ترجمه المیزان: سوره توبه آیات 80 - 64

ترجمة الميزان ج : 9ص :436

يحْذَرُ الْمُنَفِقُونَ أَن تُنزَّلَ عَلَيْهِمْ سورَةٌ تُنَبِّئُهُم بِمَا في قُلُوبهِمْقُلِ استهْزِءُوا إِنَّ اللَّهَ مخْرِجٌ مَّا تحْذَرُونَ‏(64) وَ لَئن سأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إِنَّمَا كنَّا نخُوض وَ نَلْعَبقُلْ أَ بِاللَّهِ وَ ءَايَتِهِ وَ رَسولِهِ كُنتُمْ تَستهْزِءُونَ‏(65) لا تَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتم بَعْدَ إِيمَنِكمْإِن نَّعْف عَن طائفَةٍ مِّنكُمْ نُعَذِّب طائفَةَ بِأَنهُمْ كانُوا مجْرِمِينَ‏(66) اَلْمُنَفِقُونَ وَ الْمُنَفِقَت بَعْضهُم مِّن بَعْضٍيَأْمُرُونَ بِالْمُنكرِ وَ يَنهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَ يَقْبِضونَ أَيْدِيهُمْنَسوا اللَّهَ فَنَسِيهُمْإِنَّ الْمُنَفِقِينَ هُمُ الْفَسِقُونَ‏(67) وَعَدَ اللَّهُ الْمُنَفِقِينَ وَ الْمُنَفِقَتِ وَ الْكُفَّارَ نَارَ جَهَنَّمَ خَلِدِينَ فِيهَاهِي حَسبُهُمْوَ لَعَنَهُمُ اللَّهُوَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّقِيمٌ‏(68) كالَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ كانُوا أَشدَّ مِنكُمْ قُوَّةً وَ أَكْثَرَ أَمْوَلاً وَ أَوْلَداً فَاستَمْتَعُوا بخَلَقِهِمْ فَاستَمْتَعْتُم بِخَلَقِكمْ كمَا استَمْتَعَ الَّذِينَ مِن قَبْلِكُم بخَلَقِهِمْ وَ خُضتُمْ كالَّذِي خَاضواأُولَئك حَبِطت أَعْمَلُهُمْ في الدُّنْيَا وَ الاَخِرَةِوَ أُولَئك هُمُ الْخَسِرُونَ‏(69) أَ لَمْ يَأْتهِمْ نَبَأُ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عَادٍ وَ ثَمُودَ وَ قَوْمِ إِبْرَهِيمَ وَ أَصحَبِ مَدْيَنَ وَ الْمُؤْتَفِكتِأَتَتْهُمْ رُسلُهُم بِالبَيِّنَتِفَمَا كانَ اللَّهُ لِيَظلِمَهُمْ وَ لَكِن كانُوا أَنفُسهُمْ يَظلِمُونَ‏(70) وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِنَت بَعْضهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَ يُقِيمُونَ الصلَوةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَوةَ وَ يُطِيعُونَ اللَّهَ وَ رَسولَهُأُولَئك سيرْحَمُهُمُ اللَّهُإِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ‏(71) وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَتِ جَنَّتٍ تجْرِي مِن تحْتِهَا الأَنْهَرُ خَلِدِينَ فِيهَا وَ مَسكِنَ طيِّبَةً في جَنَّتِ عَدْنٍوَ رِضوَنٌ مِّنَ اللَّهِ أَكبرُذَلِك هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ‏(72) يَأَيهَا النَّبي جَهِدِ الْكفَّارَ وَ الْمُنَفِقِينَ وَ اغْلُظ عَلَيهِمْوَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُوَ بِئْس الْمَصِيرُ(73) يحْلِفُونَ بِاللَّهِ مَا قَالُوا وَ لَقَدْ قَالُوا كلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كفَرُوا بَعْدَ إِسلَمِهِمْ وَ هَمُّوا بِمَا لَمْ يَنَالُواوَ مَا نَقَمُوا إِلا أَنْ أَغْنَاهُمُ اللَّهُ وَ رَسولُهُ مِن فَضلِهِفَإِن يَتُوبُوا يَك خَيراً لهَُّمْوَ إِن يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبهُمُ اللَّهُ عَذَاباً أَلِيماً في الدُّنْيَا وَ الاَخِرَةِوَ مَا لهَُمْ في الأَرْضِ مِن وَلي‏ٍ وَ لا نَصِيرٍ(74)


ترجمة الميزان ج : 9ص :437

ترجمه آيات

منافقين حذر دارند از اينكه بر ايشان سوره‏اي نازل شود كه از آنچه در دلهايشان است خبرشان دهد ، بگو مسخره كنيد كه خدا آنچه را كه از آن حذر داريد بيرون خواهد افكند ( 64) .

