و به ياد آر زماني را كه ملائكه گفتند : اي مريم : بدان كه خدا تو را براي اهدافي كه دارد انتخاب و از ميان همه زنان عالم برگزيد ( 42) .
اي مريم براي پروردگارت عبادت و سجده كن و با ساير ركوع كنندگان ركوع كن ( 43) .
اين از خبرهاي غيب است كه ما آن را به تو وحي ميكنيم و تو نزد ايشان نبودي هنگامي كه قرعههاي خود را ميانداختند كه كداميك سرپرست مريم شوند و تو نزد ايشان نبودي آن زمان كه بگو مگو ميكردند ( 44 ) .
زماني كه فرشتگان گفتند : اي مريم خداي تعالي بشارتت ميدهد به كلمهاي از خودش كه نامش مسيح عيسي بن مريم آبرومندي در دنيا و آخرت از مقربين است ( 45) .
و با مردم در گهواره و در پيري سخن ميگويد و از صالحان است ( 46) .
مريم گفت : پروردگارا از كجا براي من فرزندي خواهد شد با اينكه هيچ بشري با من تماس نگرفته است ، فرشته گفت : اين چنين خدائي هر چه بخواهد خلق ميكند ، او وقتي قضاي امري را براند ، همانا فرمان ميدهد كه باش ، و آن امر وجود مييابد ( 47 ) .
اي مريم خداي تعالي به عيسي كتاب و حكمت و تورات و انجيل تعليم ميدهد ( 48) .
در حالي كه فرستادهاي است به سوي بني اسرائيل ، و به اين پيام كه من به سوي شما آمدم با معجزهاي از ناحيه پروردگارتان ، و آن اين است كه از گل برايتان چيزي به شكل مرغ ميسازم ، سپس در آن ميدمم بلادرنگ و به اذن خدا مرغي ميشود و نيز كور مادر زاد و برص را شفا ميدهم و مرده را به اذن خدا زنده ميكنم ، و بدانچه در خانههايتان ذخيره كردهايد خبر ميدهم .
و در اين ( معجزات ) آيت و نشانهاي است براي شما ، اگر مؤمن باشيد ( 49 ) .
ترجمة الميزان ج : 3ص :294
و نيز در حالي كه تورات را تصديق دارم و آمدهام تا بعضي از چيزها كه بر شما حرام شده حلال كنم ، و به وسيله آيتي از پروردگارتان آمدهام ، پس از خدا بترسيد و مرا اطاعت كنيد ( 50) .
و بدانيد كه الله پروردگار من و شما است ، پس او را بپرستيد كه اين است صراط مستقيم ( 51) .
پس همين كه عيسي از آنان احساس كفر كرد گفت : چه كساني ياوران من در راه خدا ميشوند ؟ حواريون گفتند : مائيم ياوران خدا ، ما به خدا ايمان آوردهايم و گواه باش كه ما مسلمانيم ( 52 ) .
پروردگارا ، ما بدانچه نازل كردهاي ايمان داريم و رسول را پيروي كرديم ما را در زمره شاهدان بنويس ( 53) .
و نيرنگ كردند خدا هم نيرنگ كرد ، و خدا بهترين نيرنگكاران است ( 54) .
و به ياد آر آن زمان را كه خداي تعالي گفت : اي عيسي من تو را خواهم گرفت و به سوي خود بالا خواهم برد و از شر كساني كه كافر شدند پاك خواهم كرد و پيروانت را بر كساني كه كافر شدند برتري تا قيامت ميدهم آنگاه برگشتتان به سوي من است ، و من - بين شما در آنچه اختلاف ميكنيد حكم خواهم كرد ( 55) .
اما كساني كه كافر شدند به عذابي شديد در دنيا و اخرت شكنجه ميكنم و هيچ ياوري نخواهند داشت ( 56) .
و اما كساني كه ايمان آورده و اعمال صالح كردند خداي تعالي پاداششان را بطور كامل ميدهد و خدا ستمگران را دوست نميدارد ( 57) .
اين مقدار را از آيات و از ذكر حكيم برايت ميخوانيم ( 58) .
بطور محقق مثل عيسي نزد خدا نظير مثل آدم است كه خدا از خاكش خلق كرد و سپس فرمان داد باش و او وجود يافت ( 59) .
تمام حق از ناحيه پروردگار تو است پس زنهار از مرددان مباش ( 60) .
بيان آيات
و اذ قالت الملائكة يامريم ان الله اصطفيك و طهرك اين جمله عطف است بر جمله : اذ قالت امرأة عمران ... ، در نتيجه اين آيه مانند آن آيه توضيح و شرح آيه ( 33 - 34 ) خواهد بود ، كه ميفرمود : ان الله اصطفي ... .
و در اين آيه دلالتي هست بر اينكه مريم (عليهاالسلام) محدثه بوده ، يعني از كساني بوده كه ملائكه با او سخن ميگفتهاند ، و آن جناب سخنان اين هاتفان غيبي را ميشنيده است ، آيه شريفه : فارسلنا اليها روحنا فتمثل لها بشرا سويا هم با آيات بعدش كه در سوره مريم
ترجمة الميزان ج : 3ص :295
واقع شده ، بر اين معنا دلالت دارد و ان شاء الله به زودي بحثي پيرامون محدث خواهيم داشت .
در سابق يعني در تفسير آيه : فتقبلها ربها بقبول حسن ... گفتيم : كه اين آيه بيان استجابت دعاي مادر مريم (عليهاالسلام) است كه گفته بود : و اني سميتها مريم ، و اني اعيذها بك و ذريتها من الشيطان الرجيم ... و اينكه سخن ملائكه كه به مريم گفتند : ان الله اصطفاك و طهرك ... ، خبري است كه به وي دادهاند كه تو نزد خدا تا چه حد قدر و منزلت داري ، بنا بر اين لازم است خواننده مراجعهاي بدانجا بكند .
پس اصطفاء مريم همان تقبل او است عبادت خداي را ، و تطهيرش عبارت است از مصونيتش به عصمت خداي تعالي از گناهان ، پس آن جناب ، هم اصطفاء شده است و هم معصوم .
و چه بسا از مفسرين كه گفتهاند : منظور از تطهير او بتول شدن او است ، و بتول به معناي زني است كه حيض نميبيند و خداي تعالي او را بدين جهت بتول قرار داد كه ناگزير نشود در ايام حيض از كليسا بيرون رود ، و اين نظريه عيبي ندارد جز اينكه آنچه به نظر ما رسيد با سياق آيات موافقتر است .
و اصطفاك علي نساء العالمين در ذيل آيه : ان الله اصطفي - تا جمله - علي العالمين گفتيم : كلمه اصطفاء اگر با كلمه علي متعدي شود معناي تقدم را ميدهد .
و اين اصطفا غير اصطفاي مطلق و بدون كلمه علي است ، كه معناي تسليم را ميدهد ، و بنا به گفتار سابق ، اصطفاي آن جناب بر زنان عالميان به معناي مقدم داشتن آن جناب بر ساير زنان است .
حال ببينيم اين تقديم از تمامي جهات است يا از بعضي جهات ؟ ظاهر جمله : اذ قالت الملائكة يا مريم ان الله يبشرك ... كه بعد از اين آيه است و نيز ظاهر آيه : و التي احصنت فرجها فنفخنا فيها من روحنا و جعلناها و ابنها آية للعالمين .
و باز ظاهر آيه : و مريم ابنة عمران التي احصنت فرجها فنفخنا فيه من روحنا ، و صدقت بكلمات ربها ، و كتبه، و كانت من القانتين .
كه از خصائص وجودي مريم
ترجمة الميزان ج : 3ص :296
(عليهاالسلام) انگشت روي هيچ خصيصهاي به جز ولادت عجيب فرزندش نميگذارد ، اين است كه اصطفا از هر جهت نيست بلكه همان زائيدن كذائيش منظور است .
و اما غير از كلمه اصطفاء كلمات ديگري كه در آيات مربوطه به آن جناب آمده ، از قبيل : تطهير و تصديق به كلمات خدا و كتب او و قنوت و محدثه بودن آن جناب همه اموري است كه اختصاصي به آن جناب ندارد ، بلكه در ديگر زنان نيز احيانا يافت ميشود ، و اما اينكه بعضي گفتهاند : مريم (عليهاالسلام) تنها از زنان هم عصر خود اصطفا شده ، صحيح نيست ، زيرا اطلاق آيه با آن نميسازد .
يا مريم اقنتي لربك و اسجدي و اركعي مع الراكعين كلمه قنوت كه فعل امر اقنتي مشتق از آن است به طوري كه گفتهاند به معناي ملازم طاعت بودن توأم با خضوع است و سجده معنائي معروف دارد ، و ركوع به معناي منحني شدن و يا مطلق اظهار ذلت است .
در اين آيه خداي تعالي مريم را ندا داده ، و چون ندا مستلزم توجه شخص ندا شده به سوي ندا كننده است ، قهرا هر جا كلمه ندا تكرار شود به منزله اين است كه به شخص ندا شده بفهماند من براي تو چند خبر دارم ، خوببه آن اخبار گوش بده و در آيات مورد بحث ميفهماند ما دو خبر برايت آوردهايم : يكي اينكه خداي تعالي تو را با مقام و منزلتي كه نزد او داري گرامي داشته ، و دوم وظيفه عبوديتي است كه تو بايد ملازم آن باشي ، تا تلافي آن مقام و منزلت بوده باشد ، پس اين دستور در عين اينكه دستور به ايفاي وظيفه عبودي است ، دستور به اداي شكر آن مقام و منزلت نيز هست ، در نتيجه برگشت معناي كلام به اين است كه آيه : يا مريم اقنتي ... به منزله نتيجهگيري از آيه : يا مريم ان الله اصطفيك ... باشد و چنين معنا دهد : حال كه خداي تعالي تو را اصطفاء كرده پس جا دارد قنوت و ركوع و سجده كني و بعيد نيست كه هر يك از سه خصلت نامبرده در اين آيه ، نتيجه و فرعي باشد براي هر يك از سه خصلتي كه در آيه قبلي ذكر شده ، هر چند كه فرع بودن قنوت براي اصطفا ، و سجده براي تطهير ، و ركوع براي اصطفاي دوم ، آنطور كه بايد روشن نيست ، بر خواننده عزيز است كه با دقت نظر خود ، اين ارتباط و فرعيت را كشف كند .
ذلك من انباء الغيب نوحيه اليك خداي تعالي اين داستان را جزء اخبار غيبي شمرده ، همانطور كه داستان يوسف
ترجمة الميزان ج : 3ص :297
(عليهالسلام) را دانسته و فرمود : ذلك من انباء الغيب نوحيه اليك و ما كنت لديهم اذ اجمعوا امرهم و هم يمكرون و از اين جهت آن را از اخبار غيبي شمرده كه در عصر نزول قرآن اثري از اين اخبار در دست نبود ، زيرا از داستان مريم آنچه در كتب ديني اهل كتاب آمده به هيچ وجه اعتبار نداشت ، براي اينكه اين كتب از دستبرد تحريف دور نمانده بود ، همچنان كه بسياري از جزئيات داستان زكريا (عليهالسلام) كه در قرآن كريم آمده در كتب عهد قديم و جديد وجود ندارد .
مؤيد اين وجه جمله بعدي است كه ميفرمايد : و ما كنت لديهم اذ يلقون ... .
و نيز ممكن است منشا غيب شمردن اين داستان را بي سوادي رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) و گروندگان به آن جناب بدانيم ، نه تحريف كتب عهدين ، همچنان كه قرآن كريم در خلال داستان نوح ميفرمايد : تلك من انباء الغيب نوحيها اليك ما كنت تعلمها انت و لا قومك من قبل هذا ... ولي وجه اول با سياق موافقتر است ، براي اينكه اگر وجه دوم صحيح بود بايد ميفرمود : تو اين داستان را نخواندهاي ولي فرموده : تو در هنگام قرعه نزد ايشان نبودي .
و ما كنت لديهم اذ يلقون اقلامهم ايهم يكفل مريم ... منظور از قلم ( به فتحه ق و لام ) كه جمع آن اقلام است چوبه تيري است كه به وسيله آن قرعه مياندازند ، و آن را سهم - تير نيز مينامند ، پس اينكه فرمود : قلمهاي خود را ميانداختند ، معنايش اين است كه قرعه خود را ميانداختند ، تا معين كنند كدام يكشان كفيل مريم باشد .
در اين جمله دلالتي هست بر اينكه بگومگوئي كه جمله يختصمون آن را حكايت ميكند ، بگو مگو و نزاع در تكفل مريم بوده ، همان تكفلي كه در آيه 37 ذكر شده و خلاصه تفصيل همان اجمال است ، و ميفهماند بگومگويشان به جائي نرسيده در آخر توافق كردهاند در اينكه قرعه بيندازند .
و قرعه به نام زكريا در آمده و زكريا عهدهدارسرپرستي آن جناب شده .
و چه بسا بعضي از مفسرين احتمال دادهاند كه اين بگو مگو و قرعهكشي بعد از سپري شدن دوران جواني مريم ، و سالها تكفل زكريا نسبت به وي بوده و گويا زكريا از كفالتش
ترجمة الميزان ج : 3ص :298
عاجز شده و خواسته است كه شانه از زير اين بار خالي كند .
و گويا منشا اين احتمال اين بوده كه ديدهاند قرآن كريم داستان اين قرعهكشي و بگو مگو را بعد از تمام شدن داستان ولادت مريم ، و اصطفاي وي و بعد از آيه 37 آورده كه در آن ، از كفالت زكريا سخن رفته .
پس معلوم ميشود كفالت زكريا دو بار بوده : يكي در اوائل ورود مريم به كليسا در ايام كودكيش و ديگري در بزرگساليش كه زكريا ميخواسته از كفالت مريم شانه خالي كند ، و در آخر به حكم قرعه باز عهدهدار آن شده است .
ليكن صرف اينكه در اين سوره دو جا از كفالت سخن رفته ، يكي در آيه 37 ، و يكي در آيه مورد بحث ، دليل نميشود كه واقعه دو بار اتفاق افتاده باشد ، به شهادت اينكه ميبينيم در سوره يوسف دو بار از توطئه برادران عليه آن جناب خبر داده ، يكي در آيه : 8 و 9 و 10 و بار ديگر در آيه : 102 در حاليكه واقعه ، يك واقعه است ، اين كار هيچ عيبي ندارد ، زيرا در اينگونه موارد گوينده يا ميخواهد در نوبت اول به بعضي از خصوصيات آن اشاره كند و در نوبت دوم به بعضي ديگر ، و يا منظورش اين است كه با تكرار آن ، ادعا و مقصود خود را ثابت نمايد ، و اتفاقا در داستان زكريا نكته اول منظور بوده ، و در داستان يوسف نكته دوم .
(در اول سوره كه سخن از تكفل زكريا بود ، براي اين بود كه اين تكفل و سركشي كردن همه روزه به غرفه مريم زمينهاي شد براي اينكه طمع زكريا (عليهالسلام) تحريك شود ، و فكر كند خدائي كه ميتواند از عالم غيب طعامهاي غير موسمي براي مريم بفرستد ، چرا نتواند مرا در موسم پيري فرزند دار كند ؟ و در آيه مورد بحث غرض ، شرح داستان تكفل است ، به خلاف سوره يوسف كه در هر دو مورد ميخواهد دعوي خود را اثبات كند ، و آن اين بود كه تو از داستان يوسف هيچ آگهي نداشتي ، ما آن را به تو وحي كرديم مترجم ) .
اذ قالت الملائكة يا مريم ان الله يبشرك ظاهرا منظور از اين بشارت همان ماجرائي است كه در جاي ديگر حكايت كرده و فرموده : پس ما روح خود را نزد او فرستاديم و او خود را براي مريم به صورت بشري تمام عيار مجسم كرد ، به طوري كه مريم گفت : من به رحمان پناه ميبرم از شر تو ، تو اگر مردي با تقوا بودياينجا نميآمدي ، روح ما به وي گفت : قال انما انا رسول ربك لاهب لك غلاما زكيا ... ، پس بشارتي كه در آيه مورد بحث به جمع فرشتگان نسبت داده شده همان بشارت است كه در سوره مريم به شخص روح نسبت داده .
ترجمة الميزان ج : 3ص :299
حال چرا چنين كرده ، بعضي از مفسرين در توجيهش گفتهاند : مراد از ملائكه همان جبرئيل است و اگر يك ملك را ملائكه خوانده از باب تعظيم آن يك ملك بوده است ، همچنان كه خود ما در گفتگوهاي خود ميگوئيم : فلاني خيلي جاها رفته و سياحتها كرده ، كشتيها سوار شده با اينكه بيش از يك كشتي سوارنشده .
و يا ميگوئيم : مردم در باره فلاني چنين و چنان ميگويند با اينكه همه مردم نگفتهاند و تنها يك نفر گفته و از اين قبيل تعبيرها معمول است و نظير اين اختلاف تعبير در داستان قبلي زكريا هم آمده ، يك جا فرموده بود : فنادته الملائكة - ملائكه او را ندا دادند دنبالش فرمود : خدا چنين و چنان ميكند .
بعضي ديگر گفتهاند : در داستاني كه آيه مورد بحث حكايتش ميكند ، يعني در ندا دادن مريم فرشتگان ديگر با جبرئيل بودهاند .
ولي آنچه بعد از تدبر در آيات راجع به ملائكه به دست ميآيد ، اين است كه ملائكه همه در يك رديف و يك مقام نيستند ، بين آنان از نظر قرب به خداي تعالي تقدم و تاخر هست ، آنكه متاخر است تابع محض اوامر متقدم است ، بطوري كه افعالش عين فعل متقدم به حساب ميآيد و گفتارش هم عين گفتار او است ، نظير وصفي كه در خودمان مشاهده ميكنيم ، افعال قوا و اعضايمان را فعل خود نيز ميدانيم ، بدون اينكه فعل را دو تا فعل كنيم و ميگوئيم : چشمم او را ديد و گوشم آن را شنيد و اعضاي بدن من چنين و چنان كرد و اين نامه را دست من نوشته ، و اين نقشه را بندهاي انگشتانم كشيده ، و در عين حال ميگوئيم : من او را ديدم و آن را شنيدم و چنين و چنان كردم و اين نامه را نوشته ، اين نقشه را كشيدم .
همانطور كه عمل اعضاي ما كه تابع ما هستند عمل خود ما نيز هست ، همچنين اعمال و اقوال ملائكه كه تابع فرشته روح عليهالسلاماند ، عمل و قول خود روح نيز هست ، براي اينكه ملائكه تابع او هستند و هر چه ميكنند به امر او ميكنند و به همين اعتبار است كه ميبينيم خداي تعالي قبض ارواح را كه ملائكه موكل بر ارواح ؟ مباشر آنند عمل خودش و هم عمل آن ملائكه دانسته ، در عين اينكه آن را به فرشتگان مباشر نسبت داده ، و فرموده : حتي اذا جاء احدكم الموت توفته رسلنا ، و در عين حال آن را به ملك الموت كه فرمانده و متبوع آن فرشتگان است نسبت داده ميفرمايد : قل يتوفيكم ملك الموت الذي وكل بكم و در عين حال همين قبض ارواح را به خودش نسبت داده ، ميفرمايد : الله يتوفي الانفس حين
ترجمة الميزان ج : 3ص :300
موتها .
باز نظير اين جريان را در مساله وحي ميبينيم كه يك جا آن را به خودش نسبت داده ، ميفرمايد : انا اوحينا اليك ، و جاي ديگر آن را به روح الامين نسبت داده ، ميفرمايد : نزل به الروح الامين علي قلبك ، در جاي ديگر به ملائكه كرام و صالح منسوب نموده ، ميفرمايد : كلا انهاتذكرة ، فمن شاء ذكره ، في صحف مكرمة ، مرفوعة مطهرة ، بايدي سفرة ، كرام بررة .
