قرآن حقیقتی ذو مراتب
قرآن كريم درباره‌ي خداي سبحان دو گونه تعبير دارد؛ گاهي مي‌گويد: «ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ»[1] و در اين بخش، از كلمه‌ي «ذلك»كه براي اشاره به دور بكار مي‌رود، استفاده نموده است و گاه مي‌گويد: «وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَما كُنْتُمْ»[2] يا «وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ»[3] يعني خدايي كه هميشه با همه‌ي انسانهاست، خدايي كه به انسان نزديك است بلكه از رگ گردن به او نزديكتر است: «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ».[4]
همين دو نوع تعبير درباره قرآن كريم نيز كه به فرمايش نوراني اميرالمؤمنين ـ سلام الله عليه ـ تجلّيگاه ذات اقدس اله است، آورده شده است. خداي سبحان درباره‌ي قرآن، گاه مي‌فرمايد: «ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ»[5] و گاه مي‌فرمايد: «إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ»[6] گاهي اشاره‌ي دور آمده و گاهي اشاره‌ي نزديك.
سرّ اين دوگانگي تعبير آن است كه قرآن كريم كتابي نظير كتابهاي عادي و معمولي نيست كه اوّل و آخرش در دسترس انسانها باشد؛ بلكه قرآن كريم كتابي الهي و داراي مراتب است، مرتبه‌ي والا و مرحله‌ي اعلايش همان «امّ الكتاب»است كه در سوره‌ي «زخرف»بيان شده است. «وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ»[7] اين مرحله‌ي اعلي كه اصل قرآن و مادر و ريشه‌ي آن است، وجود و حقيقتي «نزد خدا»دارد و نزد ذات اقدس اله است.
مرحله‌ي عاليه‌ي قرآن، همان است كه در دست فرشتگان «كرام برره»است: «بِأَيْدِي سَفَرَةٍ* كِرامٍ بَرَرَةٍ»[8] و مرحله‌ي نازله‌اش، پيش مردم و به لفظ عربي مبين ظهور كرده است: «حم* وَ الْكِتابِ الْمُبِينِ* إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ».[9] در آنجا كه مي‌فرمايد: «هذَا الْقُرْآنُ»[10]، سخن از هدايت است و پس از آنكه مي‌فرمايد: «ذلِكَ الْكِتاب»[11]، سخن از «غيب»است: «الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ»[12] و اين نشانگر آن است كه قرآن، «غيب»و «كتاب مكنوني»دارد كه اصلِ مرتبه‌ي نازله‌ي قرآن است. وقتي كه انسان بر اوج قرآن مي‌نگرد وخود را حقير مي‌يابد، مي‌گويد: «ذلِكَ الْكِتاب»و آن وقت كه الفاظ و ظواهرش را مي‌بيند كه قابل قرائت و تلاوت، و قابل فهم و استدلال و گفتن و شنيدن و نوشتن است، مي‌گويد: «هذا القرآن». در يك نگاه، توجّه به اوج قرآن است و در اين حال، تعبير مناسب، اشاره‌ي دور است و در نگاه ديگر، توجّه به مرحله‌ي نازله‌ي آن است و در اين هنگام، تعبير مناسب، اشاره‌ي نزديك است. اگر ذات اقدس اله به فرمايش امام سجّاد ـ عليه السّلام ـ ، «الداني في عُلوّة و العالي في دُنوّه»[13] است، قرآن كريم نيز كه تجلّي اوست، همين ويژگي را دارد. اگر خداوند متعال، در عين حال كه عالي و بالاست، نزديك است و در عين حال كه نزديك است، بلند و متعالي است: «بَعُدَ فلا يُري و قَرب فشهد النجوي»[14] هم بعيد است و هم نزديك، هم عالي است و هم داني، تجلّي او يعني قرآن نيز داراي «قرب»، «بعد»، «علوّ»و «دنوّ»است.
تفاوت تجلّي با متجلّي
البته بين قرآن كه «تجلّي»است و ذات اقدس اله كه «متجلّي»است، يقيناً تفاوت وجود دارد. قرآن كريم به صورت لفظ و كتابت درمي‌آيد ولي ذات اقدس اله هرگز به اين صور جسمانيّه در نمي‌آيد و لذا در تعبير شريف دعا آمده است كه «قرب فشهد النجوي»[15] و نفرمود: «قرب فيري»نزديك است و ديده مي‌شود بلكه نزديك است و شاهد نجوي است، نزديك است و مي‌بيند.
قرآن كريم به جهت آنكه موجودي «ممكن الوجود»است، وقتي كه در مرحله‌ي قرب ظهور مي‌كند، ديده مي‌شود، شنيده مي‌شود و نوشته مي‌شود، در قالب الفاظ عربي مبين مي‌آيد تا زمينه‌ي فهم و تعقّل و ترقّي و تكامل انسان فراهم شود.
در سوره‌ي مباركه‌ي «زخرف»هر دو مرحله قرآن ذكر شده و خداي سبحان پس از قسم به «كتاب مبين»مي‌فرمايد: ما قرآن كريم را از مقام لدن و از امّ الكتاب نزول داده‌ايم و به صورت قرآن عربي فصيح درآورده‌ايم تا منشأ تعقّل و فهميدن شما باشد: «حم* وَ الْكِتابِ الْمُبِينِ* إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ»[16].
[1] ـ سوره‌ي انعام، آيه‌ي 102؛ (آري) اين است خداوند، پروردگار شما.
[2] ـ سوره‌ي حديد، آيه‌ي 4.
[3] ـ سوره‌ي بقره، آيه‌ي 186؛ و هنگامي كه بندگان من، از تو دربارة من سؤال كنند، (بگو) من نزديكم.
[4] ـ سوره‌ي ق، آيه‌ي 16؛ و ما از رگ قلبش نزديكتريم.
[5] ـ سوره‌ي بقره، آيه‌ي 2؛ آن كتاب با عظمتي است كه شك در آن راه ندارد.
[6] ـ سوره‌ي اسراء، آيه‌ي 9؛ اين قرآن، به راهي كه استوارترين راه‌هاست، هدايت مي‌كند.
[7] ـ سوره‌ي زخرف، آيه‌ي 4؛ قرآن در «ام الكتاب» (لوح محفوظ) نزد ما بلندپايه و استوار است.
[8] ـ سوره‌ي عبس، آيات 15 و 16؛ به دست سفيراني است، و الامقام و فرمانبردار و نيكوكار.
[9] ـ سوره‌ي زخرف، آيات 1ـ3؛ حم. سوگند به كتاب مبين (روشنگر)، كه ما آن را قرآني فصيح و عربي قرار داديم، شايد شما (آن را) درك كنيد.
[10] ـ سوره‌ي اسراء، آيه‌ي 9؛ اين قرآن.
[11] ـ سوره‌ي بقره، آيه‌ي 2؛ آن كتاب.
[12] ـ سوره‌ي بقره، آيه‌ي 3؛ كساني كه ايمان به غيب دارند.
[13] ـ صحيفه سجاديه، دعاي 47؛ نزديك است در بلند مرتبه بودنش و بلند مرتبه است در نزديك بودنش.
[14] ـ بحار، ج 45، ص 148، ح 1، دعاي افتتاح.
[15] ـ بحار، ج 45، ص 148، ح 1، دعاي افتتاح.
[16] ـ سوره‌ي زخرف، آيات 1ـ3.
قرآن در قرآن ـ آيت الله جوادي آملي