و اگر از ايشان بپرسي ( كه داشتيد چه مي‏كرديد ) بطور مسلم خواهند گفت داشتيم تفريح و بازي مي‏كرديم ، بگو آيا خدا و آيات و رسول او را مسخره مي‏كنيد ( 65) .

عذر نياوريد ، كه بعد از ايمانتان كافر شديد ، ( و ما ) اگر از طائفه‏اي از شما بگذريم باري طائفه ديگرتان را بخاطر اينكه گناه پيشه بودند عذاب خواهيم كرد ( 66 ) .

مردان و زنان منافق بعضي از بعض ديگرند ، مردم را به كار زشت واميدارند و از كار نيك نهي مي‏كنند و دستهاي خود را ( از انفاق در راه خدا ) باز مي‏گيرند ، خدا را فراموش كرده‏اند ، خدا هم ايشان را فراموش كرده ، آري ، منافقين همان عصيان‏پيشگانند ( 67) .

خدا به مردان و زنان منافق و به كفار ، آتش جهنم وعده داده ، كه جاودانه در آنند ، و همان بسشان است ، خدا لعنتشان كرده ، و براي آنان عذابي است هميشگي ( 68) .

مانند آن كساني كه قبل از شما بودند ، و نيرومندتر از شما بوده و اموال و اولادشان بيش از شما بود ، و از بهره خود ، برخوردار شدند ، شما نيز از بهره خويشتن برخوردار شديد ، چنانكه اسلاف شما از نصيب خويش برخوردار شدند ، شما ياوه گفتيد همانطور كه ايشان ياوه گفتند ، ايشان اعمالشان در دنيا و آخرت بي نتيجه شد ، و ايشان ، آري ، هم ايشانند زيانكاران ( 69 ) .

مگر اين منافقين داستان آن كساني كه قبل از ايشان بودند ، يعني معاصرين نوح و عاد و ثمود و معاصرين ابراهيم و اصحاب مدين و دهكده‏هاي واژگون شده را نشنيده‏اند ، كه پيغمبرانشان با معجزات بيامدند ( و ايشان زير بار نرفته و در نتيجه دچار عذاب شدند ) ، پس چنين نبوده كه خدا ستمشان كرده باشد ، بلكه آنان به خود ستم مي‏كرده‏اند ( 70 ) .

مردان و زنان مؤمن بعض از ايشان اولياء بعض ديگرند ، امر به معروف مي‏كنند و از منكر نهي مي‏نمايند و نماز به پا مي‏دارند و زكات مي‏پردازند و خدا و رسولش را اطاعت مي‏كنند ، آنها را خدا به زودي مشمول رحمت خود مي‏كند ، كه خدا مقتدريست شايسته‏كار ( 71) .

خداوند مؤمنين و مؤمنات را به بهشت‏هائي وعده داده كه از چشم انداز آنها جويها روان است ، و

ترجمة الميزان ج : 9ص :438

آنها در آن جاودانه‏اند ، و قصرهاي پاكيزه‏اي در بهشتهاي عدن و از همه بالاتر رضاي خود را وعده داده كه آن خود رستگاري عظيمي است ( 72 ) .

اي پيغمبر ! با كافران و منافقان كارزار كن ، و بر آنان سخت بگير ، و جاي ايشان ( در آخرت ) جهنم است ، كه سرانجاميست بد ( 73) .

به خدا سوگند مي‏خورند كه ( چيزي ) نگفته‏اند و حال آنكه كلمه كفر را بزبان راندند و بعد از اسلامشان كافر شدند ، و به امري همت گماردند كه بدان نائل نشدند ، و اين غرور و سرمستي علتي نداشت جز اينكه خدا و رسولش ايشان را از كرم خود توانگر و بي نياز كرده بود ، حال اگر توبه كنند برايشان بهتر است ، و اگر همچنان روي بگردانند خدا در دنيا و آخرت عذابشان كند ، عذابي دردناك ، و در روي زمين دوست و ياوري نخواهند داشت ( 74 ) .