پس معلوم شد كه بشارت دادن جبرئيل عين بشارت دادن مامورين زير دست او است ، كه جمعي از سادات فرشتگان و مقربين درگاه خدايند ، چون قرآن كريم در باره ايشان فرموده : انه لقول رسول كريم ، ذي قوة عند ذي العرش مكين ، مطاع ثم امين ، و ان شاء الله در تفسير سوره فاطر توضيح بيشتر اين بحث خواهد آمد .
مؤيد گفتار ما كلام خداي عزوجل است كه در آيه بعدي ميفرمايد : كذلك الله يفعل ما يشاء ، چون از ظاهر آن بر ميآيد كه گوينده آن خداي سبحان است و در عين حال ميبينيم كه همين سخن را در سوره مريم در داستان روح ، به روح نسبت ميدهد ، آنجا كه به مريم ميگويد : انما انا رسول ربك لاهب لك غلاما زكيا ، مريم ميپرسد ، كجا ميتوانم فرزند دار شوم با اينكه نه بشري با من تماس گرفته و نه خود زني زناكار بودهام ؟ روح در پاسخش ميگويد : كذلك قال ربك هو علي هين ... .
مطلب ديگر اينكه سخن گفتن ملائكه و روح با مريم دلالت ميكند بر اينكه آن جناب
ترجمة الميزان ج : 3ص :301
محدثه بوده ، بلكه جمله : فارسلنا اليها روحنا فتمثل لها بشرا سويا ، كه در سوره مريم آيه 17 است و مربوط به همين داستان است ، دلالت دارد كه مريم (عليهاالسلام) روح را با چشمان خود ديده ، نه اينكه تنها صداي او را شنيده باشد .
و ما ان شاء الله ادامه اين بحث را در بحث روايتي آينده ميآوريم .
بكلمة منه اسمه المسيح عيسي بن مريم در تفسير سوره بقره ميفرمود : تلك الرسل فضلنا بعضهم علي بعض ، بحث در معناي كلمه خدا گذشت ، و لفظ كلمه و كلم نظير لفظ تمره و تمر است ، اولي در هر دو ، جنس را ميرساند و دومي از هر دو ، در فرد استعمال ميشود ، و لفظ كلمه هم بر لفظي اطلاق ميشود كه بر معنائي دلالت كند ، ( در مقابل لفظ بيمعنا و موهوم كه كلمهاش نميخوانند ) و هم بر جمله اطلاق ميگردد ، حال چه اينكه آن جمله نظير زيد قائم است كه تمام بوده و سكوت بر آن صحيح باشد ، و يا نظير جمله اگر زيد قائم باشد ، ناتمام و براي شنونده سؤالانگيز باشد ، ( كه اگر زيد قائم باشد چه ميشود ، و يا چه ميكني ) ، همه اينها كه گفتيم معناي لغوي كلمه بود و اما به حسب اصطلاحي كه قرآن كريم براي خود دارد و كلمه را به خداي تعالي نسبت ميدهد ، معناي آن ، عبارت است از هر چيزي كه اراده خدا را ظاهر كند ، ( همانطور كه به حسب معناي لغوي كلمه عبارت بود از لفظي كه منظور باطني گوينده را براي شنونده ظاهر كند ) حال چه اينكه كلمه خدا امر تكويني او باشد و با آن امر چيزي را از كتم عدم به عالم هستي بياورد ، و ظاهر سازد و يا كلمه وحي و الهام باشد و براي شخص پيامبر و يا محدث اراده او را ظاهر كند .
حال ببينيم در آيه مورد بحث كلمه به چه معنا است ؟ بعضي گفتهاند : مراد از آن حضرت مسيح (عليهالسلام) است ، به اين اعتبار كه انبياي قبل از مسيح و يا خصوص اسرائيليان از انبياء ، مردم را بشارت داده بودند به اينكه به زودي نجات دهنده بني اسرائيل ميآيد ، و صحيح است كه خداي تعالي در چنين مورد بفرمايد : مسيح همان كلمهاي است كه قبلا ميگفتم و نظير اين تعبير را در ظهور موسي (عليهالسلام) آورده و فرموده : و تمت كلمة ربك الحسني علي بني اسرائيل بما صبروا ، ليكن اين توجيه درست نيست براي اينكه هر چند با بشارتهاي كتب
ترجمة الميزان ج : 3ص :302
عهدين ميسازد ، ولي با قرآن كريم نميسازد ، چون قرآن كريم قبلا بشارت آمدن عيسي (عليهالسلام) را نداده بود ، تا بگوئيم : كلمه در اين آيه به معناي آن بشارتي است كه قبلا داده بود ، بلكه قرآن ، عيسي (عليهالسلام) را بشارت آور معرفي نموده ، نه كسي كه مردم از پيش بشارت آمدنش را شنيده باشند ، علاوه بر اينكه سياق جمله : اسمه المسيح با اين توجيه تناسبي ندارد ، چون ظاهر اين عبارت اين است كه لفظ مسيح نام خود كلمه است ، و يا به عبارت ديگر كلمه خود عيسي است نه نام ظهور او و يا ظهور كلمهاي كه قبلا به وسيله انبياء وعدهاش داده شده بود .
و چه بسا گفته باشند كه مراد از كلمه ، عيسي (عليهالسلام) است ، چون عيسي (عليهالسلام) روشنگر تورات براي مردم است ، و مرادي كه خداي تعالي از تورات دارد بيان ميكند ، و براي مردم ، آن مطالبي را كه يهوديان در تورات اضافه كردهاند مشخص ميسازد ، و اختلافي را كه در امور ديني دارند برطرف ميسازد ، همچنان كه خود آن جناب به حكايت قرآن در خطاب به بني اسرائيل فرموده : و لابين لكم بعض الذي تختلفون فيه ليكن اين نكته هر چند كه تعبير به كلمه را توجيه ميكند ، ولي آيه شريفه از قرينهاي كه مساعد با اين توجيه باشد خالي است .
و چه بسا گفته باشند كه مراد از كلمة منه خود بشارت است ، ميخواهد به مريم خبر دهد كه به عيسي (عليهالسلام) حامله ميشود و عيسي (عليهالسلام) از او متولد خواهد شد و خلاصه ميخواهد بفرمايد : خداي تعالي به تو بشارتميدهد به كلمهاي از خود و آن كلمه اين است : بشارت ميدهد تو را به اينكه به زودي بدون اينكه با مردي تماس گرفته باشي عيسي از تو متولد ميشود ، اين توجيه نيز درست نيست ، چون در ذيل آيه فرموده : اسم آن كلمه مسيح است و بنا بر اين توجيه اسم كلمه مسيح نيست بلكه اسمش بشارت است .
و چه بسا گفته باشند كه مراد از كلمه خود عيسي (عليهالسلام) است ، چون عيسي كلمه ايجاد است ، يعني مصداق كلمه كن است و اگر خصوص عيسي (عليهالسلام) را كلمه خوانده ، با اينكه هر انساني و بلكه هر موجودي مصداقي از كلمه كن تكويني است براي اينبود كه ولادت ساير افراد بر طبق مجراي اسباب عادي و مالوف صورت ميگيرد ، نطفه مرد با عمل نكاح به نطفه زن ميرسد و عوامل مقارن با اين عمل دست به كار ميشوند تا فرزند متولد شود و به
ترجمة الميزان ج : 3ص :303
همين جهت ولادت را مستند به عمل نكاح ميكنند ، همانطور كه ساير مسببات را به اسبابش مستند ميكنند ، و چون انعقاد نطفه عيسي از اين مجرا نبوده و پارهاي از اسباب عاديه و تدريجيه را نداشته ، قهرا هستيش مستند به صرف كلمه تكوين بوده ، بدون اينكه اسباب عاديه در آن دخالت داشته باشد ، پس عيسي خود كلمه است وآيه : و كلمته القيها الي مريم و روح منه .
و نيز آخر آيات مورد بحث كه ميفرمايد : ان مثل عيسي عند الله ، كمثل آدم خلقه من تراب ، ثم قال له كن فيكون مؤيد اين معنا است و به نظر ما اين وجه بهترين وجه در تعبير عيسي (عليهالسلام) به كلمه است .
و كلمه مسيح به معناي ممسوح است .
و اگر آن جناب را به اين نام ناميدند ، به اين مناسبت بوده كه آن جناب ممسوح به يمن و بركت بوده و يا براي اين بوده كه آن جناب ممسوح به تطهير از گناهان بوده و يا با روغن زيتون تبرك شده ممسوح گشته ، چون انبياء روغن زيتون به خود ميماليدندو يا بدين جهت است كه جبرئيل بال خود را در هنگام ولادت آن جناب بر بدن او ماليده تا از شر شيطان محفوظ باشد و يا براي اين بوده كه آن جناب همواره دست بر سر ايتام ميكشيده و يا براي اين بوده كه دست بر چشم اشخاص نابينا ميكشيده و آنان را بينا ميكرده و يا بدين جهت مسيحش خواندند كه دست بر بدن هيچ بيماري نميكشيده مگر آنكه شفا مييافته ، اينها وجوهي است كه در وجه تسميه عيسي بن مريم (عليهماالسلام) به مسيح ذكر كردهاند .
ليكن آن وجهي كه ميتوان بدان اعتماد نمود اين است كه لفظ مسيح در ضمن بشارتي كه جبرئيل به مادرشداده بود آمده ، و قرآن آن بشارت را چنين حكايت نموده : ان الله يبشرك بكلمة منه اسمه المسيح عيسي بن مريم ... ، پس قبل از آنكه آن جناب كوري را بينا كند و يا بيماري را شفا دهد و اصولا به حكم اين آيه قبل از ولادت ، مسيح ناميده شده بود .
و كلمه مسيح عربي كلمه مشيحا ي عبري است كه در كتب عهدين عبري زبان آمده و بطوري كه از آن دو كتاب استفاده ميشود ، رسم بني اسرائيل چنين بوده كه هر پادشاهي تاجگذاري ميكرده ، از جمله مراسم تاجگذاري اين بوده كه كاهنان او را با روغن مقدس مسح
ترجمة الميزان ج : 3ص :304
ميكردند تا سلطنتش مبارك شود و بدين مناسبت پادشاه را مشيحا ميگفتند ، كه يا به معناي خود شاه است و يا به معناي مبارك است .
و نيز از كتب بني اسرائيل استفاده ميشود كه عيسي (عليهالسلام) را از اين جهت مشيحا ناميدند كه در بشارت آمدنش خوانده بودند ، او به زودي در بني اسرائيل ظهور ميكند و او بر ايشان حكم ميراند و منجي ايشان است ، از آن جمله عبارت انجيل لوقا است كه اين معنا از آن به خوبي استفاده ميشود ، در آنجا ميگويد : وقتي فرشته مريم در آمد و گفت : سلام براي تو اي كسي كه سرشار از نعمت ربي ، از نعمت مبارك او ، و تو در ميان زنان ، زني مبارك هستي ، مريم وقتي فرشته را ديد معطل ماند كه چه بگويد و اين سلام كه او كرد چه معنا دارد ، فرشته گفت : اي مريم مترس كه به نعمتي از ناحيه خدا ظفر يافتي و تو به زودي حامله ميشوي و پسري ميزائي و نامش را يسوع ميگذاري و اين به زودي مردي عظيم ميشود كه حتي او را پسر خداي علي ميخوانند و رب به او كرسي داوود پدرش را خواهد داد و تا ابد بر بيت يعقوب حكمراني خواهد نمود و ملك او آخر ندارد .
پس يهوديان از اين بشارت فهميدند كه پيغمبري كه مژدهاش را دادهاند حكمراني خواهد كرد و به همين جهت وبه اين بهانه بود كه يهوديان از قبول دعوت و نبوت عيسي بن مريم (عليهماالسلام) تعلل ورزيدند ، چون در عيسي بن مريم سلطنتي نديدند و تا چندي كه آن جناب در بين ايشان بود به سلطنت نرسيد .
و باز به خاطر وجود اين عبارت در آن بشارت بود كه بعضي از علماي نصارا و به تبع آنان بعضي از مفسرين اسلام در مقام توجيه بر آمده و گفتهاند : منظور از ملك و سلطنت عيسي (عليهالسلام) ملك معنوي است نه سلطنت ظاهري و صوري .
مؤلف قدس سره : اين توجيه بعيد نيست : از اين جهت در عبارت بشارت ، آن جناب را مسيح يعني مبارك ناميدند ، كه بطوركلي روغن مالي كردن در اعتقاد بني اسرائيل براي تبرك انجام ميشده .
و مؤيد آن آيه زير است كه ميفرمايد : قال اني عبد الله ، آتاني الكتاب و جعلني نبيا ، و جعلني مباركا اينما كنت .
و اما كلمه عيسي در اصل يشوع بوده كه هم به معناي مخلص تفسير شده و هم به معناي منجي و در بعضي از اخبار به كلمه يعيش - زنده ميماند تفسير شده و اين با نامي
ترجمة الميزان ج : 3ص :305
كه براي فرزند زكريا نهاده ، يعني نام يحيي - زنده ميماند مناسبتر است ، چون قبلا هم گفته بوديم كه بين اين دو پيامبر از هر جهت شباهتي برقرار بوده ( شباهت تام ) در آيه مورد بحث با اينكه خطاب به مريم است در عين حال عيسي (عليهالسلام) را ، عيسي بن مريم خوانده و اين براي آن بوده كه توجه دهد به اينكه عيسي بدون پدر خلق شده و به اين صفت شناخته ميشود و نيز به اينكه مريم در اين معجزه شريك او است ، همچنانكه در جمله : و جعلناها و ابنها آية للعالمين ، فرموده مريم و عيسي را براي همه عالميان آيت قرار داديم .
وجيها في الدنيا و الاخرة ، و من المقربين وجاهت به معناي مقبوليت است و مقبول بودن عيسي (عليهالسلام) در دنيا روشن است و همچنين در آخرت چون قرآن از آخرتاو چنين خبر داده .
و اما اينكه فرمود : از مقربين است ، معناي كلمه مقرب روشن است ، ميفرمايد : عيسي (عليهالسلام) مقرب نزد خدا است و داخل در صف اولياء است و از جهت تقرب داخل در صف مقربين از ملائكه است ، همچنانكه فرمود : لن يستنكف المسيح ان يكون عبدا لله و لا الملائكة المقربون ، و در جاي ديگر قرآن تقريب را معنا كرده و فرموده : اذا وقعت الواقعة - تا جمله - و كنتم ازواجا ثلثة ... ، و السابقون السابقون اولئك المقربون .
و به طوري كه ملاحظه ميكنيد از اين آيات بر ميآيد كه منظور از اين تقرب ، تقرب به خداي سبحان است و حقيقت آن اين است كه فردي از انسانها در پيمودن راه برگشت به خدا - آن راهي كه به حكم آيه : يا ايها الانسان انك كادح الي ربك كدحا فملاقيه ، و به حكم آيه : الا الي الله تصير الامور ، پيمودنش بر هر انساني نوشته شده ، از ساير انسانها سبقت بگيرد .
و اگر دقت بفرمائيد در اينكه صفت مقربين صفتي است براي افرادي از انسانها و افرادي از ملائكه ، آن وقت خواهي فهميد كه لازم نيست اين صفت اكتسابي باشد تا بگوئي
ترجمة الميزان ج : 3ص :306
ملائكه صفت تقرب را از راه اكتساب و مجاهده با نفس به دست نياوردهاند و با اين حال چگونه بعضي از آنان مقرب و بعضي غير مقرب شدهاند ، چون ممكن است مقام تقرب در ملائكه موهبتي باشد و در انسان از راه عمل و مجاهدت به دست آيد .
جمله : وجيها في الدنيا و الاخرة و همچنين جملههائي كه به آن عطف شده ، يعني و من المقربين و يكلم ... ، و من الصالحين و يكلمه و رسولا ، همه جملههائي حاليهاند .
و يكلم الناس في المهد و كهلا ... كلمه مهد به معناي آن بستري است كه براي كودك شيرخوار تهيه ميكنند .
و كلمه كهلا از ماده كهولت يعني سالخوردگي گرفته شده و به معناي دوران بين جواني و پيري است ، دوراني است كه انسان به حد تماميت و قوت ميرسد ، و لذا بعضي گفتهاند : كهل به كسي گفته ميشود كه جوانيش با پيري مخلوط شده و چه بسا گفته باشند كهل كسي است كه سنش به سيوچهار سال رسيده باشد .
و به هر حال جمله مورد بحث ميفهماند كه عيسي (عليهالسلام) تا سن كهولت زنده ميماند و اين خود بشارت ديگري است براي مريم .
و در اينكه قرآن كريم تصريح كرده به اينكه عيسي (عليهالسلام) تا سن كهولت زنده ميماند ، با اينكه انجيلها دلالت ميكند بر اينكه بيش از سي و سه سال در روي زمين زندگي نكرد ، نظري هست كه جا دارد در آن دقت شود و لذا بعضي گفتهاند : سخن گفتن وي با مردم در سن كهولت ، بعد از برگشتنش از آسمان است ، چون آن جناب قبل از آنكه به آسمان صعود كند ، به سن كهولت نرسيده بود تا در آن سن با مردم سخن گفته باشد و چه بسا گفته باشند آنچه بعد از بررسي دقيق در كتب تاريخ به دست ميآيد ، اين است كه عيسي (عليهالسلام) بر خلاف آنچه از انجيلها استفاده ميشود حدود شصت و چهار سال در زمين زندگي كرد .
آنچه از سياق آيه مورد بحث استفاده ميشود اين است كه ميخواهد به يكي از معجزات آن جناب اشاره كند .
و در ضمن افاده آن معنا ميرساند كه وي به سن شيخوخت و پيري نميرسد و مدت معاشرت و سخن گفتنش با مردم از طرف ابتدا ايام صباوت ، و از طرف انتها ايام كهولت است .
و آنچه از كودك و گهواره و ارتباط آن دو با هم معهود ذهن ما است ، اين است كه كودك را در اوائل عمرش تا چندي كه قنداق ميشود و قبل از اينكه به راه بيفتد يعني قبل از رسيدن به دو سالگي ، در گهواره ميگذارند و بنا بر اين اگر كسي بگويد : فلان كودك در گهواره سخن گفت اين عبارت نميرساند كه اين سخن گفتن از باب معجزه
ترجمة الميزان ج : 3ص :307
است ، چون معمولا كودك از يك سال و اندي به تدريجو بطور شكسته مفرداتي از كلمات را ميگويد ، ليكن اگر كسي بگويد : فلان كودك در گهواره با مردم سخن گفت از آن بر ميآيد كه با مردم سخني تمام و با جملهبنديهاي صحيح گفته و مردم به گفته وي اعتنا كردهاند ، همانطور كه به كلام شخصي كه به سن كهولت رسيده اعتنا ميكنند و به عبارتي سادهتر جمله مورد بحث ميفرمايد : عيسي در گهواره همانطور با مردم سخن گفت كه در دوران كهولت سخن ميگفت .
و سخن گفتن كودك در گهواره ، معجزهاي است خارق العاده .
اين از نظر خود آيه مورد بحث و اما با در نظر گرفتن آيات ديگري كه در اين قصه وارد شده ، از آن جمله آيه : 31 سوره مريم ، جاي هيچ ترديدي باقي نميماند در اينكه سخن گفتن آن جناب از باب معجزه بوده ، چون از آن آيه استفاده ميشود كه آن جناب در همان ساعت اولي كه به دنيا آمده با مردم سخن گفته ، ميفرمايد : فاتت به قومها تحمله ، قالوا : يا مريم لقد جئت شيئا فريا ، يا اخت هرون ما كان ابوك امرا سوء و ما كانت امك بغيا فاشارت اليه ، قالوا : كيف نكلم من كان في المهد صبيا ، قال : اني عبد الله ، آتيني الكتاب ، و جعلني نبيا ، و جعلني مباركا اين ما كنت .
