگر چه از چگونگى و تاريخ زندگى وى اطلاع زيادى در دست نيست، اما از راويان بزرگ و موثق شيعه به حساب مى آيد و علماى رجال همواره وى را تعظيم و تجليل كرده اند و محمد بن يعقوب كلينى از وى روايت مى كند. قمى، حضرت امام حسن عسكرى - عليه السلام - و امام علي النقي - عليه السلام - را درك كرده است. او اولين كسى است كه احاديث كوفيان را در قم رواج داده است.
على بن ابراهيم در نگارش و تأليف زبردست بوده و آثار بسيارى از خود برجاى گذاشته كه گويا به جز اين تفسير، آثار ديگرش در گذر زمان از بين رفته است. ابن نديم وى را در زمره عالمان و فقيهان نگاشته[1] و فضل بن حسن طبرسى وى را از بزرگ ترين عالمان اصحاب تلقى كرده است.[2]
تأليفات:
اختيار القرآن، الانبياء التفسير، التوحيد و الشرك، الشرايع فضايل اميرالمؤمنين، قرب الاسناد، المغازى، المناقب، الناسخ و المنسوخ.[3]
معرفى اجمالى كتاب:
تفسير قمى از تفاسير كهن و از معروف ترين مصادر تفسيرى اماميه به شمار مى آيد كه به روش تفسير مأثور، روايات تفسيرى را جمع آورى كرده است. كلينى در كافى و ديگران در برخى از مجامع روايى، از اين كتاب روايت كرده اند; اما طبق تحقيقات جديدى كه پس از حاج آقا بزرگ تهرانى در الذريعه انجام شد، كتاب موجود نمى تواند تماماً از آن على بن ابراهيم قمى باشد و مانند تفسير منسوب به امام حسن عسكرى - عليه السلام - تأليف ديگرى است; با اعتراف به اينكه بخش بسيارى از روايات اين كتاب از تفسير على بن ابراهيم گرفته شده است. دلايل و شواهد بر اينكه اين كتاب از على بن ابراهيم نيست، فراوان است; از جمله مقدمه اين كتاب كه مؤلف به گونه اى مباحث را طرح مى كند كه گويى كسى ديگر سخن مى گويد و گاه حتى از على بن ابراهيم هم نقل قول مى كند.
خط كلى تفسير، نقل اخبار تفسيرى از اهل بيت پيامبر - صلى الله عليه وآله - است و احياناً نكات تفسيرى هم از على بن ابراهيم نقل شده و بخشى از روايات بر اساس تأويل، انطباق، جرح و تطبيق است. مؤلف در آغاز تفسير، مقدمه اى نگاشته كه با طرح عناوين كلى آن مى توان سمت گيرى و چگونگى روش او را شناخت. در اين مقدمه مباحث فضيلت قرآن، تمسك به اهل بيت - عليهم السلام - ، اشتمال قرآن بر ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه، تحريف، تأويل و رد مذاهب و فرق بحث شده و به مناسبت هر موضوع رواياتى آمده است.
وضعيت نشر:
اين كتاب ابتدا با تحقيق سيد طيب جزايري در نجف و سپس در دو جلد به زبان عربي به همت مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، دربيروت چاپ شده است.


[1]. الفهرست، ص 277.
[2]. تنقيح المقال، ج 2، ص 260.
[3]. ريحانه الادب.
محمدرضا ضميري- کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، ص 494- 495