بيان آيات

اين آيات به ذكر يك خصوصيت ديگري از خصوصيات منافقين و زشتي ديگري از زشتيها و جرائم آنان مي‏پردازد كه همواره سعي داشتند با پرده نفاق آن را بپوشانند .

آنان كمال مراقبت را داشتند كه مبادا آن زشتي از پرده بيرون بيفتد و سوره‏اي از قرآن در باره آن نازل شود و نقشه شوم آنان را نقش بر آب كند .

اين آيات خبر مي‏دهد از اينكه منافقين جمعيتيمعتنابهي بوده‏اند ، چون مي‏فرمايد : ان نعف عن طائفة منكم نعذب طائفة - اگر ما از طائفه‏اي از شما بگذريم طائفه ديگري از شما را عذاب خواهيم كرد .

و نيز دلالت دارد بر اينكه منافقين با يك باند ديگري از منافقين ارتباط داشته‏اند ، چون مي‏فرمايد : المنافقون و المنافقات بعضهم من بعض - مردان و زنان منافق با يكديگر ارتباط دارند و نيز دلالت دارد بر اينكه همه ادعاي مسلماني و ايمان داشتند ، حتي آن روزي كه زبان به كلمه كفر باز كردند و كفر دروني خود را بيرون ريختند ، چون آيه قد كفرتم بعد ايمانكم بخوبي بر اين معنا دلالت دارد .

و نيز برمي‏آيد همه براي پياده كردن نقشه‏اي كه با هم ريخته بودند فعاليت مي‏كردند و در موقع طرح آن به كفر خود تصريح كرده و تصميم بر امر بزرگي گرفته بودند ، كه خداي تعالي ميان آنان و انجام تصميمشان حائل شد و اميدشان نااميد و نقشه‏ها و فعاليتهايشان خنثي گرديد ، و اين معنا را از آيه و لقد قالوا كلمة الكفر و كفروا بعد اسلامهم و هموا بما لم ينالوا بخوبي مي‏توان فهميد .

و نيز برمي‏آيد كه پاره‏اي از حركات و عمليات كه از تصميم خطرناك آنها حكايت

ترجمة الميزان ج : 9ص :439

كند از ايشان سرزده بود ، كهوقتي بازخواست شدند اين چه كاري بوده كه كرديد بهانه آورده‏اند به عذري كه بدتر از گناه بوده و اين معاني را از آيه و لئن سالتهم ليقولن انما كنا نخوض و نلعب مي‏توان استفاده كرد : آيات بعد از اين آيه در يك سياق متصل و مربوط بهم ، دلالت دارند بر اينكه اين واقعه در ايامي اتفاق افتاده كه رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) براي رفتن به جنگ تبوك از مدينه خارج شده و هنوز برنگشته بود ، اين معنا را از آيه فان رجعك الله الي طائفة منهم و آيه سيحلفون بالله لكم اذا انقلبتم اليهم مي‏توان فهميد .

پس خلاصه آيات اين مي‏شود : جماعتي از كساني كه با رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) بيرون آمدند توطئه چيدند كه آسيبي به آن حضرت برسانند ، و در همين موقع بود كه به كلمات كفرآميزي كه كفر ايشان را بعد از آنكه اسلام آورده بودند ثابت مي‏كرد ، سخن گفته ، آن را مخفي داشتند ، آنگاه تصميم گرفتند نقشه‏اي كه براي كشتن رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) چيده‏اند پياده كنند ، يا بدون خبر بر سرش بريزند ، و يا بنحوي ديگر آن حضرت را به قتل برسانند ، خداوند كيد ايشان را باطل نمود و رسواشان كرد ، و پرده از روي اسرار خطرناكشان برداشت ، بعد از آنكه مورد بازجوئي قرار گرفتند گفتند : ما داشتيم آهسته با هم صحبت و بازي مي‏كرديم ، خداي تعالي به زبان پيغمبرش مورد عتابشان قرار داد كه شما خدا را مسخره و آيات او و پيغمبرش را استهزاء مي‏كنيد ، آنگاه تهديدشان مي‏كند به اينكه اگر توبه نكنند عذاب خواهند شد و پيغمبرش را امر مي‏كند تا به جهاد عليه ايشان و عليه كفار قيام كند .