قالت رب اني يكون لي ولد و لم يمسسني بشر در اينآيه مريم با اينكه طرف صحبتش روح بود با او سخن نگفت بلكه خطاب را متوجه پروردگارش كرد و اين بر همان اساس بوده كه قبلا بدان اشاره كرديم ، كه خطاب ملائكه و خطاب روح و كلامشان ، كلام خداي سبحان است ، پس مريم (عليهاالسلام) ميدانسته كه آن كسي كه با او سخن ميگويد خود خداي تعالي است ، هر چند كه خطابي كه ميشنيده از جانب روح ممثل و يا ملائكه بود و به همين جهت در پاسخ روي سخن را متوجه خداي تعالي كرد كه پروردگارا از كجا من داراي فرزند ميشوم ؟ ... .
البته اين احتمال هم هست كه بردن نام پروردگار از باب استغاثه باشد، نظير عبارت :
ترجمة الميزان ج : 3ص :308
قال رب ارجعون ، كه نوعا گوينده در وسط سخن خود اين استغاثه را ميآورد .
قال كذلك الله يخلق ما يشاء ، اذا قضي امرا فانما يقول له كن فيكون در سابق اشاره كرديم به اينكه از تطبيق اين آيه با آيه سوره مريم كه ميفرمايد : قال كذلك قال ربك هو علي هين و لنجعله آية للناس و رحمة منا و كان امرا مقضيا چنين بدست ميآيد كه كلمه كذلك در مورد بحث خودش به تنهائي كلامي است تام .
و تقديرش الامر كذلك است ، يعني بله مطلب اين چنين است ، و بشارتي كه هم اكنون به تو دادم امري استمقضي و قضائي است كه رد و بدل نميشود .
و از جمله يفعل الله ما يشاء ... چنين استفاده ميشود كه اي مريم اين تعجب تو جا ندارد ، براي اينكه وقتي تعجب صحيح است كه خدا قادر بر پديد آوردن چنين فرزندي نباشد و يا اگر هم باشد برايش دشوار باشد ، اما در حالي كه قدرت خداي تعالي نامحدود باشد و هر كاري بخواهد بكند ، ديگر چه جاي تعجب است و مساله دشواري هم وقتي تصور ميشود كه كار نيازمند به اسباب و وسائل باشد ، هر چه اسباب و وسائل بيشتري بخواهد آن كار دشوارتر است و هر قدر آن اسباب نايابتر و از دسترس دورتر باشد ، باز كاردشوارتر خواهد بود .
و خداي عزوجل هيچ چيزي را با ابزار و وسائل خلق نميكند ، بلكه هر وقت اراده امري را كند ، تنها كافي است فرمان دهد كه باش و آن چيز موجود شود .
پس معلوم شد كه كلمه كذلك به تنهائي كلامي است تام و منظور از آن رفع اضطراب مريم و تردد خاطر او بوده ، و جمله الله يخلق ما يشاء در اين مقام است كه عجز و ناتواني زائيده از تعجب را از خداي تعالي نفي كند ، و جمله اذا قضي ... در اين مقام است كه دشوار بودن خلقت فرزندي بدون پدر را از خداي تعالي نفي نموده ، از چنين توهمي جلوگيري نمايد .
و يعلمه الكتاب و الحكمة و التورية و الانجيل الف و لام در كلمه الكتاب و كلمه الحكمة الف و لام جنس است و ما در سابق گفتيم كه منظور از كتاب آن وحيي است كه براي رفع اختلاف مردم نازل شد .
كان الناس امة واحدة فبعث الله النبيين مبشرين و منذرين و انزل معهم الكتاب
ترجمة الميزان ج : 3ص :309
بالحق ليحكم بين الناس فيما اختلفوا فيه و ما اختلف فيه ... من الحق باذنه ... و منظور از حكمت ، آن معرفتي است كه براي اعتقاد و عمل آدمي مفيد باشد .
و بنا بر اين پس اگر در آيه مورد بحث تورات و انجيل را بر كتاب و حكمت عطف كرده ، نبايد اشكال كرد كه مگر تورات و انجيل كتاب نيستند و مگر مشتمل بر حكمت و دستورات نافع براي اعتقاد و عمل نميباشند ؟ براي اينكه اين عطف از باب ذكر فرد بعد از ذكر جنس است ، به خاطر رساندن اهميتي كه در فرد هست .
پس كسي نپندارد كه الف و لام در الكتاب الف و لام استغراق است ، يعني آيه ميخواهد بفرمايد كه خداي تعالي تمامي كتب آسماني را به عيسي (عليهالسلام) تعليم داده ، براي اينكه اين توهم با آيه زير نميسازد كه فرموده : و لما جاء عيسي بالبينات ، قال : قد جئتكم بالحكمة ، و لابين لكم بعض الذي تختلفون فيه ، فاتقوا الله و اطيعون كه بيانش گذشت .
اما بايد ديد كه منظور از تورات چيست و قرآن كريم از اين اسم چه كتابي را در نظر دارد ؟ آن كتابي كه در ميقات در الواحي كه قرآن كريم در سوره اعراف داستانش را آورده و به موسي نازل كرد ؟ و يا اين اسفاري كه فعلا در دست يهود است ، ( به قول بعضيها به مطاعن انبيا شبيهتر است تا به كتاب آسماني مترجم ) قطعا منظور قرآن كريم از كلمه تورات اين اسفار نيست ، براي اينكه خود يهوديان هم اعتراف دارند بر اينكه سند اين اسفار به زمان موسي (عليهالسلام) منتهي نميشود و سلسله سند در فترت و فاصله بين بخت نصر ( يكي از پادشاهان بابل ) و كورش ( يكي از ملوك فارس ) قطع شده ، چيزي كه هست قرآن كريم تمامي مطالب تورات موجود در عصر رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) ( كه ما نميدانيم تا اين عصر چه مقدار ديگرش تحريف شده ) را رد ننموده و آن را بطور كلي مخالف تورات اصلي ندانسته ، هر چند كه به دلالت خود قرآن كريم از تحريف هم به دور نمانده ، چون دلالت آيات قرآن بر اينكه تورات بازيچه دست تحريف شده ، روشن است .
از قرآن كريم چنين فهميده ميشود كه انجيل ( كه به معناي بشارت است ) يك كتاب
ترجمة الميزان ج : 3ص :310
بوده و بر عيسي بن مريم (عليهماالسلام) نازل شده و وحيي بوده مختص به آن جناب ، چون فرموده : و انزل التورية و الانجيل من قبل هدي للناس ، و نفرموده اناجيل اربعه ، پس اين انجيلهاي چهارگانه : متي ، مرقس ، لوقا ، و يوحنا كتابهائي هستند كه بعد از جناب عيسي (عليهالسلام) تاليف شدهاند .
و نيز آيات قرآن دلالت دارد بر اينكه احكام ديني هر چه هست در تورات بوده و انجيل تنها بعضي از احكام ناسخ را آورده ، يكي از آن آيات ، آيه : 50 از آيات مورد بحث است كه ميفرمايد : مصدقا لما بين يدي من التورية ، و لا حل لكم بعض الذي حرم عليكم .
و نيز آيه زير است كه ميفرمايد : و آتيناه الانجيل فيه هدي و نور ، و مصدقا لما بين يديه من التورية ، و هدي و موعظة للمتقين ، و ليحكم اهل الانجيل بما انزل الله فيه ، و بعيد نيست كه از اين آيه استفاده شود كه در انجيل غير احكام ناسخ يعني احكامي كه احكام تورات را نفي ميكند ، احكام اثباتي هم بوده باشد .
و باز آيات قرآني دلالت دارد بر اينكه انجيل مشتمل بوده بر بشارت از آمدن خاتم الانبياء (صلياللهعليهوآلهوسلّم) ، همچنانكه تورات نيز مشتمل بر آن بوده ، چون قرآن كريم ميفرمايد : الذين يتبعون الرسولالنبي الامي الذي يجدونه مكتوبا عندهم في التورية و الانجيل .
و رسولا الي بني اسرائيل ظاهر اين عبارت اين است كه عيسي (عليهالسلام) تنها مبعوث بر بني اسرائيل بوده است همچنانكه از آيات راجع به حضرت موسي (عليهالسلام) هم بر ميآيد كه آن جناب نيز تنها مبعوث بر بني اسرائيل بوده و از سوي ديگر در بحثي كه در ذيل آيه : كان الناس امة واحدة فبعث الله النبيين داشتيم ، اثبات كرديم كه عيسي هم مانند موسي از انبياي اولوا العزم بوده كه بر
ترجمة الميزان ج : 3ص :311
تمامي اهل دنيا مبعوث شدهاند .
و ليكن اين اشكال و ناسازگاري ، به بياني كه ما در ذيل آن آيه داشتيم حل ميشود ، در آنجا گفتيم فرق است ميان رسول و نبي ، نبوت منصب بعثت و تبليغ است و رسالت سفارت خاصهاي است كه دنبالش ضامن اجرائي هست و آن عبارت است از قضاي الهي و داوري خدائي بين مردم يا به بقا و نعمت و يا به هلاكت و زوال نعمت ، همچنانكه آيه زير آن را افاده نموده و ميفرمايد : و لكل امة رسول فاذا جاء رسولهم قضي بينهم بالقسط .
و به عبارتي ديگر نبي انساني است كه از طرف خداي تعالي مبعوث ميشود براي اينكه احكام دين را براي مردم بيان كند و اما رسول عبارت است ازانساني كه مبعوث ميشود براي اداي بياني خاص كه دنبالش يا هلاكت است اگر آن را رد كنند و يا بقا و سعادت است اگر آن را قبول كنند ، همچنانكه اين معنا از گفتگوئي كه قرآن كريم از رسولاني چون نوح و هود و صالح و شعيب و ديگر رسولان با قوم خود حكايت نمود كاملا به دست ميآيد .
و وقتي مطلب از اين قرار باشد لازم نيست كه رسالت يك رسول به سوي قومي معين بعثت به سوي همان قوم باشد و لا غير ، بلكه ممكن است رسالتش به سوي قومي خاص باشد ، ولي بعثت و نبوتش به سوي تمامي بشر باشد ، همچنانكه در موسي و عيسي (عليهماالسلام) چنين بود .
و شواهدي كه از قرآن كريم بر اين معنا وجود دارد يكي دو تا نيست ، از آن جمله در مورد رسالت موسي به سوي فرعون ميفرمايد : اذهب الي فرعون انه طغي ، و در عين حال ميبينيم ساحران فرعون به موسي ايمان آوردند و گفتند : آمنا برب هرون و موسي و بطوري كه از ظواهر آيات بر ميآيد ايمانشان هم قبول شده ، با اينكه از بني اسرائيل نبودند و در باره دعوت قوم فرعون با اينكه از بني اسرائيل نبودند فرموده : و لقد فتنا قبلهم قوم فرعون ، و جاءهم رسول كريم .
و نظير اين آيات در دلالت بر عموميت بعثت آن جناب ايمان آوردن امتهاي بسياري از غير بني اسرائيل ، قبل از بعثت رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) به آن جناب است ، مانند مردم
ترجمة الميزان ج : 3ص :312
روم و امتهاي بزرگي از غربيها ، از قبيل : فرانسويان و اطريش و بورسا و انگلستان و امتهائي از شرقيين ، چون نجران به وي گرويده بودند با اينكه از بني اسرائيل نبودند و قرآن كريم در هيچ آيهاي كه سخن از نصارا دارد ديده نميشود كه روي سخن را متوجه خصوص نصاراي بني اسرائيل كرده باشد ، بلكه اگر مدح ميكند عموم نصارا را مدح ميكند و اگر مذمت هم ميكند عموم را مذمت ميكند .
اني قدجئتكم باية من ربكم ، اني اخلق لكم من الطين ... و احيي الموتي باذن الله در اين آيه نسبت خلقت را به عيسي (عليهالسلام) داده ، و اين تعبيري است سؤالانگيز كه مگر عيسي خالق است ؟ در پاسخ بايد دانست كه كلمه خلقت به معناي بوجود آوردن از عدم نيست بلكه به معناي جمع آوردن اجزاي چيزي است كه قرار است خلق شود و لذا در جاي ديگر فرموده : فتبارك الله احسن الخالقين .
و كلمه اكمة به معناي كسي است كه از شكم مادر بدون چشم متولد شده باشد ، گاهي هم به كسي اطلاق ميشود كه چشم داشته و سپس نابينا شده است .
راغب ميگويد : ميتوان گفت : فلاني ديدگانش اكمه شد به حدي كه چشمهايش سفيد گرديد و كلمه ابرص به معناي كسي است كه دچار برص شده و پيسي ( كه يك بيماري پوستي است ) گرفته .
و از اينكه فرمود : و احيي الموتي ، يا بطور صريح و يا بطور اشاره فهميده ميشود كه عيسي (عليهالسلام) يك بار و دو بار مرده زنده نكرده ، بلكه متعدد اين كار را كرده است .
و همچنين سياق جمله باذن الله ميفهماند كه صدور اين آيات معجزهآسا از عيسي (عليهالسلام) مستند به خداي تعالي و اذن او است .
و خود آن جناب مستقل در آن و در مقدمات آن نبوده و اين جمله را در آيه شريفه تكرار كرد تا اشاره كند به اينكه نسبت به تذكر آن اصرار دارد ، چون جاي اين توهم بوده كه مردم آن جناب را در زنده كردن مردگان مستقل بپندارند و در نتيجه به الوهيت آن جناب معتقد گشته و گمراه شوند و براي اعتقاد خود استدلال كنند به آيات معجزه آسائي كه از آن جناب صادر شده ، و لذا عيسي (عليهالسلام) بعد از هر معجزهاي كه از آن خبر
ترجمة الميزان ج : 3ص :313
ميدهد كلام خود را مقيد ميكند به مشيت و اذن خداي تعالي ، از خلقت خود خبر ميدهد خبر خود را مقيد ميكند به اذن خدا ، از مرده زنده كردنش خبر ميدهد مقيدش ميكند به اذن خدا .
و در آخر ، كلام خود را با اين جمله ختم ميكند كه : ان الله ربي و ربكم فاعبدوه هذا صراط مستقيم .
و ظاهر اينكه فرمود : اني اخلق لكم ... اين است كه اين معجزات در خارج از آن جناب صادر ميشده ، نه اينكه از باب صرف تحدي و احتجاج خواسته است بفرمايد : من چنين و چنان ميكنم ، چون اگر منظور صرف حرف بوده و خواسته عذر خصم را قطع و حجت را تمام كند ، جا داشت كلام خود را به قيدي كه اين معنا را افاده كند مقيد سازد ، مثلا بفرمايد : اگر از من بخواهيد مرده را زنده ميكنم و امثال اين عبارات .
علاوه بر اينكه آيات زير كه حكايت خطاب خداي تعالي به عيسي (عليهالسلام) در روز قيامت است ، بطور كامل دلالت ميكند بر اينكه اين معجزات از آن جناب سرزده ، ميفرمايد : اذ قال الله يا عيسي بن مريم ، اذكر نعمتي عليك و علي والدتك - تا آنجا كه ميفرمايد - و اذ تخلق من الطين كهيئة الطير باذني ، فتنفخ فيها فتكون طيرا باذني و تبري الاكمة و الابرص باذني ، و اذ تخرج الموتي ... .
اين را گفتيم كه تا بطلان گفتار بعضي از مفسرين روشن شود كه گفتهاند : نهايت چيزي كه از آيه شريفه استفاده ميشود اين است كه خداي سبحان چنين سري به عيسي بن مريم داده بود ، و او هم در مقام احتجاج و به منظور اتمام حجت فرموده كه دليل نبوت من اين است كه اگر از من اين معجزات را بخواهيد انجام ميدهم و اما اينكه همه اين معجزات و يا بعضي از آنها را انجام داده ، آيه شريفه دلالتي بر آن ندارد .
و انبئكم بما تاكلون و ما تدخرون في بيوتكم ... اين جمله اخبار به غيبي است كه مختص به خدا و رسولاني است كه خداي تعالي آگهي بدان را به وسيله وحي به آنان داده و اين خود معجزهاي ديگر است و اخبار به غيبي است كه صريح در تحقق است ، يعني هر كس آن را بشنود شكي در معجزه بودنش نميكند ، براي
ترجمة الميزان ج : 3ص :314
اينكه هر كسي و هر انساني عادتا ميداند چه خورده و در خانه خود چه چيزي را ذخيره كرده است .
و اگر اين يك معجزه را مقيد به اذن خدا نكرد ، با اينكه ميدانيم هيچ معجزهاي ( بلكه هيچ عملي ) بدون اذن خدا تحقق نمييابد ، همچنانكه فرمود : و ما كان لرسول ان ياتي باية الا باذن الله ، براي اين بوده كه از اين معجزه تعبير كرده بود به خبر دادن .
و خبر دادن ، غير از خلق نمودن و زنده كردن است كه حقيقتا فعل خدا است و اگر به عيسي منسوب شود با اذن او خواهد بود .
و خبر دادن فعل خداي تعالي و لايق به ساحت قدس او نيست ، بدين جهت فقط اين معجزه را مقيد به اذن خدا نكرد .
علاوه بر اينكه مساله خلق و احياء اين تفاوت را هم با اخبار به غيب دارد كه در دو معجزه اولي خطر گمراه شدن مردم بيشتر است ، مردم وقتي ببينند كسي مرده را زنده ميكند و بدون شكافتن قبر با بيل و كلنگ از قبر در ميآورد و يا از گل مرغي درست ميكند و آن را زنده ميكند و پرواز ميدهد ، با مختصر وسوسه و مغلطهاي به ذهنشان ميرسد كه اين شخص خدا است ، به خلاف از غيب خبر دادن كه در نظر مردم ساده ، امري مبتذل و پيش پا افتاده است و آن را براي هر كسي كه رياضت بكشد و براي هر كاهن و شعبدهبازي ممكن ميداند ، لذا لازم بود در آن دو معجزه اول اذن خدا را قيد كند تا بيننده در مورد آن جناب ، قائل به الوهيت نشود .
و در سومي يعني اخبار به غيب ، لزومي نداشت و همچنين در شفا دادن اكمه و ابرص كه در اين سه معجزه كافي بود كه تنها بفهماند اين اعمال شعبدهبازان نيست ، بلكه آيتي است از ناحيه خداي تعالي ، آن هم در برابر مردمي كه ادعاي ايمان ميكنند و به همين جهت در آخر كلامش فرمود : ان في ذلك لاية لكم ان كنتم مؤمنين ، يعني اگر شما در ادعايتان ( كه ايمان داريم ) راست بگوئيد اين معجزات براي شما كافي است .
و مصدقا لما بين يدي من التورية و لا حل لكم بعض الذي حرم عليكم اين آيه شريفه عطف است به جمله : و رسولا الي بني اسرائيل ، خواهيد پرسيد : جمله معطوف عليه يعني رسولا ... در سياقي قرار گرفته كه عيسي (عليهالسلام) در آن غايب فرض شده و ميفرمايد : خدا به او كتاب و حكمت و تورات و انجيل آموخته در حالي كه او را به سوي بني اسرائيل گسيل داشته و جمله معطوف يعني و مصدقا ... در سياقي است كه خود عيسي متكلم است ، ميگويد : من چنين و چنانم با اين حال چگونه ممكن است اين دو سياق به هم
ترجمة الميزان ج : 3ص :315
عطف شود ؟ .