با اين معنا ، انطباق اين آيات با روايت عقبه روشن‏تر از روايات ديگري است كه داستانهاي ديگري براي شان نزول اين آيات نقل مي‏كند ، و ان شاء الله به زودي بيشتر آن روايات را در بحث روايتي ايراد خواهيم نمود .

يحذر المنافقون ان تنزل عليهم سورة تنبئهم بما في قلوبهم ... منافقين اين معنا را مي‏ديدند كه آنچه و يا بيشتر آنچه كه از اسرار خود از رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) پنهان مي‏دارند و در فاش نشدنش سعي بليغ بكار مي‏برند و كفر و نفاق و حرفهاي مفت و خرده‏گيريها و استهزاءها كه به خيال خود پنهانش مي‏دارند به رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) مي‏رسد و آنجناب از آن اسرار خبر دارد و در ضمن آيات قرآن به مردم هم

ترجمة الميزان ج : 9ص :440

مي‏رساند ، چيزي كه هست رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) آن را وحي آسماني مي‏داند ولي منافقين كه قطعا ايمان به وحي نازل شده توسط روح الامين نداشتند پيش خود مي‏گفتند در ميان ما جاسوسي وجود دارد كه حرفهاي ما را براي او نقل مي‏كند ، و او هم به صورت كتابي آسماني براي مردم مي‏خواند و مردم را از اسرار شبكه ما خبردار مي‏كند .

و بهمين جهت از نفاق و كفري كه در دلهاي ناپاك خود پنهان مي‏داشتند بسيار بيمناك بودند ، و مي‏ترسيدند روزي اسرارشان فاش شود و در آن صورت رسوائي و هلاكتشان حتمي است ، چون رسول خدا بر آنان حكومت دارد و هر امري در باره آنها صادر كند قابل اجراء خواهد بود .

مي‏ترسيدند سوره‏اي نازل شود كه كفر آنها و نقشه‏هاي شومي را كه عليه پيشرفت رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) و دعوت او و تماميت كلمه او دارند همه را بر ملا كند ، خدا به پيغمبرش دستور داد كه به ايشان ابلاغ كن كه خدا به آنچه كه در دلها داريد واقف است و به زودي آنچه را كه از بروز آن مي‏ترسيديد اظهار مي‏كند و سوره‏اي نازل مي‏كند كه در آن پليديهاي شما را بر ملا كند .

با اين بيان ، معناي آيه مورد بحث روشن مي‏شود ، پس اينكه فرمود : يحذر المنافقون ان تنزل عليهم سورة خطاب به پيغمبر و روي سخن با آن جناب است ، و آن جناب به تعليم الهي عالم شده به اينكه اين كلام كه آن را براي مردم مي‏خواند كلام الهي و قرآني نازل از ناحيه اوست ، و لذا خداي تعالي در اين آيه كلامي را كه منافقين از آن مي‏ترسيدند اين چنين توصيف كرده : سوره‏اي است نازل شده از ناحيه خدا بر مردم كه يك دسته از ايشان منافقين هستند ، نه آنطور كه منافقين تلقي مي‏كنند و مي‏پندارند كه قرآن كلامي است بشري كه به عنوان كلامي الهي بخورد مردم داده شده .

پس ، منافقين مي‏ترسيدند رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) كلامي را به عنوان سوره نازل شده و مربوط به منافقين بر مردم بخواند و اسرارشان را براي همه فاش ساخته ، كفر و نقشه‏هاي خائنانه و خطرناكي را كه به زحمت در زير روپوشها پنهان داشته بودند همه را بر ملا نمايد ، پس در حقيقت از اين بر ملا شدن مي‏ترسيدند .

و اينكه فرمود : قل استهزؤا ان الله مخرج ما تحذرون گويا منظور از استهزاء همان نفاق دروني ايشان و آثار عملي آن است كه از نفاق دروني سرچشمه مي‏گرفت ، چرا كه خداوند نفاق ايشان را استهزاء ناميده ، و در سوره بقره گفتار ايشان را كه حكايت از نفاق درونيشان مي‏كند استهزاء خوانده ، و فرموده : و اذا لقوا الذين آمنواقالوا آمنا و اذا خلوا الي

ترجمة الميزان ج : 9ص :441

شياطينهم قالوا انا معكم انما نحن مستهزؤن .

پس ، به شهادت اين آيه معلوم شد كه مقصود از استهزاء همان پنهان داشتن چيزي است كه از برملا شدنش پرهيز دارند ، و با در نظر داشتن اينكه صيغه امر در استهزؤا براي تعجيز آمده ، معناي آيه چنين مي‏شود : بر نفاق خود ادامه دهيد و بپوشانيد آن چيزي را كه از بر ملا شدنش در مرئي و منظر مردم ترس داريد ، ولي بدانيد كه خدا همه آنها را از پرده بيرون مي‏افكند و آنچه را پنهان مي‏داشتيد بر ملا مي‏كند و مردم را به آنچه كه دردلها نهان داشتيد خبردار مي‏سازد .

بنا بر اين ، هر چند در صدر آيه مي‏فرمايد : منافقين از نزول سوره‏اي چنين و چنان مي‏ترسيدند و ليكن در حقيقت ترسشان از اين بود كه رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) و مردم از راز دلشان آگاه شوند ، پس آيه شريفه مثل اين مي‏ماند كه بفرمايد : منافقين از نازل شدن سوره بيمناكند ، به ايشان بگو كه خدا آن را نازل خواهد كرد ، و يا اينكه بفرمايد : منافقين مي‏ترسند راز دلشان بيرون افتد ، بگو هر چه مي‏خواهيد دين خدا را استهزاء نمائيد كه خدا به زودي راز شما را فاش كرده ، همه را از آنچهدر دل نهان داشته‏ايد اطلاع خواهد داد .

اين را بدين جهت گفتيم تا معلوم شود هيچ اشكالي در آيه نيست ، و اشكالاتي هم كه كرده‏اند ساقط و بي اعتبار است .

مثلا يكي از آن اشكالات اين است كه : منافقين با اينكه در حقيقت كافر بودند و قرآن را نازل از ناحيه خدا نمي‏دانستند چطور در اين آيه فرموده است منافقين مي‏ترسند سوره‏اي برايشان نازل شود .

اشكال دوم : با اينكه در واقع ايمان نداشتند ، چطور صحيح است كه بفرمايد : سوره برايشان نازل شود مگر بر غير پيغمبر و مؤمنين ( يعني بر منافقين ) هم سوره نازل مي‏شود ؟ .

اشكال سوم : ترسيدن از نزول سوره كه خود يك حالت دروني جدي است چطور ممكن است با استهزاء جمع شود ؟ .

اشكال چهارم : صدر آيه مي‏فرمايد منافقين مي‏ترسند كه سوره‏اي نازل شود آنوقت در ذيل آن مي‏فرمايد : خدا بيرون مي‏كند آنچه را كه از آن مي‏ترسيد و اين در حقيقت مثل اين مي‏ماند كه بفرمايد : و خدا خارج مي‏كند سوره‏اي را و يا خدا خارج خواهد كرد تنزيل

ترجمة الميزان ج : 9ص :442

سوره را و در هر حال معني ندارد .

بعضي ها از اشكال اول چنين جواب داده‏اند كه جمله يحذر المنافقون ... انشائي است در صورت خبر ، و معنايش انشاء است نه خبر ، و آن اين است كه منافقين بايد بترسند از اينكه سوره‏اي برايشان نازل شود ... ليكن اين وجه ضعيف است ، چون هيچ دليلي بر آن نيست ، علاوه بر اينكه ذيل آيه با اين وجه نمي‏سازد ، زيرا معنا ندارد بفرمايد : منافقين بايد از چنين و چنان بترسند ، بگو استهزاء كنيد كه خدا آنچه را كه از آن مي‏ترسيد بيرون خواهد افكند يعني آنچه را كه واجب شد كه از آن بترسيد افشاء خواهد كرد ، و اين هيچ معنائي ندارد .

بعضي ديگر گفته‏اند : منافقين از روي استهزاء اظهار ترس مي‏كردند ، نه اينكه جدا بترسند .

لازمه اين جواب اين استكه منافقين نسبت به فاش نشدن كفر و فسق درونيشان اطمينان داشتند ، و اين چيزي نيست كه انسان نسبت به آن اطمينان پيدا كند كه احدي نمي‏تواند بر آنها اطلاع يابد .