در پاسخ ميگوئيم : اين اختلاف سياق ، عيبي ندارد ، براي اينكه قبل از آيه مورد بحث : يعني ( جمله معطوف ) ، سياق قبلي با جمله : اني قد جئتكم تفسير شده و وجهه كلام را از غيبت متكلم برگردانده بود ، پس در حقيقت عطف آيه مورد بحث به جمله : و رسولا عطف سياق متكلم است به سياق متكلم .
سؤال ديگري كه ممكن است در اينجا به ذهن خواننده برسد اين است كه آيه مورد بحث صريحا ميگويد : عيسي (عليهالسلام) تورات را تصديق داشته ، معلوم ميشود تورات تا زمان آن جناب تحريف نشده بود ، ( با اينكه تقريبا شش قرن قبل از ميلاد ، بني اسرائيل و توراتش به دست بخت نصر منقرض شد ، و به گفته تاريخ خود يهود يك قرن قبل از ميلاد نيز مورد حمله طوطوز وزير اسپيانوس قرار گرفت و در اين دو حادثه اثري از تورات نماند و آنچه فعلا در دست است يادداشتهائي است كه افراد از تورات به خاطر داشته و نوشتهاند مترجم ) .
در پاسخ ميگوئيم : آيه مورد بحث آن توراتي را ميگويد كه در دو آيه قبل در خطاب به مريم ميفرمود : به عيسي تعليم ميدهد ، نه آن توراتي كه در عصر بعثت آن جناب در بين يهوديان بوده ، پسآيه مورد بحث هيچ دلالتي ندارد بر اينكه عيسي (عليهالسلام) تورات متداول در بين مردم آن روز را قبول داشته و تا آن روز تورات تحريف نشده ، تا با جريان بخت نصر و طوطوز منافات داشته باشد ، همچنانكه آياتي كه ميگويد : پيامبر اسلام تورات و انجيل را قبول دارد ، منظورش تورات و انجيل متداول در عصر نزول قرآن نيست ، بلكه تورات و انجيلي است كه وحي به آن جناب تعليم داده .
و لاحل لكم بعض الذي حرم عليكم اين جمله ميرساند كه خداي تعالي بعضي از طيبات را بر بني اسرائيل تحريم كرده بود و عيسي بن مريم آن را دو باره حلال كرده است ، آيه زير هم اين معنا را صريحا ميرساند : فبظلم من الذين هادوا حرمنا عليهم طيبات احلت لهم ... .
و گفتار در آيه ، خالي از يك دلالت نيست و آن دلالت بر اين است كه عيسي (عليهالسلام) همه احكام تورات را امضا كرده ، مگر چند حكمي را كه خداي تعالي به دست وي نسخ نموده و آن چند حكم عبارت بوده از احكامي كه بر يهود شاق و گران ميآمده است .
و لذا
ترجمة الميزان ج : 3ص :316
بعضي گفتهاند : انجيل كتاب شريعت و احكام نيست ، چون حكمي در آن نيامده و جمله : و لاحل ... عطف است بر جمله باية من ربكم و لام در لاحللام نتيجه است و آيه را چنين معنا ميدهد : من آيتي از ناحيه پروردگارتان آوردهام و آن فلان و فلان و فلان است و نيز آوردهام تا در نتيجه بعضي از چيزهائي كه بر شما حرام شده و يا بعضي از محرماتي كه رعايتش بر شما واجب گشته نسخ كنم .
و جئتكم باية من ربكم ... از ظاهر عبارت بر ميآيد كه ميخواهد بيان كند جمله : فاتقوا الله و اطيعون فرع بر آوردن معجزه است ، نه بر حلال كردن محرمات ، خلاصه لزوم تقوا و اطاعت عيسي (عليهالسلام) به خاطر آوردن معجزه است ، نه به خاطر اينكه محرماتي را براي شما حلال كرده و شايد منظور آن كسي هم كه گفته : اگر جمله : و جئتكم باية ... را دو باره تكرار كرد ، براي اين بود كه مطالب بعد را از مطالب قبل جدا كند ، پس جمله : فاتقوا الله و اطيعون ربطي به مطالب قبل از جئتكم باية ... ندارد تا متفرع بر تحليل محرمات باشد ، نه ، بلكه بريده از آن است و متفرع بر خود جئتكم ... همين معنا بوده است و گرنه اگر منظور مفسر نام برده ، اين نباشد صرف جداسازي ، جزء مزاياي گفتار و نكات ادبي شمرده نميشود .
ان الله ربي و ربكم فاعبدوه ... در اين جمله عذر و بهانه آن كسي را كه به الوهيت عيسي (عليهالسلام) معتقد شده باطل ميكند ، چون عيسي (عليهالسلام) به هوشياري خود دريافته بود و يا به وسيله وحي آگاه شده بود كه بعضي به خاطر ديدن آن معجزات چنين اعتقادي را پيدا خواهند كرد ، و در سابق هم گفتيم كه به خاطر همين پيشگيري بود كه جملههاي : فيكون طيرا و و احيي الموتي را مقيد كرد به قيد باذن الله .
گفتيم يا به هوشياري خود دريافته بود و يا به وحي الهي ، ولي از آيه ديگر ميفهميم كه به وحي الهي بوده و آن آيه زير است كه ميفرمايد : ما قلت لهم الا ما امرتني به ، ان اعبدوا الله ربي و ربكم .
فلما احس عيسي منهم الكفر قال من انصاري الي الله از آنجائي كه زمينه آيات مورد بحث صرفا ، حكايت بشارتي بود كه به مريم دادند و در
ترجمة الميزان ج : 3ص :317
دادن اين بشارت كافي بود نكات برجستهاي از سرگذشت زندگي آن جناب يعني عيسي (عليهالسلام) از روزي كه مريم به وي حامله ميشود تا روزي كه به رسالت و دعوت ميپردازد را خاطرنشان كند و به مريم اطلاع دهد كه قرار است خداوند چنين فرزندي به تو بدهد و به همين جهت در اين زمينه غير اين مقدار را ذكر نكرد ، تنها در آيه مورد بحث به عنوان نتيجهگيري از مطالب قبل مساله انتخاب حواريون و توطئه مردم عليه وي و مكر خداي تعالي عليه مردم و نجات عيسي از آنان را و در آخر به آسمان بردنش را آورد تا تتمه آن داستانها باشد اما ساير جزئياتي كه از سرگذشت آن جناب در ساير سورههاي قرآني از قبيل سوره نساء و مائده و انبياء و زخرف و صف آمده بود را ذكر ننمود .
و اين بدان جهت بود كه خواست در سرودن اين قصه آن مقداري كه مهم بود به رخ نصاراي نجران بكشد ، چون در روزهائي كه اين آيات نازل ميشد ، نصاراي نجران به مدينه آمده بودند تا با رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) بحث و احتجاج كنند و لذا به اين مقدار از سرگذشت عيسي (عليهالسلام) اكتفا شده است .
در آيه مورد بحث ، احساس را در مورد كفر استعمال نموده با اينكه كفر يك امر قلبي است و قابل احساس نيست و اين براي اشاره به اين معنا بود كه كفر باطني مردم به قدري قوي بوده كه آثارش در ظاهر رفتار و گفتارشان نمودار شده و ممكن هم هست منظور از احساس كفر ، اعلام صريح آنان و در صدد ايذا و كشتن برآمدنشان باشد ، پس اينكه فرمود : فلما احس ... يعني همينكه عيسي از بني اسرائيل ( كه در اين آيات در مساله بشارت مورد بحث بودند ) احساس كفر نمود ، فرمود : كيست كه مرا در راهي كه به سوي خدا منتهي ميشود ياري كند ؟ و منظورش از اين پرسش اين بود كه بفهمد از ميان مردم چند نفر طرفدار حقند ، تا روي همانان حساب كند و خلاصه بفهمد چقدر عده و عده دارد ، نيرويش در آنان متمركز گشته ، دعوتش از ناحيه آنان منتشر شود و اين خصيصه هر نيروي طبيعي و اجتماعي او ( فيزيكي و مكانيكي ) و امثال آن است كه وقتي ميخواهد دست به كار گشته و هر جزء از آن يك ناحيه را اداره و در آن عمل كند ، بايد نخست مركزي و كانوني داشته باشد تا همه نيروهاي جزئيش در آن محل متمركز شود و آن مركز تكيهگاه نيروهاي جزئي و كمكرسان به آن باشد و گرنه صدها نيروي جزئي و پراكنده كاري از پيش نميبرند و بلكه همه هدر ميروند .
نظير اين عمل كه عيسي (عليهالسلام) انجام داد چند نوبت در دعوت اسلام پيش آمد ، يكي بيعت عقبه بود كه قبل از هجرت رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) مردم مدينه در عقبه منا جمع شدند و با آن جناب بيعت كردند ، و يكي هم بيعت شجره و يا بگو بيعت رضوان بود كه در
ترجمة الميزان ج : 3ص :318
جريان صلح حديبيه اتفاق افتاد ، رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) نيروهاي متفرق را يك جا جمع كرد تا بتواند دعوت خود را به نتيجه برساند .
عيسي (عليهالسلام) بعد ازآنكه يقين كرد كه دعوتش در بين بني اسرائيل - يا همه و يا حداقل اكثريت آنان - پيشرفتي ندارد و به نتيجه نميرسد و فهميد كه بني اسرائيل به هيچ وجه از كفر خود دست بر نميدارند و از سوي ديگر اگر ميدان را به دست آنها بدهد دعوتش به كلي باطل و گرفتاريها بيشتر ميشود ، براي بقاي دعوتش اين نقشه را طرح كرد كه از آنان ياري بخواهد و به اين وسيله دوست را از دشمن جدا كند ، حواريون حاضر شدند آن جناب را ياري دهند و به اين وسيله مؤمنين از كفار جدا و دوستان از دشمنان متمايز شدند و با انتشار دعوت و اقامه حجت ، ايمان بر كفر غالب گشت همچنانكه خداي تعالي ياري همين چند نفر حواري را به رخ همه انسانها كشيده ميفرمايد : يا ايها الذين آمنوا كونوا انصار الله ، كما قال عيسي ابن مريم للحواريين من انصاري الي الله ، قال الحواريون نحن انصار الله ، فامنت طائفة من بني اسرائيل ، و كفرت طائفة ، فايدنا الذين آمنوا علي عدوهم ، فاصبحوا ظاهرين .
در آيه مورد بحث انصار را به قيد الي الله مقيد كرد و اين بدان خاطر بود كه بهتر و نافذتر تشويق و تحريك كرده باشد .
و غرض اصلي آن جناب هم از اين استفهام همين تشويق بوده .
و نظير اين قيد در قرآن كريم آنجا كه مسلمانان را دعوت ميكند به دادن قرض و انفاق به مستمندان آمده ، ميفرمايد : من ذا الذي يقرض الله قرضا حسنا .
كلمه الي الله كه اصطلاحا ظرف خوانده ميشود متعلق است به كلمه انصاري ، خواهي گفت كه اگر ماده نصرت به خودي خود متعدي است و در گرفتن مفعول نيازي به حرف الي ندارد ، پس چرا در اينجا با حرف الي متعدي شده ؟ در پاسخ ميگوئيم : درست است ، و ليكن نصرت در خصوص اين مورد ، متضمن معناي سلوك و رفتن و يا پيمودن و امثال آن نيز هست ، همچنانكه ابراهيم خليل آنجا كه خواست بگويد : من تنها براي خدا كار كرده و دين او راياري ميكنم بنا به حكايت قرآن فرموده : اني ذاهب الي ربي سيهدين .
ترجمة الميزان ج : 3ص :319
پس ياري خدا ، رفتن به سوي خدا است و رفتن به سوي او همان ياري دين او است .
و اما اينكه بعضي از مفسرين احتمال دادهاند كه حرف الي در اينجا به معناي مع - با بوده كه معناي جمله چنين باشد : با خدا چه كس ديگر هست كه يار من باشد ، سخني است كه هيچ دليلي بر آن ندارد و ادب قرآن هم با آن مساعدت نميكند ، براي اينكه اين از ادب قرآن به دور است كه خدا را يك فرد عادي و بشري قلمداد كند كه ابراهيم (عليهالسلام) را ياري ميكند و ابراهيم (عليهالسلام) به دنبال پيدا كردن يار دوم براي خود باشد ، ادب عيسي هم با اين تعبير نميسازد ، ادبي كه از آيات قرآني - هر جا كه وصف آن جناب را بيان ميكند - كاملا به چشم ميخورد ، علاوه بر اينكه جواب حواريين هم با اين احتمال نميسازد ، چرا كه اگر اين احتمال درست بود آنها هم بايد جواب ميدادند : كه : نحن انصارك مع الله - مائيم ياور تو با خدا ، ولي اينطور نگفتند : بلكه گفتند : ما ياوران خدائيم ( خواننده در اينجا بيشتر دقت كند ) .
قال الحواريون نحن انصار الله ، آمنا بالله ، و اشهد بانا مسلمونكلمه حواري به معناي كسي است كه از ميان همه مردم به آدمي اختصاص داشته باشد ، ميگويند : اصل آن حور است كه به معناي سفيدي خيلي زياد است ( و كانه حواري فلان شخص كسي است كه مانند اسب پيشاني سفيد داراي نشان است و مردم او را به عنوان دوست و ياور وي ميشناسند) .
ولي در قرآن كريم جز در مورد خواص اصحاب عيسي (عليهالسلام) ، استعمال نشده است .
و جمله : آمنا بالله به منزله تفسيري است براي جمله : نحن انصار الله و ميفهماند كه منظور از اينكه گفتيم ما انصار خدا هستيم اين است كه به او ايمان آورديم و اين خود گفتار سابق ما را تاييد ميكند كه گفتيم جمله انصاري الي الله متضمن معناي سلوك و پيمودن طريقي است كه به سوي خدا منتهي شود ، براي اينكه ايمان خود طريق است و وقتي ايمان تفسير كننده نصرت باشد ، قهرا نصرت هم طريق ميشود ، و صحيح ميشود كه بگوئيم : نصرت خدا ، نصرت به سوي خدا است .
در اينجا اين سؤال پيش ميآيد كه آيا مفاد آيه حكايت كننده آن مرتبه اولي است كه حواريين به عيسي (عليهالسلام) ايمان آوردند يا آنكه قبلا ايمان داشتهاند و در اينجا در اجابت دعوت عيسي (عليهالسلام) براي چندمين بار گفتهاند آمنا ؟ ، چه بسا بعضيها از آيه : كما قال عيسي ابن مريم للحواريين من انصاري الي الله ؟ قال الحواريون نحن انصار الله فامنت
ترجمة الميزان ج : 3ص :320
طائفة ... ، استفاده كرده باشند كه پاسخ حواريين يعني جمله : ايمان آورديم ايمان بعد از ايمان باشد و به نظر ما هم اين استفاده عيبي ندارد ، ( براي اينكه روي سخن آن جناب با حواريين است كه معنايش گذشت و بعيد است كه قرآن كريم افراد كافري را كه صرفا با آن جناب ارتباطي داشتهاند ، حواري آن جناب بخواند ، پس قطعا ايمان داشتهاند ، چيزي كه هست ميخواهد از اين افراد با ايمان كساني را انتخاب كند كه انصار الله هم باشند ) ، و ما در سابق هم توضيح داديم كه ايمان و اسلام داراي مراتبي مختلفند ، بعضي از مراتب بالاتر از بعض ديگر است .
بلكه چه بسا كه آيه زير هم بر اين معنا دلالت بكند : و اذ اوحيت الي الحواريين ان آمنوا بي و برسولي ، قالوا آمنا و اشهد بانا مسلمون ، براي اينكه حواريين را كساني دانسته كه به آنان وحي ميشده و فرموده : به ياد آر كه من به حواريين وحي كردم كه به من و به رسولم ايمان بياوريد ، گفتند : ايمان آورديم .
و خود شاهد باش به اينكه ما مسلمانيم .
پس معلوم ميشود اجابت در اين دعوتشان به وحي خدائي بوده ، يعني بعد از سالها داشتن ايمان ، خداي تعالي به ايشان وحي فرستاده كه بايد به ايماني ما فوق آنچه داريد ارتقا يابيد .
پس معلوم ميشود حواريين انبيا بودهاند و ايمان پيشنهادي عيسي (عليهالسلام) ايماني بعد از ايمان بوده .
جمله : و اشهد بانا مسلمون ، ربنا آمنا بما انزلت و اتبعنا الرسول ... هم بر اين معنا دلالت دارد ، براي اينكه منظور از اسلام در اين جمله تسليم شدن بدون قيد و شرط است براي خداي تعالي ، بطوري كه هر چه از ايشان خواست انجام دهند و هر كاري از آنان خواست بكنند ، چون و چرا نكنند .
و چنين اسلامي جز در بين مؤمنين خالص يافت نميشود و چنان نيست كه هر كس به زبان شهادت به توحيد و نبوت بدهد به مقام تسليم هم برسد .
توضيح اينكه در بحث از مراتب ايمان و اسلام گفتيم كه قبل از هر مرتبه از ايمان مرتبهاي از مراتب اسلام قرار دارد ، شاهد آن سخن ، جمله : آمنا بالله و اشهد بانا مسلمون است كه از ايمان خود به صيغه فعل و از اسلام خود به صيغه صفت تعبير آوردند .
پس اولين مراتب اسلام ، تسليم و شهادت بر اصل دين و اجمال آن است ، دنبال آن اذعان و باور قلبي به اين شهادت زباني و صوري است ، آن هم باور اجمالي به دنبال آن مرتبه
ترجمة الميزان ج : 3ص :321
دوم اسلام است و آن عبارت است از تسليم قلبي به معناي اين ايمان ، كه اگر كسي داراي چنين تسليمي بشود ، ناراحتي باطني و اعتراض درونيش نسبت به تمامي دستورات خدا و رسول او به كلي از بين ميرود و اين همان پيروي عملي و بدون چون و چراي از دين خدا است ، به دنبال اين مرتبه از اسلام مرتبه دوم از ايمان است و آن عبارت از خلوص عمل و به رنگ عبوديت در آمدن همه اعمال و افعال است ، به دنبال اين مرتبه از ايمان مرتبه سوم از اسلام واقع است و آن عبارت است از اينكه بنده خدا تسليم محبت خدا و اراده او شود ، چنين بندهاي ديگر دوست نميدارد و اراده نميكند مگر به خاطر خدا و آنچه هم در خارج واقع ميشود همان چيزي است كه خدا دوست دارد و ارادهاش كرده .
و در اين ميان از دلبخواه بنده و اراده مستقل او خبري نيست ، به دنبال اين مرتبه از اسلام ، مرتبه سوم ايمان واقع است و آن عبارت است از تسليم عبودي خدا شدن در همه اعمال .
خواننده عزيز بعد از تذكر اين مطلب اگر در كلام عيسي (عليهالسلام) و دعوتي كه از آن جناب نقل شد دقت كند ، كه فرمود : فاتقوا الله و اطيعون ، ان الله ربي و ربكم فاعبدوه هذا صراط مستقيم ... ، خواهد فهميد كه آن جناب نخست مردم را امر به تقوا كرده و پرهيز از خدا و اطاعت خودش و سپس دستور خود را تعليل كرده به اينكه : ان الله ربي و ربكم ، يعني علت اينكه گفتم از خدا بترسيد ، اين است كه خدا پروردگار شما امت است و پروردگار رسولي است كه به سوي شما گسيل داشته ، پس واجب است كه از او پروا كنيد ، به او ايمان آورده ، مرا با پيروي خود اطاعت كنيد و سخن كوتاه اينكه بر شما واجب است كه با تقواي خود و اطاعتتان از رسول و ايمان آوردن به دعوت او و پيروي از او خدا را بپرستيد ، اين آن نكتهاي است كه از اين كلام بر ميآيد و به همين جهت در تعليل نامبرده ، تقوا و اطاعت را خلاصه نموده ، و از آن تعبير به پرستش كرد و تنها منظورش از اين تعبير اين بوده كه ارتباط مساله تقوا و اطاعت با خدا را روشن سازد ، چون اين ارتباط به روشني ارتباط عبادت با خدا نيست ، بعد از روشن ساختن اين ارتباط فرموده : اين عبادت تنها صراط مستقيم است و با اين جمله فهماند راه عبادت ، كوتاهترين راهي است كه سالكش را به سوي خداي سبحان ميبرد و به حق تعالي منتهي ميسازد .
آنگاه وقتي از مردم احساس كفر نمود و نشانههاي ياس از ايمان عموم آنانبرايش ظاهر گرديد ، فرمود : من انصاري الي الله - كيست كه مرا در پيمودن راه خدا ياري كند ؟ و با در نظر گرفتن روشنگريهاي قبليش معناي اين گفتارش چنين ميشود : كيست كه مرا در پيمودن صراط مستقيم و يا در عمل به دستوراتي كه قبلا دادم ، يعني عبوديت خدا و يا تقوا و
ترجمة الميزان ج : 3ص :322
اطاعت ياري كند ؟ حواريين در پاسخش عين درخواست او را به زبان آورده و گفتند : نحن انصار الله - مائيم انصار خدا و دنبال پاسخ جملهاي را گفتند كه به منزله تفسير آن است و آن اين است كه : آمنا بالله و اشهد بانا مسلمون و منظورشان از اسلام ، تسليم خدا و رسول او شدن و اطاعت و پيروي كردن است و لذا وقتي همين حواريين پروردگار خود را از در تذلل و التجاء مخاطب قرار دادند و وعدهاي را كه به عيسي داده بودند براي خداي تعالي بازگو نمودند ، چنين گفتند : ربنا آمنا بما انزلت و اتبعنا الرسول ... و در اين گفتار خود به جاي اسلام اتباع رسول را آوردند ، ( كه از آن فهميده ميشود اسلام همان پيروي رسول است مترجم ) و دامنه ايمان را هم توسعه داده ، گفتند : به تمامي آنچه نازل كردهاي ايمان آورديم .
در نتيجه با اين عبارت فهماند كه به تمامي احكام و دستورات كه عيسي (عليهالسلام) آورده و به همه كتاب و حكمت و تورات و انجيلي كه خداي تعالي به وي تعليم داده ، ايمان آوردهاند ، و رسول را در آنها پيروي ميكنند .
و اين بطوري كه ملاحظه ميفرمائيد اول درجه ايمان نيست بلكه از مصاديق اعلي درجه ايمان است .
و در اين گفتار به صرف عرضه حال خود به پروردگارشان قناعت نكرده و عيسي (عليهالسلام) را بر اسلام و پيروي خود شاهد گرفتند ، با اينكه ميتوانستند بگويند : آمنا بالله و انا مسلمون ، به اين مقدار اكتفا ننموده ، گفتند : ربنا آمنا بما انزلت و اتبعنا الرسول ... ، پس كانهگفتهاند : پروردگارا حال ما چنين حالي است و رسولت هم شاهد بر آن است .
ربنا آمنا بما انزلت و اتبعنا الرسول فاكتبنا مع الشاهدين اين آيه حكايت گفتار حواريين است و جا داشت بفرمايد : قالوا ربنا ... ، ولي كلمه قالوا را از ظاهر كلام حذف كرد تا متن واقعه را نقل كند و اين خود يكي از اسلوبهاي كلامي قرآن كريم است كه بيانش در سابق گذشت .
حواريين از پروردگار خود خواستهاند كه ايشان را جزء شاهدان بنويسد و اين تقاضاي خود را با حرف فا بر ايمان و اسلام خود تفريع كردند و هر دو را يعني هم ايمان و هم اسلام را اساس تقاضاي خود قرار دادند ، خواستند بطور ضمني اين شهادت را داده باشند كه عيسي (عليهالسلام) هم وحي خداي را به ايشان رسانيد و هم خودش به آن عمل كرد ، براي اينكه وقتي ايمان آوردنشان صادق است كه رسول رسالت خود را به درستي تبليغ كرده ، هم به زبان آن را بيان كرده باشد و هم به عمل ، هم معالم دين را به مردم رسانده باشد و هم خودش به آنها عمل كرده باشد ، پس اگر شهادت ميدهند بر اينكه عيسي (عليهالسلام) تبليغ رسالت خود كرده ، معنايش اين است كه ما معارف دين را به وسيله تعليم آن جناب آموختهايم و با عمل آن جناب و
ترجمة الميزان ج : 3ص :323
پيروي ما از عمل او به آن معارف عمل هم كردهايم و اگر رسول از آنچه مردم را بدان ميخواند تخطي و تعدي كرده باشد ، مردم نميتوانند شهادت دهند به اينكه بدانچه خدا نازل كرده ، ايمان آورده و رساننده آن را پيروي كردهاند .
و ظاهرا اين شهادت همان حقيقتي است كه آيه شريفه : فلنسئلن الذين ارسل اليهم و لنسئلن المرسلين ، به آن اشاره كرده كه همان شهادت بر تبليغ است و اما آيه شريفه : و اذا سمعوا ما انزل الي الرسول تري اعينهم تفيض من الدمع مما عرفوا من الحق ، يقولون ربنا آمنا فاكتبنا مع الشاهدين ، مربوط به شهادت بر حقانيت رسالت رسول است نه شهادت بر اينكه رسول رسالت خود را تبليغ كرده ( و خدا داناتر است ) .
و چه بسا بشود از اينجاي سخنشان ، بعد از استشهاد رسول بر اسلام خود ، كه گفتند : فاكتبنا مع الشاهدين استفاده كرد : درخواستشان اين بوده كه خداي تعالي ايشان را جزء گواهان و شهداي اعمال قرار دهد و ما در باره گواهان اعمال در ذيل آيه : ربنا و اجعلنا مسلمين لك و من ذريتنا امة مسلمة لك ، و ارنا مناسكنا كه حكايت دعاي ابراهيم و اسماعيل (عليهماالسلام) است بحث مفصلي ايراد نموديم ، خواننده عزيز به تفسير آن آيه مراجعه كند .
و مكروا و مكر الله و الله خير الماكرين منظور از مكر كنندگان بني اسرائيل هستند كه عليه عيسي (عليهالسلام) توطئه كردند ، توطئهاي كه جمله فلما احس عيسي منهم الكفر ... به آن اشاره دارد و ما در ذيل آيه : و ما يضل به الا الفاسقين ، در معناي مكري كه به خدا نسبت داده شده بحث كرديم .
اذ قال الله يا عيسي اني متوفيك مصدر توفي به معناي گرفتن چيزي بطور تام و كامل است ، و به همين جهت در موت
ترجمة الميزان ج : 3ص :324
استعمال ميشود ، چون خداي تعالي در هنگام مرگ آدمي ، جان او را از بدنش ميگيرد وقرآن در اين باره تعبيراتي دارد كه از آن جمله فرموده : توفته رسلنا يعني ميميرانند و نيز فرموده : و قالوا ء اذا ضللنا في الارض ، ء انا لفي خلق جديد تا آنجا كه پاسخ ميدهد : قل يتوفيكم ملك الموت الذي وكل بكم .
و نيز فرموده : الله يتوفي الانفس حين موتها و التي لم تمت في منامها ، فيمسك التي قضي عليها الموت و يرسل الاخري ، و دقت در دو آيه اخير اين نكته را نتيجه ميدهد كه كلمه توفي در قرآن به معناي مرگ نيامده ، بلكه اگر در مورد مرگ استعمال شده تنها به عنايت گرفتن و حفظ كردن بوده .
به عبارتي ديگر كلمه توفي رادر آن لحظهاي كه خداي تعالي جان را ميگيرد ، استعمال كرده تا بفهماند جان انسانها با مردن باطل و فاني نميشود و اينها كه گمان كردهاند مردن ، نابود شدن است جاهل به حقيقت امرند ، بلكه خداي تعالي جانها را ميگيرد و حفظ ميكند تا در روز بازگشت خلايق به سوي خودش دو باره به بدنها برگرداند و اما در مواردي كه اين عنايت منظور نيست و تنها سخن از مردن است ، قرآن در آن جا لفظ موت را ميآورد نه لفظ توفي را ، مثلا ميفرمايد : و ما محمد الا رسول قد خلت من قبله الرسل ، ا فان مات او قتل انقلبتم علي اعقابكم ، و يا فرموده : لا يقضي عليهم فيموتوا ، و آيات بسياري ديگر از اين قبيل ، حتي آياتي كه در باره مردن خود عيسي (عليهالسلام) وارد شده كلمه موت را به كار برده ، مانند آيه : و السلام علي يوم ولدت و يوم اموت و يوم ابعث حيا و آيه : و ان من اهل الكتاب
ترجمة الميزان ج : 3ص :325
الا ليؤمنن به قبل موته و يوم القيمة يكون عليهم شهيدا ، پس كلمه توفي از اين جهت صراحتي در مردن ندارد .
علاوه بر اينكه قرآن كريم آنجا كه ادعاي يهود مبني بر اينكه عيسي را كشتند را رد ميكند نيز مؤيد اين گفتار ما است چون در آنجا ميفرمايد : و قولهم انا قتلنا المسيح عيسي ابن مريم رسول الله ، و ما قتلوه و ما صلبوه و لكن شبه لهم و ان الذين اختلفوا فيه لفي شك منه ما لهم به من علم الا اتباع الظن و ما قتلوه ، يقينا ، بل رفعه الله اليه ، و كان الله عزيزا حكيما ، و ان من اهل الكتاب الا ليؤمنن به قبل موته و يوم القيمة يكون عليهم شهيدا ، چون يهود ادعا ميكرد كه مسيح عيسي بن مريم (عليهماالسلام) را كشتند و همچنين نصارا نيز بطوري كه از انجيلها استفاده ميشود اينطور معتقدند كه يهوديان آن جناب را دار زدند و كشتند ، ولي چيزي كه هست اينكه : بعد از كشته شدنش خداي تعالي او را از قبرش بيرون آورد و به آسمان برد و حال آنكه آياتي كه ملاحظه كرديد داستان كشتن و به دار آويختن را به كلي تكذيب ميكند .
و آنچه از ظاهر آيه : و ان من اهل الكتاب ... بدست ميآيد اين است كه : عيسي (عليهالسلام) نزد خدا زنده است و نخواهد مرد تا آنكه همه اهل كتاب به وي ايمان بياورند .
و بنا بر اين پس توفي آن جناب در آيه مورد بحث به معناي گرفتن عيسي (عليهالسلام) از دست يهود خواهد بود ، اما در عين حال آيه شريفه صريح در اين معنا نيست ، و تنها ظهوري در آن وجود دارد كه انشاء الله در تتمه اين بحث در آخرسوره نساء از نظر خوانندگان خواهد گذشت .
و رافعك الي و مطهرك من الذين كفروا كلمه رفع به معناي بلند كردن و برداشتن است ، بر خلاف كلمه وضع كه در معناي نهادن به كار ميرود .
و طهارت ، كه مطهر اسم فاعل از باب تفعيل آن است ، به معناي پاكي است ، بر خلاف قذارت كه در معناي ناپاكي استعمال ميگردد .
و ما قبلا گفتاري
ترجمة الميزان ج : 3ص :326
در معناي طهارت داشتيم .
و از آنجائي كه در آيه شريفه كلمه رافعك مقيد به قيد الي شده معلوم ميشود كه منظور از اين رفع ، رفع معنوي است نه رفع صوري و جسمي ، چون خدايتعالي در مكاني بلند قرار نگرفته تا عيسي (عليهالسلام) را به طرف خود بالا ببرد ، او مكاني از سنخ مكانهاي جسماني كه اجسام و جسمانيات در آن قرار ميگيرند ندارد ، به همين جهت دوري و نزديكي نسبت به خداي تعالي هم دوري و نزديكي مكاني نيست ، پس تعبير مذكور نظير تعبيري است كه در آخر همين آيه آورده و فرموده : ثم الي مرجعكم ... ، مخصوصا اگر منظور از توفي قبض روح باشد كه خيلي روشن خواهد بود كه منظور از رفع ، رفع معنوي است يعني ترفيع درجه و تقرب به خداي سبحان ، نظير تعبيري كه قرآن كريم در باره شهدا يعني كشته شدگان در راه او آورده و فرموده : احياء عند ربهم يرزقون ، كه منظور از كلمه عند ظرف مكاني نيست ، بلكه تقرب معنوي است و باز نظير تعبيري كه در سوره مريم در شان ادريس (عليهالسلام) آورده فرموده : و رفعناه مكنا عليا ، كه منظور از مكان در آن جمله مكانت و منزلت است ، نه مكان مادي .
و چه بسا گفته باشند كه مراد از رفع عيسي (عليهالسلام) به سوي خدا بالا بردن روح و جسم عيساي زنده به آسمان است چون از ظاهر قرآن شريف بر ميآيد كه خداي تعالي عيسي (عليهالسلام) را در حالي كه زنده بود به آسمان مادي و جسماني بالا برده و مقام قرب خداي سبحان و محل نزول بركات و مسكن ملائكه مكرم هم همين آسمان مادي است و شايد در آينده انشاء الله موفق شويم بحثي پيرامون معناي آسمان ايراد كنيم .
در آيه شريفه اول توفي آنگاه رفع و سپس تطهير از كافران ذكر شده و تطهير از كافران را فرع و تابع رفع قرار داده و اين ميرساند كه منظور از تطهير هم تطهير معنوي است نه ظاهري ، چون گفتيم منظور از رفع رفع معنوي است ، پس تطهير عيسي دوريش از كفار و مصونيتش از معاشرت با ايشان و افتادنش در جامعه آلوده به قذارت كفر و جحود است .
و جاعل الذين اتبعوك فوق الذين كفروا الي يوم القيمة اين قسمت از آيه وعدهاي است از خداي تعالي به عيسي (عليهالسلام) كه به زودي پيروانش بر مخالفين كافر به نبوتش ، تفوق پيدا ميكنند و اين تفوقشان تا روز قيامت دوام
ترجمة الميزان ج : 3ص :327
مييابد و اگر اين طايفه متفوق را به وصف آنهائي كه تو را پيروي ميكنند و طايفه ديگر را به وصف آنهائي كه كافر شدند توصيف نموده با اينكه ميتوانست نام طايفه را ببرد مثلا بفرمايد : بني اسرائيل يا يهودياني كه به شريعت موسي (عليهالسلام) گرويده بودند و يا عنواني ديگر ، براي آن بود كه بفهماند اگر طايفه اول تفوق پيدا ميكنند براي اين است كه پيرو حقند و اگر طايفه دوم زير دست قرار ميگيرند به خاطر اين است كه منكر حق بودند ، پس اين نكته هم روشن ميشود كه مراد از اتباع در آيه شريفه پيروي حق است ، اتباعي است كه مرضي خداي سبحان است ، پس عبارت كساني كه تو را پيروي ميكنند تنها صادق بر افرادي از نصارا است كه تا قبل از ظهور اسلام و نسخ شدن دين عيسي (عليهالسلام) بر نصرانيت استوار بودهاند و نيز بر افرادي از مسلمانان است كه بعد از ظهور اسلام در پيروي از اسلام استقامت كردند و ميكنند ، چون پيروي از اسلام هم پيروي از حق و در نتيجه پيروي از مسيح (عليهالسلام) است .
و بنا بر اين مراد از تفوق هم تفوق در قدرت مادي و سلطنت و سيطره نيست ، بلكه تفوق در حجت و منطق است ، پس حاصل معناي جمله چنين است : پيروان تو چه از نصارا و چه از مسلمانان به زودي حجتشان بر حجت كافران يهودي تو تفوق پيدا ميكند و اين تفوق تا روز قيامت ادامه دارد ، اين آن معنائي است كه بعضي از مفسرين براي آيه كردهاند .
ولي آنچه به نظر من ميرسد اين است كه آيه شريفه نه لفظش با اين تفسير ميسازد و نه معنايش ، براي اينكه ظاهر عبارت : اني متوفيك و رافعك الي ، و مطهرك من الذين كفروا و جاعل الذين اتبعوك ... اين است كه ميخواهد از آينده خبر دهد و بفرمايد : به زودي و بعد از اين سخن توفي و رفع و تطهير و جعل تحقق مييابد ، علاوه بر اينكه جمله : و جاعل الذين اتبعوك ... وعده خوشحال كننده و بشارت است و چنين وعدهاي حتما بايد در آينده تحقق يابد و ما ميدانيم كه هيچ حجتي براي پيروان عيسي (عليهالسلام) حجت نيست مگر آنكه براي خود آن جناب هم حجت است و اين حجت همان است كه خداي تعالي در ضمن آيات بشارت يعني بشارت به مريم ذكر كرده و حجتهائي است كه هم در زمان حضور عيسي (عليهالسلام) تفوق داشته و هم بعد از به آسمان رفتنش ، بلكه در زمان حضورش قاطعتر بوده و در قطع عذر كفار و ريشهكن ساختن ريشه خصومتشان نافذتر و در رفع شبهه آنان روشنتر بوده است ، با اين حال چه معنا دارد كه بفرمايد در آينده حجت پيروان تو بر حجت مخالفان تفوق مييابد ؟ از اين گذشته چه معنا دارد كه اين تفوق و غلبه را با جمله : الي يوم القيمة مقيد سازد با اينكه حجت در غالب بودنش قيد نميپذيرد ، و روز نميشناسد ، از اين هم كه بگذريم تفوق يك حجت بر
ترجمة الميزان ج : 3ص :328
حجت ديگر ، منحصر به آخرين روز دنيا نيست بلكه در عالم قيامت هم به حال خود باقي است ، همچنانكه از آياتي كه از احتجاجهاي روز قيامت خبر ميدهد اين معنا به چشم ميخورد .
خواهي گفت : شايد منظور اين مفسر از تفوق حجت ، تفوق از نظر منطق نباشد بلكه از نظر مقبوليت باشد و بخواهد بگويد مردم حجت پيروان عيسي را بهتر ميشنوند و بيشتر پيروي ميكنند .
و در نتيجه ملت مسيحيت جمعيت بيشتري يافته ، ركنش وثيقتر و نيرويش بيشتر ميگردد .
چون بسيار مطالب حق و منطقي هست كه خريدار ندارد .
در پاسخ ميگوئيم : بازگشت اين احتمال يا به تفوق پيروان واقعي مسيح از حيث قدرت و شوكت مادي است ، كه ميبينيم واقع خلاف آن است ، و احتمال اينكه آيه شريفه ميخواهد خبر دهد از اينكه در آينده جهان و يا به عبارتي در آخر الزمان چنين شوكتي نصيب پيروان آن جناب ميشود ، احتمالي است كه با لفظ آيه تطبيق نميكند و يا به تفوق پيروان آن جناب از نظر عدد است و خواسته باشد بفرمايد : پيروان مسيح (عليهالسلام) به زودي بر كافران تفوق مييابند و خلاصه عدد اهل حق بعد از عيسي (عليهالسلام) بيشتر از اهل باطل ميشود ، كه اين نيز خلاف واقع است ، چون ميبينيم روز به روز اهل باطل ( از زمان عيسي (عليهالسلام) تا به امروز كه حدود بيست قرن ميشود ) رو به زيادتر شدن است ، علاوه بر اينكه عبارت آيه با آن مساعد نيست ، زيرا فوقيت در آيه و مخصوصا با در نظر گرفتن اينكه مقام آيه مقام خبر دادن از نزول عذاب الهي بر يهود است ، تنها با فوقيت به معناي تسلط و قهر مناسبت دارد ، حال با تسلط از حيث حجت و منطق و يا از حيث سلطنت و قوت ، و اما از حيث كثرت عدد هيچ تناسبي با مقام آيه ندارد و اين بر كسي پوشيده نيست .