علاوه بر اين ، قرآن اين حرف را تكذيب نموده و در آيات بيشماري داستانهائي از منافقين نقل مي‏كند كه كفر و فسق و نقشه‏هاي شومشان را از ترس بر ملا شدن سخت در پنهان داشتن آن سعي مي‏كرده‏اند ، مانند آيات سوره بقره و سوره منافقين و غير آندو .

آري ، منافقين چون مي‏ديدند اسرارشان يكي پس از ديگري فاش مي‏شود يقينا از فاش شدن آن بيم داشته‏اند ، و معنا ندارد كه نسبت به آن اطمينان داشته باشند كه الي الابد احدي بدانها راه نمي‏يابد ، و اگر اظهار ترس مي‏كرده‏اند بمنظور استهزاء بوده ، چطور چنين چيزي ممكن است با اينكه خداي تعالي مي‏فرمايد : يحسبون كل صيحة عليهم .

بعضي ديگر از اين اشكال چنين جواب داده‏اند : اكثر منافقين در باره دعوت رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) در شك بودند - نه اينكه يقين به دروغ بودن آن داشتند - و اين عده احتمال مي‏دادند كه سوره‏اي نازل شود و مردم را از منويات ايشان خبردار كند ، و اين ترس و هراس كه از ايشان نقل شده خود اثر طبيعي شك و ترديد است، زيرا اگر يقين مي‏داشتند به اينكه رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) ، رسول خدا نيست و از ناحيه خدا آيه‏اي نازل نمي‏شود ، ديگر معني نداشت كه چنين ترسي در خاطرشان خطور كند ، و اگر هم يقين به رسالت او

ترجمة الميزان ج : 9ص :443

مي‏داشتند باز هم جا نداشت كه چنين ترسي به خود راه دهند ، چون دلهايشان به نور ايمان آرام و مطمئن مي‏بود .

اين جواب - كه تنها جوابي است كه بيشتر مفسرين بر آن اعتماد كرده‏اند - هر چند بظاهرش جواب روبراهي است ، الا اينكه وقتي مي‏تواند ماده اشكال را از بيخ بركند كه تعبير آيه ، يخاف المنافقون ان تنزل عليهم سورة و يا نظير آن مي‏بود ، كه در اين صورت صحيح بود بگوئيم خوف ، با شك و ترديد مي‏سازد نه با يقين .

و ليكن تعبير آيه شريفه يخاف المنافقون نيست ، بلكه يحذر المنافقون است .

مي‏فرمايد منافقين از نزول چنين سوره‏اي حذر داشتند نه ترس ، و حذر حالتي است كه با احتراز و پرهيز آميخته است ، و چنين حالتي صدق نمي‏كند مگر بر كسي كه دست به وسائلي زده باشد كه خود را از آنچه كه مي‏ترسد حفظ كند ، و از شري كه احتمال مي‏دهد روي بياورد نگه بدارد .

و اگر صرفا شك مي‏داشتند و اثري از آن خطر احتمالينديده بودند و دست به وسائلي كه حفظشان كند نزده بودند ، ديگر پرهيز و احتراز در حقشان معنا نداشت ، پس اينكه قرآن تعبير كرده به اينكه منافقين در حذر و احتراز بودند خود شاهد اين است كه منافقين مي‏ترسيدند اين بار هم مثل دفعات قبلي كه آيات سوره بقره و غير آن نازل شد و رسوايشان كرد آيه ديگري نازل شود و رسوايشان كند ، و بهمين جهت تعبير كرد به حذر نه خوف و شك و ترديد ، پس ، جواب صحيح و بي اشكال همان جوابي است كه ما داديم .

اما اشكال دوم كه با اينكه منافقين ايمان به خدا و قرآن نداشتند چطور مي‏ترسيدند آيه و يا سوره‏اي در باره‏شان نازل شود ؟ بعضي‏ها از اين اشكال چنين جواب داده‏اند كه كلمه علي در جمله ان تنزل عليهم به معناي كلمه في - در است همچنانكه در آيه و اتبعوا ما تتلوا الشياطين علي ملك سليمان علي به معناي في آمده ، و معناي آيه اين است : منافقين مي‏ترسيدند كه در باره ايشان و در بيان حالشان سوره‏اي نازل شود و از منويات آنها خبر دهد .