و اما آنچه كه شايسته گفتن است اين است كه آنچه در لفظ آيه ، معرف واقع شده ، براي دو طايفه مورد بحث جمله : الذين اتبعوك است كه معرف طايفه اول است و جمله : الذين كفروا است كه معرف طايفه دوم است .
و در هر دو جمله معرف به صيغه فعل ماضي آمده كه بر تحقق و حدوث دلالت دارد نه بر اتصاف كه كلمه متبعين و كافرين آن را افاده ميكند .
خواهيد گفت : اگر بخواهيم رعايت تحقق و حدوث را بكنيم بايد فوقيت الذين اتبعوا بر الذين كفروا را منحصر در زمان گذشته بدانيم ، كه يك عده آن جناب را پيروي كردند و يك عده هم كافر شدند .
و اين به دو جهت درست نيست يكي اينكه در گذشته پيروان ما فوق كافران قرار نگرفتند ، و دوم اينكه آيه صريحا فرموده : الي يوم القيمة ، پس معلوم ميشود همه پيروان عيسي و همه كافران در طول زندگي بشر در زمين مورد نظر آيه بودهاند ، پس
ترجمة الميزان ج : 3ص :329
ديگر نميتوانيم در خصوص اين آيه فعل ماضي را براي تحقق و حدوث بدانيم ، هر چند كه همه جا براي تحقق و حدوث باشد .
در پاسخ ميگوئيم : همينكه افراد امتي در عصري از اعصار عملي را انجام دهند و بقيه افراد هم به عمل آنان راضي باشند و اين فعل بعض و رضايت بعض ديگر در اعصار بعدي هم جاري شود ، كافي است كه اين فعل را به همه امت چه گذشتهاش و چه آيندهاش نسبت بدهيم ، همچنانكه ميبينيم قرآن كريم يهود را بطور كلي مورد توبيخ قرار ميدهد به اينكه شما انبيا را كشتيد و آزار كرديد و شما از امتثال اوامر خداي سبحان استكبار داريد و دستورات رسولان خدا را گردن نمينهيد و شما آيات كتاب خدا را تحريف ميكنيد با اينكه يهوديان عصر نزول قرآن هيچ يك از اين كارها را نكرده بودند ولي همينكه به كرده گذشتگان خود راضي بودهاند ، كافي است كه قرآن كريم نسبت اعمال نامبرده را به ايشان هم بدهد .
پس اگر بگوئيم : مراد قرآن از الذين كفروا عموم يهود است ، به خاطر كفري كه نياكان آنها مرتكب شدند .
و مرادش از الذين اتبعوا مطلق نصارا است ، باز به خاطر اتباعي كه نياكانشان از عيسي (عليهالسلام) داشتند ، درست گفتهايم ، البته ايمان نياكاني از ايشان كه ايمانشان مرضي خدا و اتباع از حق بود ، نه ايمان آنهائي كه قائل به تثليث شدند و نه ايمان نصاراي معاصر با رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) ، چون بعد از ظهور اسلام وظيفه ايماني نصارا پيروي از رسول اسلام و ايمان به دعوت او بود و آنهائي كه از پذيرفتن دعوت آن جناب سرباز زدند ، در حقيقت ايمانشان به مسيح (عليهالسلام) هم ايماني دروغي و غير مرضي بود .
پس مراد از آيه شريفه مورد بحث اين شد كه خداي تعالي نصارا را ( يعني آنهائي را كه نياكانشان به عيسي (عليهالسلام) ايمان داشتند ) بر يهود ( يعني آنهائيكه نياكانشان به عيسي (عليهالسلام) كافر شدند و عليه آن جناب توطئه كردند ) تفوق و برتري خواهد داد .
و غرض در اين مقام ، بيان اين معنا است كه سخط الهي و عذاب او بر قوم يهود نازل خواهد شد و عذاب و مكر الهي بر آنان شدت خواهد گرفت و اين معنا با گفتار سابق ما منافات ندارد كه گفتيم مراد از اتباع ، اتباع بر حق است ، به دليل آن استظهاري كه در اول كلام كرديم و بر كسي پوشيده نيست .
مؤيد اين معنا تغيير اسلوب كلام در آيه بعدي است كه ميفرمايد : و اما الذين آمنوا و عملوا الصالحات ... ، براي اينكه اگر منظور از جمله : الذين اتبعوك اهل حق و نجات از نصارا و مسلمين بود ، و تنها ميخواست به اهل نجات از نصارا و مسلمين اشاره كند ، بهتر اين بود كه بفرمايد : و اما الذين اتبعوك فيوفيهم اجورهم و سياق را تغيير نميداد ، پس از اينكه سياق
ترجمة الميزان ج : 3ص :330
را تغيير داد ، ميفهميم كه منظور از جمله اتبعوك اعم از پيروان حقيقي و صوري است ، ( توضيح اينكه آيات شريفه سخن از چهار گروه دارد : 1 - پيروان حقيقي عيسي تا قبل از اسلام
2 - پيروان اسمي او كه به مناسبت گروه قبل ، به آنها هم پيرو ميگوئيم 3 - كفار يعني يهود كه هيچگاه به آن جناب ايمان نياوردند 4 - مسلمانان واقعي كه به عيسي بن مريمي ايمان دارند كه به آمدن خاتم انبياء (صلياللهعليهوآلهوسلّم) بشارت داده است مترجم ) ، اكنون ميگوئيم : اگر منظور از جمله : الذين آمنوا و عملوا الصالحات عين گروه دوم بود ، بايد به همان عنوان قبلي يعني اتبعوك ذكر شوند و جائي براي تغيير عنوان نبود ، و از اينكه عنوان را تغيير داد ميفهميم منظور گروه چهارم است .
و در نتيجه تفوق بر يهود براي نصاراي اسمي كنوني هم ثابت است .
در اين ميان وجهي ديگر نيز هست و آن اين است كه بگوئيم : مراد از جمله : الذين اتبعوك ، ( همه در مجموع ) نصارا و مسلمين است و آيه شريفه ميخواهد خبر دهد از اينكه يهود تا روز قيامت ذليل و توسري خور هر كسي است كه معتقد باشد به اينكه پيروي از عيسي (عليهالسلام) واجب است ، عين همان بياني كه قبلا ذكر شده ، و اگر كاملا دقت شود اين وجه از بهترين وجوه در توجيه آيه شريفه است .
ثم الي مرجعكم فاحكم بينكم فيما كنتم فيه تختلفون خداي تعالي در اين خطاب عيسي (عليهالسلام) و پيروانشو كافران به دعوتش را ، مجموعا مخاطب قرار داده ، مال كار همه در روز قيامت را ، بيان نموده و با اين بيان ، داستان عيسي (عليهالسلام) از حين بشارت به مادرش تا عاقبت كارش و سرگذشتش را خاتمه ميدهد .
فاما الذين كفروا فاعذبهم عذابا شديدا في الدنيا و الاخرة ... ظاهرا اين آيه به شهادت اينكه حرف فاء در اولش آمده متفرع است بر جمله : فاحكم بينكم ... ، البته تفرع تفصيل بر اجمال .
و خلاصه ميخواهد همان جمله كوتاه را بشكافد .
پس اين آيه بياني است براي حكم عذابي كه خداي تعالي در باره يهود در روز قيامت ميراند ، البته يهودياني كه كافر شدند .
و نيز بياني است براي حكم پاداشي كه در باره مؤمنين در آن روز ميراند ، و آن اين است كه اجرشان را بدون كم و كاست ميدهد .
ليكن از آنجائي كه در آيه شريفه عذاب دنيا هم آمده ، معلوم ميشود آيه متفرع بر خصوص : فاحكم بينكم ... نيست ، بلكه متفرع بر مجموع و جاعل الذين اتبعوك فوق الذين كفروا ثم الي مرجعكم فاحكم بينكم ... است .
در نتيجه دلالت ميكند بر اينكه
ترجمة الميزان ج : 3ص :331
نتيجه آن جعل و اين رجوع اين است كه كافران هم در دنيا به دست مؤمنين كه خدا تفوقشان داده عذاب ميشوند و هم در آخرت با آتش كيفر ميبينند ، و در اين عذابها از انواع ياوران هيچ نوعش را ندارند .
و اين خود يكي از شواهد است بر اينكه مراد از تفوق دادن در آيه قبلي ، مسلط كردن از راه سيطره و سلطنت است ، نه از راه حجت و منطق ، و از جمله : و ما لهم من ناصرين بر ميآيد كه در قيامت از شفاعت كه خود مانع حلول عذاب به ايشان است ، بهرهمند نميشوند و اين جمله همانطور كه گفتيم قضاي حتمي خداي تعالي در باره يهود را ميرساند .
و اما الذين آمنوا و عملوا الصالحات فيوفيهم اجورهم ... اين آيه وعده خوشي است به جزاء خير ، براي كساني كه از آن جناب پيروي كردند ، اما از آنجائي كه صرف صدق تحقق عرفي كلمه شيعه ، تابع و امثال آن بر امتي كه تشيع و اتباع واقعي از بعضي افراد آن امت تحقق يافته ، باعث آن نميشود كه همه افراد آن امت حتي كساني كه تشيع و دنبال روي پيغمبر را نداشتهاند ، مستحق ثواب جزيل بگردند ، بلكه تنها كساني اين استحقاق را دارند كه واقعا تابع و شيعه باشند ، نه همه كساني كه اسم شيعه و تابع بر آنان صادق است ، لذا در آيه شريفه ، عنوان الذين اتبعوك كه خلاصهاش عنوان شيعه يا تابع يا كلماتي از اين قبيل است ، را برداشته ، به جايش عنوان الذين آمنوا و عملوا الصالحات را گذاشت تا معنا درست و بياشكال شود ، چون سعادت و عاقبت خير ، دائر مدار شناسنامه و اسمگذاري نيست بلكه دائر مدار حقيقت است ، همچنانكه در جاي ديگر فرموده : ان الذين آمنوا و الذين هادوا و النصاري و الصابئين من آمن بالله و اليوم الاخر و عمل صالحا فلهم اجرهم عند ربهم و لا خوف عليهم و لا هم يحزنون .
پس از ميان پيروان ( اسمي و شناسنامهاي ) عيسي (عليهالسلام) تنها آنهائي كه به خدا ايمان دارند و اعمال صالح ميكنند ، خدا اجرشان را بطور كامل ميدهد و اما بقيه را ، از اين نمدكلاهي نيست .
و در آيه مورد بحث اين حقيقت را بطور اشاره بيان كرده و فرموده : و الله لا يحب الظالمين ، خدا هيچ ستمگري را دوست نميدارد ، حال هر اسمي و عنواني كه ميخواهد داشته باشد .
ترجمة الميزان ج : 3ص :332
امر خاتمه دادن آيه ( با اينكه آيه رحمت و جنت است ) با عبارت : و الله لا يحب الظالمين كه نوعي تهديد است از اينجا روشن ميشود كه معهود در آيات رحمت و نعمت ، اين است كه به اسمائي نظير رحمت و مغفرت و يا مدح آن اشخاصي كه آيه در شانشان نازل شده ختم گردد ، مثلا ميبينيم آيه : و كلا وعد الله الحسني، با جمله : و الله بما تعملون خبير ختم شده و آيه : ان تقرضوا الله قرضا حسنا يضاعفه لكم با دو جمله : و يغفر لكم و و الله شكور حليم ختم شده و آيه : و من يؤمن بالله و يعمل صالحا يكفر عنه سيئاته و يدخله جنات تجري من تحتها الانهار خالدين فيها ابدا با جمله : ذلك الفوز العظيم ، ختم گرديد و آيه : فاما الذين آمنوا و عملوا الصالحات فيدخلهم ربهم في رحمته با جمله : ذلك هو الفوز المبين ختم شده .
و از اين قبيل آيات ديگر .
و گفتيم سرش اين است كه آنهائي كه عنوان پيروي و تشيع عيسي (عليهالسلام) را به خود گرفتهاند دو طايفهاند : يكي آنهائي كه به نامگذاري اكتفا ننموده واقعا آن جناب را پيروي كرده و ميكنند كه صدر آيه مورد بحث بيانگر حال آنان بود ، طايفه ديگر كساني هستند كه به همان نامگذاري اكتفا كردند ، خود را منسوب به عيسي و معنون به عنوان پيرو عيسي نمودند ، اما نه به خدا و روز جزا ايمان داشتند و نه اعمال صالح به جا آوردند كه جمله مورد بحث بيانگر حال ايشان است .
ذلك نتلوه عليك من الايات و الذكر الحكيم اين آيه شريفه خاتمه داستان عيسي (عليهالسلام) را اعلام ميكند و منظور از ذكر حكيم قرآن است كه ذكر خدا است و از حيث آيات و بياناتش محكم است ، يعني به هيچ وجه باطل در آن رخنه نميكند و شوخي با جدش آميخته نميگردد .
ان مثل عيسي عند الله كمثل آدم خلقه من تراب ، ثم قال له كن فيكون اين آيه شريفه هدف اصلي از ذكر داستان عيسي (عليهالسلام) را بطور خلاصه بيان ميكند و در حقيقت اجمالي است بعد از تفصيل ، و اين كار ( يعني خلاصهگيري از گفتار ، مخصوصا آنجا كه پاي احتجاج در بين باشد ) از مزاياي كلام شمرده ميشود و آيات اين داستان هم به همين منظور يعني به منظور احتجاج نازل شده و ميخواهد وضع نصاراي نجران را كه در
ترجمة الميزان ج : 3ص :333
آن ايام به مدينه آمده بودند ، روشن سازد .
و به همين جهت جاي آن بود كه بعد از ذكر سرگذشت عيسي (عليهالسلام) خلاصهاي از آن را به عنوان نتيجهگيري ذكر نموده و بفهماند كه كيفيت ولادت عيسي بيش از اين دلالت ندارد كه وي بشري است نظير آدم ابو البشر و خلقتش غير معمولي است پس جايز نيست در باره وي سخني زائد بر آنچه در باره آدم گفته ميشود ، بيان گردد .
در باره آدم ميگوئيم : او انساني است كه خداي تعالي او را بدون پدر و مادر آفريده است ، و در باره عيسي (عليهالسلام) هم ميگوئيم : انساني است كه خداي تعالي او را بدون پدر آفريده .
پس معناي آيه اين است كه : مثل عيسي نزد خدا و صفت و واقعيتي كه او نزد خدا دارد و يا به عبارتي آنچه خود خداي تعالي ( آفريدگار وي به دست خود ) از خلقت او اطلاع دارد ، اين است كه كيفيت خلقت او شبيه به خلقت آدم است و كيفيت خلقت آدم اين بوده كه اجزائي از خاك جمع كرد و سپس به آن فرمان داد كه باش و آن خاك به صورت و سيرت يك بشر تمام عيار ، تكون يافت ، بدون اينكه از پدري متولد شده باشد .
پس از اين بيان به حسب حقيقت ، دو حجت و دليل باز ميشود كه تك تك آن دو براي نفي الوهيت عيسي (عليهالسلام) كافي است .
حجت اول اينكه : عيسي مخلوق خدا است و خداي تعالي از كيفيت خلقت او آگهي دارد و جنابش هرگز در آگهيهايش به خطا نميرود و او خبر داده كه عيسي (عليهالسلام) مخلوق من است ، هر چند كه پدر نداشته باشد و كسي كه به دست ديگري خلق شده باشد عبد است نه رب .
حجت دوم اينكه : در خلقت او چيزي زائد بر خلقت آدم نيست كه باعث شود شما او را معبود بخوانيد و اگر سنخ و كيفيت خلقت او مقتضي الوهيتش باشد ، بايد اين اقتضا در آدم (عليهالسلام) نيز باشد با اينكه مسيحيان آدم را معبود نميدانند ، پس بايد در عيسي (عليهالسلام) نيز ندانند ، چون مماثلت اين را اقتضا ميكند .
از آيه شريفه اين معنا برميآيد كه خلقت عيسي (عليهالسلام) مانند خلقت آدم طبيعي و مادي است ، هر چند كه بر خلاف سنت جاريه الهي در نسلها بوده ، كه هر نسلي در تكون و پيدايش خود نيازمند به پدر است و نيز از ظاهر عبارت برميآيد كه جمله : فيكون حكايت حال گذشته است ، پس ظاهر صيغه فيكون كه براي آينده است منظور نيست ، چون جريان گذشته را شرح ميدهد .
و اين منافات ندارد با جمله : ثم قال له كن كه بر فوريت و عدم
ترجمة الميزان ج : 3ص :334
تدريج دلالت ميكند ، براي اينكه نسبتها مختلف است ، همين موجودات عالم روي هم چه تدريجي الوجودها و چه غير آنها مخلوق خداي سبحان است و به امر او كه همان كلمه كن باشد موجود شده ، همچنانكه قرآن فرموده : انما امره اذا اراد شيئا ان يقول له كن فيكون ، چيزي كه هست بسياري از آنها وقتي با اسباب تدريجيش مقايسه شود تدريجي الوجود است ، اما اگر با قياس به خداي تعالي ملاحظه شود در آن لحاظ نه تدريج هست و نه مهلت ، همچنانكه باز قرآن كريم در جاي ديگر فرموده : و ما امرنا الا واحدة كلمح بالبصر ، و ما انشاء الله در محلي مناسب اين مطلب را توضيح خواهيم داد .
علاوه بر اين ، آن نكته عمدهاي كه جمله : ثم قال له كن در مقام بيان آن است اين است كه خداي تعالي در خلقت هيچ موجودي احتياجي به اسباب ندارد ، تا وضع موجودي كه ميخواهد خلق كند بر حسب اختلاف اسباب برايش مختلف شود ، مثلا خلقت موجودي برايش ممكن و خلقت موجودي ديگر برايش محال باشد ، يكي برايش آسان و ديگري دشوار باشد ، يكي برايش نزديك و ديگري دور باشد ، پس هر چه او اراده كند و بفرمايد : كن موجود ميشود ، بدون اينكه احتياج به اسباب داشته باشد ، اسبابي كه در حالت عادي در پديد آمدن يك موجود دخالت دارد .
الحق من ربك فلا تكن من الممترين اين آيه مضمون آيه قبلي را با اينكه با كلمه ان و امثال آن تاكيد كرده بود مجددا تاكيد ميكند ، نظير تاكيدي كه در اصل داستان و تفصيل آن نموده و فرمود : ذلك نتلوه عليك من الايات و الذكر الحكيم ... ، و در عين تاكيد خاطر خطير رسول گرامي خود را مسرت بخشيده ، جنابش را دلگرم ميكند ، به اينكه آن جناب بر حق است و همين باعث ميشود كه در احتجاجهايش عليه كفار قاطعانهتر و شجاعانهتر اقدام كند .
و جمله : الحق من ربك از بديعترين بيانات قرآني است ، چون كلمه حق را مقيد به كلمه من كرده كه بر ابتدا دلالت ميكند و هيچ حرف ديگري اين معنا را نميرسانيد ، مثلا اگر ميفرمود : الحق مع ربك ، حق با رب تو است ، نه تنها آن معنا را نميرسانيد ، بلكه بوئي از شرك در آن احساس ميشد ، يعني ممكن بود كسي خيال كند كه
ترجمة الميزان ج : 3ص :335
خداي تعالي و حق ، دو موجود باهمند و نيز بوئي از عجز از آن احساس ميشد ، چون ممكن بود كسي خيال كند كه خداي تعالي به خودي خود ناتوان است و حق او را ياري ميكند .