و اين جواب اگر جمله تنبئهم بما في قلوبهم نبود جواب بي عيبي بود - چنانچه توضيحش خواهد آمد - .


ترجمة الميزان ج : 9ص :444

بعضي ديگر در جواب اين اشكال گفته‏اند : ضميري كه در كلمه عليهم است به مؤمنين برمي‏گردد ، نه به منافقين ، و معنايش اين است : منافقين مي‏ترسند از اينكه سوره‏اي بر مؤمنين نازل شود و آنها را از آنچه در قلوب منافقين است خبر دهد ، و يا خود منافقين را از منوياتشان خبر دهد .

بعضي ديگر اين جواب را رد كرده و گفته‏اند اگر ضمير عليهم را به مؤمنين برگردانيم تفكيك در ضمائر لازم مي‏آيد .

از اين نيز جواب داده‏اند كه تفكيك ضمائر عيبي ندارد و منافاتي با بلاغت كلام ندارد ، بله ، اگر باعث شود كه معناي كلام در هم و بر هم و غير مفهوم بشود البته اشكال دارد ، نه در همه جا .

بعضي ديگر اين جواب را پسنديده و چنين تاييد كرده‏اند كه : اصلا تفكيك ضماير لازم نمي‏آيد ، براي اينكه قبلا هم ضميري به مؤمنين برگشته بود و آن ضمير ليرضوهم بود كه مي‏فرمود : منافقين براي مؤمنين سوگند مي‏خورند تا بدينوسيله ايشان را راضي كنند ، پس از آن خدا توبيخشان كرد كه اگر ايمان داريد خدا و رسول سزاوارترند كه شما آنها را راضي كنيد .

اينك در اين آيه به طريق استيناف مطلب را از سرگرفته و مي‏فرمايد : منافقين در احترازند كه مبادا سوره‏اي بر مؤمنين نازل شود و آنها را از آنچه منافقين در دل نهفته دارند آگاه نمايد و در نتيجه وثوق و اطميناني كه مؤمنين به ايشان دارند از بين برود ، با اين حال كه سياق كلام در باره مؤمنين است اگر ضمير عليهم را هم به ايشان برگردانيم تفكيكي در ضماير بوجود نمي‏آيد .

و ليكن اين تاييد صحيحي نيست ، زيرا پر واضح است و جاي هيچ ترديدي نيست كه موضوع بحث در اين آيات و آيات بسياري كه قبل و بعد از آنها و مربوط به آنها است همه منافقين‏اند ، نه مؤمنين ، و سياق ، سياق خطاب به رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) است نه به مؤمنين ، و اگر در جمله يحلفون بالله لكم ليرضوكم خطاب متوجه مؤمنين شده ، در حقيقت التفاتي بوده كه بمنظور تذكر به يك غرض خاصي كه قبلا شرح داديم بكار رفته ، و بعد از آن ، جمله دوباره به سياق قبلي و اصلي برگشته و خطاب را متوجه رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) نموده ، پس معنا ندارد بگوئيم سياق آيات ، سياق خطاب به مؤمنين است .

و اگر سياق مربوط به مؤمنين بود جا داشت بفرمايد : ان تنزل عليكم سورة تنبؤكم بما في قلوبهم - مي‏ترسند سوره‏اي بر شما نازل شود و شما را به آنچه آنان در دل نهفته دارند خبر

ترجمة الميزان ج : 9ص :445

دهد .

و هيچ جا نداشت از اين تعبير عدول نموده و ضمير را ضمير غايب عليهم بياورد ، در حالي كه قبلا هم در باره مؤمنين سياق غايبانه‏اي نگذشته بود .

علاوه ، اينكه گفته است : اينك در اين آيه بطرق استيناف مطلب را از سر گرفته بكلي اتصال و ارتباطي را كه در ميان آيات مورد بحث بچشم مي‏خورد از بين مي‏برد ، چون در اول گفتار گفتيم اين طائفه از آيات يك غرض اصلي و استقلالي دارند كه همه مطالبشان در پيرامون آن است .

پس آيه شريفه يحذر المنافقون بيان علت سوگند خوردن منافقين نيست ، بلكه مطلب تازه‏اي را شروع كرده تا غرضي را برساند كه مجموع آيات يازده‏گانه در مقام رساندن آن غرضند .