نكتهاي كه از كلمه من فهميده ميشود اين است كه در عالم آنچه حق است و هر قضيه و حكمي كه داراي واقعيت ميباشد ، هر چه بوده و هر قدر هم كه بديهي باشد ، همچون قضيه : عدد چهار زوج است و عدد يك نصف عدد دو است و ... بديهي و ضروري ميباشد ، بالاخره انسان آن را از خارج گرفته ، يعني از واقعيت هستي اخذ كرده است و واقعيت خارج ، همهاش وجود و وجود همهاش از ناحيه خداي تعالي است ، همچنانكه خير همهاش از او است ، و به همين جهت است كه از صفات خداي تعالي است كه : لا يسئل عما يفعل و هم يسئلون ، پس غير او هر عملي بكند ، وقتي بازخواست نميشود كه عملش حق باشد .
و اما فعل خداي تعالي چون از مقوله وجود است ، قهرا صورت علميهاش جز حق نميتواند چيز ديگري باشد .
سادهتر بگويم : فعل خدا دو جور نيست تنها يك جور است آن هم حق .
بحث روايتي
در تفسير قمي در ذيل آيه : يا مريم ان الله اصطفاك و طهرك و اصطفاك علي نساء العالمين آمده كه امام فرمود : خداي تعالي در اين آيه دو بار اصطفاي مريم را ذكر كرده ، معناي اولي اين است كه خدا او را اختيار كرده و از ساير زنان عالم انتخاب فرموده و معناي اصطفاي دوم و مراد از آن اين است كه مريم بدون شوهر حامله شد و خدا او را به اين امتياز از ساير زنان عالم ممتاز نمود .
و در تفسير مجمع البيان استكه امام ابو جعفر (عليهالسلام) فرمود معناي آيه اين است كه خداي تعالي تو را براي ذريه انبيا اصطفا و اختيار كرد ، و از زنا تطهير نمود و تو را براي ولادت عيسي (عليهالسلام) بدون اينكه شوهري داشته باشي اصطفا نمود .
مؤلف قدس سره : معناي اينكه فرمود : تو را براي ذريه انبيا اصطفا كرد ، اين است كه خداي تعالي تو را انتخاب كرد تا ذريه صالحي باشي ، سزاوار آنكه به انبيا منتسب شوي و
ترجمة الميزان ج : 3ص :336
معناي اينكه فرمود : تو را از زنا پاك كرد اين است كه عصمت از زنا را به تو داد ، البته مريم (عليهاالسلام) از هر گناه ديگري نيز عصمت داشت ولي چون عصمت از زنا در مورد آن جناب عمده بود ، امام خصوص آن را ذكر فرمود ، براي اينكه آن جناب عيسي (عليهالسلام) را بدون شوهر زائيد ، پس زمينه گفتار امام بيان بعضي از لوازم اصطفا و تطهير آن جناب است ، نه اينكه اصطفا به معاني نامبرده باشد ، پس نبايد كسي توهم كند كه بين اين دو روايت تعارض وجود دارد ، در سابق هم گذشت كه آيه شريفه بر اين معنا دلالت داشت .
و در تفسير الدر المنثور است كه احمد و ترمذي ( وي حديث را صحيح دانسته ) و ابن منذر و ابن حبان و حاكم ، همگي از انس و اواز رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) روايت كرده است كه فرمود : اگر بخواهي برجستگان از زنان عالم را انتخاب كني ، تو را اين چهار زن بس است : 1 - مريم دختر عمران 2 - خديجه دختر خويلد 3 - فاطمه دختر محمد (صلياللهعليهوآلهوسلّم) 4 - آسيه همسر فرعون .
سيوطي ميگويد : اين روايت را ابن ابي شيبه هم ( البته بدون ذكر سند ) از حسن نقل كرده .
و در همان كتاب است كه حاكم ( وي حديث را صحيح دانسته ) از ابن عباس روايت كرده كه گفت : رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) فرمود : برترين زنان در دنيا و آخرت خديجه و فاطمه و مريم و آسيه همسر فرعون است .
و نيز در آن كتاب است كه ابن مردويه از حسن روايت آورده كه گفت : رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) فرمود : خداي تعالي چهار زن را از زنان دو عالم اصطفا كرد : 1 - آسيه دختر مزاحم 2 - مريم دختر عمران 3 - خديجه دختر خويلد 4 - فاطمه دختر محمد (صلياللهعليهوآلهوسلّم) .
و در همان كتاب است كه ابن ابي شيبه و ابن جرير ، از فاطمه رضي الله عنها روايت كردهاند كه گفت : رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) فرمود : توئي سيده زنان اهل بهشت ، نه مريم بتول .
و نيز در آن كتاب از ابن عساكر از ابن عباس روايت كرده كه گفت : رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) فرمود : سيده زنان اهل بهشت مريم دختر عمران و سپس فاطمه و سپس خديجه و آنگاه آسيه همسر فرعون است .
باز در همان كتاب آمده كه ابن عساكر از طريق مقاتل از ضحاك از ابن عباس از رسول
ترجمة الميزان ج : 3ص :337
خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) روايت كرده كه فرمود : چهار زن ، سادات زنان دوران خود هستند : 1 - مريم دختر عمران 2 - آسيه دختر مزاحم 3 - خديجه دختر خويلد 4 - فاطمه دختر محمد (صلياللهعليهوآلهوسلّم) كه دوران فاطمه با فضيلتتر از دوران آن سه تن ميباشد و معلوم است وقتي مردم دوران فاطمه (عليهاالسلام) برتر باشند از مردم دورانهاي آن سه تن ، قهرا فاطمه از تمامي زنان حتي از آن سه تن برتر خواهد مترجم ) .
و نيز در آن كتاب است كه ابن ابي شيبه ، از عبد الرحمان بن ابي ليلي روايت كرده كه گفت : رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) فرمود : فاطمه سيده زنان عالم است ، البته بعد از مريم دختر عمران و آسيه همسر فرعون و خديجه دختر خويلد .
و در خصال به سند خود از عكرمه از ابن عباس روايت كرده كه گفت : رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) چهار خط روي زمين كشيد و سپس فرمود : بهترين زنان بهشت مريم دختر عمران و خديجه دختر خويلد و فاطمه دختر محمد (صلياللهعليهوآلهوسلّم) و آسيه دختر مزاحم و همسر فرعون است .
و نيز در همان كتاب به سند خود از ابي الحسن اول (عليهالسلام) روايت كرده كه فرمود : رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) فرمود : خداي عزوجل از ميان زنان چهار زن را انتخاب كرده : 1 - مريم 2 - آسيه 3 - خديجه 4 - فاطمه تا آخر حديث .
مؤلف قدس سره : روايات در اين مضمون و قريب به اين مضمون از طرق شيعه و سني بسيار است و سيده زنان بودن هر چهار نفر منافات ندارد كه در بين خودشان يكي از ديگران برتر باشد ، همچنانكه از خبر ششم كه از تفسير الدر المنثور نقل كرديم استفاده ميشد كه : فاطمه (عليهاالسلام) در دوراني ميزيسته كه مردمش تكامل يافتهتر و متمدنتر از ساير دورانها بودند و قهرا خود آن جناب هم از آن سه تن ديگر افضل ميشود و همچنين از اخباري ديگر و نظير اين بحث در تفسير آيه : ان الله اصطفي آدم و نوحا ... گذشت .
چيزي كه جا دارد در اينجا بدان توجه شود اين است كه در آيه مورد بحث سخني از سيادت نرفته و آنچه اين احاديث بر آن تكيه دارند مساله سيادت است نه اصطفا ، و بين سيادت و اصطفا از نظر معنا فرق هست ، ليكن از آنجائي كه سيادت از مراتب كمال اصطفا است ، لذا
ترجمة الميزان ج : 3ص :338
اثبات آن براي اين چهار تن اثبات عاليترين مراتب اصطفا است .
و در تفسير عياشي در ذيل آيه : اذ يلقون اقلامهم ايهم يكفل مريم از امام باقر (عليهالسلام) روايت آورده كه فرمود : يعني بعد از آنكه مريم با مرگ پدرش يتيم شد ، قرعه انداختند كه چه كسي سرپرستيش را عهدهدار شود ؟ .
و در تفسير قمي در ذيل آيه : و اذ قالت الملائكة يا مريم ان الله اصطفاك و طهرك و اصطفاك علي نساء العالمين آمده كه خداي تعالي مريم را دو بار اصطفا كرد ( و بدين جهت هم بود كه در آيه دو بار اصطفاي او را ذكر نمود ) ، اول اينكه او را اصطفا كرد يعني او را از ميان ساير زنان انتخاب نمود و دوم اينكه بدون داشتن شوهر به او فرزند داد و او را با اين امتياز بر همه زنان عالم ممتاز نمود - تا آنجا كه قمي ميگويد - و خداي سبحان به رسول گراميش ميفرمايد : اين مطلب از اخبار غيب است كه ما آن را به تو وحي كرديم و اي محمد تو آن روز با آنان نبودي كه داشتند قرعه ميانداختند تا معلوم كنند كدام يك از آنان سرپرستي مريم را عهدهدار شود و تو آن روز نبودي كه ببيني چه بگومگوها ميكردند و نيز ميفرمايد : وقتي مريم متولد شد ، آل عمران در مورد او بگو مگو كردند ، هر كسي ميگفت سرپرستيش با من ، تا آنكه به معبد رفتند و قرعه انداختند و از ميان همه چوبههاي قرعه ، چوبه زكريا درآمد تا آخر حديث .
مؤلف قدس سره : در سابق بياني داشتيم كه مؤيد اين خبر و خبر قبل از آن است .
اين را هم بايد دانست كه روايات در زمينه بشارت مريم و ولادت عيسي (عليهالسلام) و دعوتش و معجزاتش بسيار زياد است ولي آنچه ما در خلال آيات راجع به داستانهاي آن جناب نقل كرديم از نظر بحث تفسيري كافي است و به همين جهت متعرض نقل همه احاديث نشديم ، تنها آن چند عددي كه اهميت داشت نقل نموديم .
و در تفسير قمي در ذيل آيه : و انبئكم بما تاكلون ... از امام باقر (عليهالسلام) روايت آورده كه فرمود : عيسي (عليهالسلام) همواره به بني اسرائيل ميگفت : من فرستاده خدا به سوي شمايم و من برايتان از گل چيزي به شكل مرغ ميسازم و سپس در آن ميدمم ، به اذن خدا مرغ ميشود و من أكمه و برصي را شفا ميدهم ( و أكمه به معناي كور است ) ، بني اسرائيل گفتند : به نظر ما اين كارهائي كه ميكني جز سحر نميباشد اگرميخواهي تو را در دعويت تصديق كنيم معجزهاي بياور تا براي ما يقين به نبوتت حاصل شود ، فرمود : به من بگوئيد اگر
ترجمة الميزان ج : 3ص :339
شما را خبر دهم بدانچه ميخوريد و به آنچه در خانههاي خود ذخيره ميكنيد ، ( يعني اگر بگويم قبل از اينكه از خانه بيرون شويد ، چه خوردهايد ، و در شب چه چيزهائي ذخيره كردهايد ) ، آنگاه به صدق دعوي من يقين ميكنيد ؟ گفتند : آري ، آنگاه به يك يك آنان ميفرمود : تو فلان و فلان چيز را خوردهاي و فلان و فلان را نوشيدهاي و فلان و فلان چيز را برداشتي ، بعضيها قبول ميكردند و ايمان ميآوردند و بعضي ديگر همچنان كفر ميورزيدند ، در حالي كه در اين معجزات عيسي (عليهالسلام) آيتي بود ، اگر بنا داشتند ايمان بياورند .
در سابق اشاره كرديم كه چرا در آيه شريفه كه عيسي (عليهالسلام) معجزات خود را ميشمرد ، سياق كلام را تغيير داد ، با در نظر داشتن بيان آنجا ، متوجه خواهي شد كه تغيير سياق ، اين روايت را تاييد ميكند ، ( روايت توضيح ميدهد كه اگر انكار بني اسرائيل نبود ، سياق آيه تغيير نميكرد و همچنان سياق آيات قبل را كه عيسي (عليهالسلام) غايب فرض شده بود حفظ ميكرد و ميفرمود : خداي تعالي ميخواهد به تو ( مريم ) فرزندي دهد كه چنين و چنان است و رسولي به سوي بني اسرائيل است و معجزهاي از ناحيه خدا ميآورد ، از گل چيزي به شكل مرغ ميسازد و سپس در آن ميدمد ، مرغ ميشود و كور و برصي را شفا ميدهد و مرده را زنده ميكند ... پس اگر سياق تغيير كرده ، خواسته است از سخن با مريم يك باره منتقل شود به گفتگوئي كه بعد از چندين سال عيسي در پاسخ يهوديان گفته كه اگر من چنين و چنان كنم ايمان ميآوريد ؟ گفتند : بله ... مترجم ) .
و در تفسير عياشي در ذيل آيه : و مصدقا لما بين يدي من التورية و لاحل لكم ... ، از امام صادق (عليهالسلام) نقل كرده كه فرمود : بين داود و عيسي (عليهالسلام) چهار صد سال فاصله بود .
و شريعت عيسي (عليهالسلام) اين بود كه به توحيد و اخلاص و به همه آنچه از ناحيه خداي تعالي به نوح و ابراهيم و موسي (عليهماالسلام) وحي شده بود مبعوث بود و كتاب آسماني انجيل بر او نازل شد و از او ميثاقي گرفتند كه از همه انبياء گرفته بودند و در كتابش شريعتي كه همان اقامه نماز بداعي دينداري و امر به معروف و نهي از منكر و تحريم حرام و تحليل حلال برايش تشريع كردند و نيز در آن كتاب مواعظي و مثلهائي و حدودي نازل شد ، ولي قصاص در آن نبود و احكام حدود هم نبود و مساله تقسيمات ارث هم نبود و نيز تخفيفي نسبت به آنچه در تورات بر موسي نازل شده بود ، نازل گرديد و خداي تعالي همين قسمت اخير را از قول عيسي (عليهالسلام) حكايت كرده كه فرموده : و لاحل لكم بعض الذي حرم عليكم و نيز عيسي
ترجمة الميزان ج : 3ص :340
(عليهالسلام) و گروندگان به او را مامور كرد به اينكه به شريعت تورات و انجيل هر دو ايمان بياورند .
مؤلف قدس سره : اين روايت را صاحب قصص الانبياء بطور مفصل از امام صادق (عليهالسلام) نقل كرده و در نقل او آمده كه بين داود و عيسي (عليهالسلام) چهار صد و هشت سال فاصله بوده ، ولي اين دو نقل با تاريخ اهل كتاب مطابقت ندارد .
و در كتاب عيون از حضرت رضا (عليهالسلام) روايت آورده كه شخصي از آن جناب پرسيد : چرا ياران عيسي (عليهالسلام) را حواري ناميدند ، فرمود : اما از نظر مردم ( يعني علماي اهل سنت ) بدين جهت بوده كه ياران آن جناب شغل لباسشوئي داشتند ، جامههاي مردم را از آلودگي پاك ميكردند و اين لفظ يعني لفظ حواري از كلمه حوار در خبز الحوار يعني نان سفيد گرفته شده .
و اما از نظر ما اهل بيت وجه نامگذاري اين بوده كه ياران مسيح (عليهالسلام) هم نفس خود را خالص كرده بودند و هم ديگران را با پند و اندرز از آلودگي گناهان پاك ميكردند .
و در كتاب توحيد از آن جناب روايت آورده كه فرمود : حواريين عيسي (عليهالسلام) دوازده نفر بودند كه از همه آنان برتر و داناتر لوقا بود .
و در كتاب اكمال از امام صادق (عليهالسلام) روايت آورده كه در ضمن حديثي فرمود : عيسي بن مريم (عليهماالسلام) كه مبعوث به نبوت گرديد ، خداي تعالي نور و علم و حكمت و همه علوم انبياي قبل از آن جناب را به وي وديعه داد ، علاوه بر اينكه انجيل را هم بر او نازل كرد و او را به سوي بيت المقدس و به سوي بني اسرائيل مبعوث كرد تا ايشان را به سوي كتاب و حكمت خدا و به سوي ايمان به خدا و رسولش دعوت كند ، ولي بيشترشان نپذيرفته ، به طغيان و كفر خود ادامه دادند و به خاطر همين كه ايمان نياوردند از پروردگار خود خواست تا آنان را هلاك سازد ، خداي تعالي عدهاي از شيطانهاي آنان را ( گمراه كنندگان ايشان را ) مسخ كرد تا آيتي باشد براي فريب خوردگان و گمراه شدگان ، ولي اين معجزه هم جز بيشتر شدن طغيان و كفر ايشان اثر نداد ، عيسي (عليهالسلام) به ناچار به بيت المقدس آمده ، مدت سي و سه سال در آنجا ماند و به دعوت مردم آنجا پرداخت و با وعدههائي كه خداي تعالي داده بود تشويق نمود ، تا آنكه يهود
ترجمة الميزان ج : 3ص :341
به جستجوي آن جناب پرداخت و در آخر ادعا كرد كه او را شكنجه داده و زنده زنده در زمين دفن كرده و بعضي از آنان ادعا كردند كه او را كشته و به دار آويختند ، ولي خداي تعالي هرگز آن كفار را بر آن جناب مسلط نميكرد ، بلكه مطلب را براي آنان مشتبه ساخت ، آنها نميتوانستند عيسي (عليهالسلام) را شكنجه كنند و بكشند و يا به دار بياويزند ، چون اگر چنين قدرتي ميداشتند كلام خدا تكذيب ميشد كه فرموده : خداي تعالي او را بعد از توفي بالا برد .
مؤلف قدس سره : اينكه امام صادق (عليهالسلام) فرمود : عدهاي از شيطانهاي آنان را مسخ كرد ، منظور شرار و گمراه كنندگان ايشان است .
و اينكه فرمود : سي و سه سال در آن جا ماند ، شايد منظور امام مدت عمر آن جناب بوده كه مشهور هم همين است ، چون آن جناب از روزي كه در گهواره بوده تا سن كهولت با مردم تكلم ميكرده و از كودكيش پيغمبر بوده ، چون آيه شريفه قرآن كه حكايت گفتار او است صريح در اين معنا است ، و آن اين آيه است : فاشارت اليه قالوا كيف نكلم من كان في المهد صبيا ، قال اني عبد الله آتيني الكتاب و جعلني نبيا .
و اينكه فرمود : كلام خدا تكذيب ميشد كه فرموده : خداي تعالي او را بعد از توفي بالا برد ، نقل معناي كلام خدا است و گرنه عبارت كلام خدا چنين است : و لكن رفعه الله ... كه در اين آيه مساله بالا بردن عيسي (عليهالسلام) را تذكر ميدهد و در آيه ديگر مساله توفي را به اين عبارت خاطرنشان ميسازد : اني متوفيك و رافعك الي ... ، و امام (عليهالسلام) از ترتيب لفظي در اين عبارت كه اول مساله توفي در آن آمده ، بعد مساله رفع ، - ترتيب خارجي را استفاده نموده ، فرموده : خارجا هم اول او را توفي كرده ، بعد به آسمان برده .
و در تفسير قمي از امام باقر (عليهالسلام) روايت كرده كه فرمود : عيسي (عليهالسلام) در هنگام عصر آن شبي كه خداي تعالي او را به آسمان بالا برد ، ياران خود را كه دوازده نفر بودند ، نزد خود خواند و ايشان را داخل خانهاي كرد و سپس از چشمهاي كه در كنج آن خانه بود در آمد ، در حالي كه آب از سر و رويش ميريخت ، فرمود : خداي تعالي به من وحي كرد كه همين ساعت مرا به سوي خود بالا ميبرد ، و مرا از يهود پاك ميكند ، كداميك از شما
ترجمة الميزانج : 3ص :342
داوطلب ميشويد به شكل من در آيد و خداي تعالي شكل مرا به او بدهد و به جاي من كشته و به دار آويخته گردد و در عوض در بهشت با من باشد ؟ جواني از ميان آنان گفت : يا روح الله من حاضرم ، فرمود : بله تو هماني ، آنگاه رو كرد به بقيه و فرمود : بدانيد كه بعد از رفتن من يكي از شما تا قبل از رسيدن صبح دوازده بار بر من كافر ميشود ( و اظهار بيزاري از من ميكند ) ، مردي از ميان جمع گفت : يا نبي الله آن منم ؟ عيسي (عليهالسلام) گفت : مثل اينكه از نفس خودت چنين چيزي را احساس كردهاي ، باشد تو همان شخص باش ، آنگاه رو كرد به بقيه و فرمود : بعد از من ديري نميپايد كه به سه فرقه متفرق ميشويد ، دو فرقه به خداي تعالي افتراء ميبندند و در آتش خواهند بود و يك فرقه اهل نجات است ، و آن فرقهاي است كه از شمعون صادقانه پيروي ميكند و به خدا دروغ نميبندد كه آن فرقه در بهشت خواهد بود ، اين را كه گفت در جلو چشم همه اصحابش از زاويه خانه به طرف آسمان بالا رفت و ناپديد شد .
از سوي ديگر يهود كه مدتها در جستجوي مسيح بود ، در همان شب آن خانه را پيدا كرده ، آن جواني را كه داوطلب شده بود به شكل عيسي (عليهالسلام) درآيد ، گرفتند و كشتند و به دار آويختند و سپس آن كس ديگر را كه عيسي (عليهالسلام) خبر داده بود تا صبح دوازده نوبت كافر ميشوي را گرفته و او همان كفرها را دوازده بار مرتكب شد .
مؤلف قدس سره : قريب به اين معنا را از ابن عباس و قتاده و غير آن دو نيز نقل شده و آنگاه گفتهاند بعضي از علما گفتهاند : آن جواني كه حاضر شد به شكل عيسي (عليهالسلام) درآيد ، همان كسي بود كه گزارش داده بود به اينكه عيسي (عليهالسلام) كجا است تا او را بگيرند و بكشند ، بعضي ديگر حرفهاي ديگري زدهاند ، ولي قرآن كريم از همه اين حرفها ساكت است وما انشاء الله بحث مفصل اين جريان را در تفسير آيه : و ما قتلوه و ما صلبوه و لكن شبه لهم ... ، ايراد خواهيم كرد .
و در كتاب عيون از حضرت رضا (عليهالسلام) روايت كرده كه فرمود : امر هيچ يك از انبياء و حجتهاي الهي بر مردم مشتبه نشد مگر امر عيسي (عليهالسلام) و بس ، براي اينكه عيسي (عليهالسلام) را زنده به آسمان بردند و بين آسمان و زمين قبض روحش كردند و بدن بيروح و روح بيبدنش را به آسمان بردند و دوباره روحش را به بدنش برگرداندند ، اين مضمون كلام
ترجمة الميزان ج : 3ص :343
خداي تعالي است كه يك جاميفرمايد : اذ قال الله يا عيسي اني متوفيك و رافعك الي و مطهرك و جاي ديگر از خود عيسي (عليهالسلام) حكايت ميكند كه در روز قيامت ميگويد : و كنت عليهم شهيدا ما دمت فيهم ، فلما توفيتني كنت انت الرقيب عليهم و انت علي كل شيء شهيد .
و در تفسير عياشي از امام صادق (عليهالسلام) روايت است كه فرمود : عيسي بن مريم وقتي به آسمان برده شد جامهاي پشمي بر تن داشت كه نخ آن را مريم رشته و خود مريم آن را بافته و خودش دوخته بود ، وقتي به آسمان رسيد ، ندايش دادند : زينت دنيائيت را بيفكن .
مؤلف قدس سره : توضيح معناي روايت قبلي و اين روايت در آخر سوره نساء ان شاء الله ميآيد .
و در تفسير الدر المنثور است كه عبد بن حميد و ابن جرير در ذيل آيه : ان مثل عيسي عند الله ... از قتاده نقل كردهاند كه گفت : دو نفر از بزرگان اهل نجران و اسقفهاي ايشان يكي به نام سيد و ديگري به نام عاقب ، با رسول خدا (صلياللهعليهوآلهوسلّم) ملاقات نموده ، از آن جناب از وضع عيسي (عليهالسلام) پرسيده ، عرضه داشتند : هر انساني پدر و مادري دارد ، چگونه ممكن است كه عيسي (عليهالسلام) پدر نداشته باشد ؟ در پاسخشان خداي تعالي اين آيه را نازل كرد : ان مثل عيسي عند الله كمثل آدم ... .
مؤلف قدس سره : قريب به اين معنا از سدي و عكرمة و غير آن دو نيز نقل شده ، قمي هم در تفسير خود نزول آيه نامبرده را در پاسخ بزرگان نجران ميداند .
بحث روايتي ديگر در معناي محدث
در بصائر از زراره روايت كرده كه گفت : از امام صادق (عليهالسلام) فرق ميان رسول ، نبي و محدث را پرسيدم ، فرمود : رسول كسي است كه فرشته را ميبيند كه از
ترجمة الميزان ج : 3ص :344
ناحيه پروردگارش رسالت ميآورد و ميگويد : پروردگارت چنين و چنان دستورت داده ، و رسول در عين حال نبي هم هست .
و اما نبي فرشتهاي را كه بر او نازل ميشود نميبيند بلكه فرشته ، پيام الهي را به قلبش مياندازد و نبي در حال گرفتن پيام حالتي چون بيهوشي به خود ميگيرد و مطلب را در خوابش ميبيند ، عرضه داشتم : پس از كجا ميفهمد كه اين را كه ميبيند از ناحيه خدا و حق است ؟ فرمود : خداي تعالي برايش مشخص ميكند ، بطوري كه يقين ميكند كه آنچه ميبيند حق است ، ولي فرشته را به عيان نميبيند .
و اما محدث كسي است كه صدائي را ميشنود ولي شاهدي را يعني صاحب صدا را نميبيند .
مؤلف قدس سره : اين روايت را صاحب كافي نيز از امام صادق (عليهالسلام) نقل كرده و اينكه فرمود : شاهدي را نميبيند ، معنايش اين است كه صاحب صدا را حاضر نميبيند كه در حقيقت كلمه شاهدا مفعول فعل نميبيند است ، ممكن هم هست مفعول نباشد بلكه حال باشد از فاعل نميبيند و معنايش اين باشد كه محدث در حالي كه خود شاهد است كسي را نميبيند .
و باز در همان كتاب از بريد از امام باقر و امام صادق (عليهالسلام) روايت كرده كه در ضمن حديثي در پاسخ بريد كه پرسيد : رسول ، نبي و محدث چه معنا دارد ؟ فرمود : رسول آن كسي است كه فرشته برايش ظاهر شده ، با او سخن ميگويد ، ولي نبي درخواب ميبيند ، و چه بسا نبوت و رسالت در يك فرد جمع ميشود .
و اما محدث آن كسي است كه صوت را ميشنود ولي صورت فرشته را نميبيند ، ميگويد : عرضه داشتم : خدا اصلاحت كند ، از كجا ميفهمد آنچه در خواب ديده ، حق و آن شخص فرشته است ؟ فرمود : خداي تعالي او را موفق به تشخيص آن ميكند تا او را بشناسد و اين را هم بدان كه خداي تعالي كتب آسماني را با كتاب آسماني شما ( قرآن ) ختم كرده و نبوت را با فرستادن پيامبرتان ختم فرموده تا آخر حديث .
و نيز در آن كتاب از محمد بن مسلم روايت كرده كه گفت : نزد امام صادق سخن از
ترجمة الميزان ج : 3ص :345
محدث را پيش كشيدم ، ميگويد : فرمود : محدث صوت فرشته را ميشنود ولي صورت او را نميبيند ، عرضه داشتم : خدا اصلاحت كند از كجا ميفهمد كه كلامي كه شنيده ، كلام فرشته است ؟ فرمود : خداي تعالي سكينت و آرامشي به او ميدهد كه با آن ، فرشته را از غير فرشته تشخيص ميدهد .
و نيز در آن كتاب است كه ابي بصير از امام صادق (عليهالسلام) نقل كرده كه فرمود : علي (عليهالسلام) محدث بود ، سلمان هم محدث بود ، ميگويد : عرضه داشتم : نشانه محدث چيست ؟ فرمود : اين است كه فرشته بر او نازل ميشود و مطلب را به دل او مياندازد كه مثلا چنين و چنان شده و يا چنين و چنان بايد كرد .
و نيز در كافي از حمران بن أعين روايت كرده كه گفت : امام ابي جعفر باقر (عليهالسلام) به من خبر داد : كه علي (عليهالسلام) محدث بود ، اين گذشت تا آنكه اصحاب و ( پيروان مكتب تشيع ) مرا ديدند و سفارش كردند كه هيچ چيزي از امام نپرس ، تا اين سؤال ما را با جنابش در ميان بگذاري و جوابش را بگيري و آن سؤال اين است كه چه كسي با علي (عليهالسلام) حديث و گفتگو ميكرد ، چيزي نگذشت كه اتفاق افتاد آن جناب را ملاقات كردم ، عرضه داشتم : به خاطر داريد كه به من فرموديد علي محدث بود ؟ فرمود : آري ، عرضه داشتم : چه كسي با او حديث ميكرد ؟ فرمود : فرشته ، پرسيدم : يعني ميفرمائي معتقد باشم به اينكه علي نبي و يا رسول است ؟ فرمود : نه ، بلكه در باره علي (عليهالسلام) همان را بگو و معتقد باش كه در باره آن رفيق در باري سليمان (عليهالسلام) ميگوئي ( كه به يك چشم بر هم زدن تخت بلقيس را از شهر سبا تا به حضور سليمان آورد ) و همان را معتقد باش كه در باره رفيق و همسفر موسي (عليهالسلام) معتقدي ( كه اعمالي انجام داد كه موسي از تاويل آنها عاجز ماند ) و همان را بگو كه در باره ذي القرنين ميگوئي ( كه كارهائي ميكرد كه از بشر عادي ساخته نيست ) مگر نشنيدهاي كه شخصي از علي (عليهالسلام) پرسيد : آيا ذو القرنين پيغمبر بود ؟ در پاسخ فرمود : نه ، ولي بندهاي بود كه خدا را دوست ميداشت و خداي تعالي هم او را دوست ميداشت ؟ براي خدا خيرخواهي ميكرد ، خدا هم خير او را ميخواست ، علي (عليهالسلام) هم چنين بندهاي بود .
ترجمة الميزان ج : 3ص :346
مؤلف قدس سره : روايات در معناي محدث از ائمه اهل بيت (عليهمالسلام) بسيار زياد است ، صاحب كتاب بصائر الدرجات و صاحب كافي و صاحب كنز و صاحب اختصاص و مؤلفيني ديگر آن روايات را در كتب خود آوردهاند ، در روايات اهل سنت نيز يافت ميشود .
در اين روايات فرق ميان نبي و رسول و محدث را بيان نمود ، ما نيز در سابق آنجا كه فرق ميان نبي و رسول را بيان ميكرديم گفتيم : وحي به معناي سخن گفتن خداي سبحان با بندهاي از بندگان خويش است و اين سخن گفتن ( چه با حضور و رو در رو قرار گرفتن فرشته باشد و چه بدون حضور فرشته و به صرف افتادن در دل و رسيدن به گوش باشد ) ، باعث علم يقين رسول و نبي ميشود ، علم به نفس ذاته ، بدون اينكه در تشخيص اينكه اين سخن از خدا است يا از شيطان احتياجي به حجت داشته باشد ، پس داستان وحي و القائات الهيه نظير علوم بديهي و مانند : يك ، نصف دو است ، ميباشد كه در علم پيدا كردن به آن احتياج به رديف كردن مقدمات منطقي و امثال آن نيست .
و اما خواب ديدن اولياي خدا به طوري كه روايات تفسيرش كرده ، به معنائي است غير خواب ديدن معمولي ما افراد معمولي ، چون ما نيز در عالم خواب شبانه و يا روزانه خود چيزهائي ميبينيم ولي هيچگونه حجيت ندارد ، بلكه خواب اولياي خدا چيزي شبيه بيهوشي است كه حواس ولي خدا سكونتي پيدا ميكند و در آن هنگام آنچه را كه ميبينند نظير چيزهائي است كه ما در بيداري مشاهده ميكنيم و بعد از مشاهده آنچه مشاهده كردند خداي عزوجل يقين بر دل آنان افاضه نموده ، دركشان را تسديد و استوار ميكند ، در نتيجه يقين ميكنند كه واسطه و صدا از ناحيه خداي سبحان است و شيطان در دلشان تصرف نكرده .
و اما عنوان محدث از تحديث گرفته شده ، و تحديث عبارت است از اينكه صداي فرشته را بشنود ولي خود او را نبيند ، و اين شنيدن هم شنيدن با گوش ظاهر نيست بلكه با گوش باطن و قلب است و نيز از قبيل خطور كردن خاطرهاي در دل نيست تا عرفا شنيدن صوت شمرده شود ، الا به عنايتي مجازي ، آن هم مجاز دور از فهم .
و به همين جهت ميبينيد كه روايات در معرفي تحديث دو جمله آوردهاند : يكي شنيدن صوت و ديگري افتادن در قلب و با اينكه هيچيك از اين دو عنوان از نظر لغت تكليم و تحديث و گفت و شنود ، نيست مع ذلك آن را تحديث و تكليم خواندهاند ، پس محدث با فتحه دال صوت فرشته را در تحديثش ميشنود و با گوش خود فرا ميگيرد ، نظير آنچه ، از صداهاي كلام معمولي و ساير صوتها عالم ماده را ميشنويم و يا به ديگران ميشنوايانيم با اين تفاوت كه آنچه را محدث ميشنود غير محدث نميشنود و بههمين جهت است كه گفتيم اين
ترجمة الميزان ج : 3ص :347
شنيدن امري قلبي است .
و اما تشخيص و علم محدث به اينكه آنچه ميشنود گفتار فرشته است نه القائات شيطاني ، امري است كه خارج از معيارهاي معمولي تشخيص است ، بلكه با تاييدي از ناحيه خداي سبحان و تسديد او است ، همچنانكه مضمون روايت محمد بن مسلم كه گذشت آن را تاييد ميكند ، چون در آن روايت آمده بود : خداي تعالي سكينت و آرامشي به او ميدهد كه با آن فرشته را از غير فرشته تشخيص ميدهد و توضيحش اين است كه القاي شيطاني دو جور تصور ميشود : يكي اينكه اين القامطلبي باطل و به همان صورت باطلش باشد ، كه معلوم است انسان مؤمن به خوبي آن را تشخيص ميدهد كه سخن ملائكه مكرمين نميتواند باشد ، ملائكهاي كه خداي تعالي در معرفتشان فرموده : لا يعصون الله ما امرهم ، و يا باطل در صورت حق است و معلوم است كه باطل لوازمي كه دارد نيز باطل است ، در اينجا نور الهي كه همواره ملازم بنده مؤمن خدا است ، حال آن باطل را براي مؤمن روشن ميسازد كه آيه شريفه : او من كان ميتا فاحييناه و جعلنا له نورا يمشي به في الناس ، بيانگر اين نور است ، ولي در عين حال نزعه شيطان و وسوسه او بياضطراب هم نيست و قلب را دچار تزلزل ميسازد ، همچنانكه ياد خدا و سخن او از وقار و سكينت و اطمينان خاطر خالي نيست ، همچنانكه قرآن كريم در باره اضطراب آوردن وسوسه شيطان ميفرمايد : ذلكم الشيطان يخوف اوليائه و در باره ياد خدا و ذكر او ميفرمايد : الا بذكر الله تطمئن القلوب و نيز در باره اولي فرموده : ان الذين اتقوا اذا مسهم طائف من الشيطان تذكروا فاذا هم مبصرون .
پس سكينت و طمانينه در هنگام ملهم شدن انسان به يك الهام ، حال چه اينكه به صورت سخني باشد كه گويا كسي به گوش انسان ميخواند و يا قلبي باشد كه به دل خطور كند ، خود دليل بر اين است كه آن سخن و اين خطور القائات رحماني است نه شيطاني ، همچنانكه اضطراب و قلق در هنگام ملهم شدن آدمي به آن قسم الهام ، دليل است بر اينكه القاء
ترجمة الميزان ج : 3ص :348
مذكور از القائات شيطاني است ، مساله عجله كردن در امور و جزع و بيتابي نمودن در احتمال خطر و خفت در عقل در موقع شادي و يا اندوه و امثال اين عوارض ، نيز نشان همين القائات شيطاني است .
و اما اينكه در روايات آمده بود كه محدث صوت را ميشنود ولي فرشته را نميبيند ، بايد حمل كرد بر اين جهت ، نه اينكه جمع بين دو معنا يعني همديدن و هم صوت را شنيدن محال است و خلاصه اينكه ملاك در محدث بودن يك انسان اين است كه صداي هاتف غيبي را بشنود و لازم نيست كه حتما صاحب صدا را هم ببيند و اگر اتفاق افتاد كه در حين شنيدن صوت ، فرشته را هم ديد از اين باب نيست كه چون محدث بوده فرشته را ديده ، نه ، لازمه محدث بودن ديدن فرشته نيست ، اين را بدان جهت گفتيم كه آيات قرآني صريح است در اينكه مريم روح را به صورت بشري تمام عيار مشاهده كرد و در حين گفتگو او را ميديد ، مثلا فرموده : فارسلنا اليها روحنا ، فتمثل لها بشرا سويا ، قالت اعوذ بالرحمن منك ان كنت تقيا ، قال اني رسول ربك لاهب لك غلاما زكيا ، ( بطوري كه ملاحظه ميكنيد آيه شريفه صريح در اين است كه مريم شخصي را به شكل بشر ديده و با او سخن گفته است ) و يا در باره همسر ابراهيم (عليهالسلام) در داستان بشارت به فرزند دار شدنش فرموده : و لقد جاءت رسلنا ابراهيم بالبشري ، قالوا : سلاما قال سلام ... و امراته قائمة فضحكت ، فبشرناها باسحق و من وراء اسحق يعقوب ، قالت يا ويلتي ء الد و انا عجوز ، و هذا بعلي شيخا ، ان هذا لشيء عجيب ، قالوا ا تعجبين من امر الله رحمت الله و بركاته عليكم اهل البيت ، انه حميد مجيد .
البته در اينجا وجه ديگري نيز هست و آن اين است كه مراد امام در روايت از كلمه معاينه - مشاهده كه آن را در مورد محدث نفي كرده ، مشاهده حقيقت فرشته باشد نه ممثل شده او ، و بخواهد بفرمايد شخص محدث حقيقت فرشته را نميبيند ، ( و اما ممثل شده او را ميبيند ، و آيات شريفه قرآن هم بيش از ديدن مثال فرشته را در باره مريم و همسر ابراهيم اثبات
ترجمة الميزان ج : 3ص :349
نميكند .
باز وجه سومي هست كه آن را بعضيها احتمال دادهاند و آن اين است كه مراد از معاينهاي كه در روايت نفي شده ، معاينه وحي تشريعي باشد ، خواسته است بفرمايد : محدث فرشتهاي را كه احكام شرعيه را نازل ميكند نميبيند ، براي اينكه خداي تعالي خواسته است مقام تشريع كنندگان از انبيا و رسولان محفوظ باشد و به دست هر كسي حكم شرعي نازل نكند ، ليكن اين احتمال بعيد است كه منظور از عبارت : ولي فرشتهاي را نميبيند ، اين باشد كه شريعت بر او نازل نميشود .
لطفا منتظر باشید ...