و كوتاه سخن ، آيات قبل از اين آيه اسمي از مؤمنين نبرده بود تا ذهن آدمي به آن منعطف و مشغول باشد ، و بمحض برخورد به ضميري احتمال دهد كه شايد به ايشان برگردد ، با اين حال اگر ضمير را به مؤمنين برگردانيم حق همان است كه آن شخص گفته بود كه تفكيك ضمير لازم مي‏آيد ، و انصاف هم اين است كه اين تفكيك با بلاغت منافات دارد ، زيرا باعث ابهام و پيچيدگي گفتار مي‏شود .

پس ، حق اين است كه ضمير عليهم به منافقين برمي‏گردد - همچنانكه ما هم قبلا گفته بوديم - و اين اشكال كه با نداشتن ايمان چطور ممكن است خداوند بفرمايد : نازل شود سوره‏اي بر ايشان ، يعني منافقين وارد نيست ، زيرا منافقين در ميان مؤمنين مي‏زيستند و از آنها جدا و متمايز نبودند ، و با چنين آميختگي مانعي ندارد نزول سوره بر مؤمنين را نزول بر منافقين نيز بدانيم ، همچنانكه نظير اين تعبير را در مورد مؤمنين كرده و فرموده : و اذكروا نعمة الله عليكم و ما انزل عليكم من الكتاب و الحكمة يعظكم به .

و نظير آن را در باره اهل كتاب هم تعبير كرده و فرموده : يسئلك اهل الكتاب ان تنزل عليهم كتابا من السماء و نيز در باره مشركين در حكايتي از ايشان چنين فرموده : و لن نؤمن لرقيك حتي تنزل علينا كتابا نقرؤه .


ترجمة الميزان ج : 9ص :446

و نسبت منافقين با اينكه در ميان مؤمنين قرار داشتند و جزو ايشان بحساب مي‏آمدند در نزول قرآن بر ايشان دورتر از نسبت مشركين و اهل كتاب كه نبود ، پس چطور قرآن نزول آيه را بر مشركين و اهل كتاب نسبت مي‏دهد و شما هيچ وحشتي نمي‏كنيد ، اما اينجا كه نزول آن را به منافقين نسبت داده تعجب و اشكال مي‏كنيد ؟ .

نزول و انزال و تنزيل گاهي به عنايت انتهاء با كلمه الي متعدي مي‏شود و گاهي به عنايت بلندي و آمدن از بالا با كلمه علي متعدي مي‏گردد ، و در تعبيرات قرآن هر دو جورشبسيار آمده .

و منظور از نازل شدن كتاب به قومي و يا بر قومي اين است كه آن كتاب ( آن آيه ، آن سوره ) متعرض حال آن قوم و بيان مطلبي در باره ايشان شده ، كه در دنيا و آخرتشان سودمند مي‏باشد .

و اما اشكال سوم كه بر حذر بودن كه يك حالت دروني و جدي است با استهزاء چطور مي‏سازد ؟ بعضي از آن اينطور جواب داده‏اند كه از جمله قل استهزؤا برمي‏آيد كه حذر ايشان جدي نبوده بلكه بعنوان استهزاء حالت حذر و ترس به خود مي‏گرفته‏اند .

و اين جواب صحيح نيست ، زيرا آيات بسياري كه قبل از اين آيات در سوره بقره و نساء و سوره‏هاي ديگر در باره ايشان نازل شده و بسياري از نيات سوء آنان را فاش كرده بود همه دلالت دارند بر اينكه حذر و ترس منافقين جدي بوده نه بعنوان استهزاء .

علاوه ، خداي تعالي تعبيراتي در باره ايشان كرده كه همه از ترس واقعي آنان حكايت مي‏كند ، مثلا در سوره منافقين فرموده : يحسبون كل صيحة عليهم - از هر صدائي مي‏ترسند و خيال مي‏كند عليه آنهاست و در سوره بقره آيه 19 مثلي در باره ايشان آورده و فرموده : يجعلون اصابعهم في آذانهم من الصواعق حذر الموت - انگشتان خود را در گوش خود مي‏گذارند از ترس صاعقه كه مبادا عذابي باشد كه بر ايشان نازل مي‏شود .

و حق مطلب اين است كه استهزاء منافقين همان نفاقشان بوده ، كه در ظاهر و به زبان اظهاراتي مي‏كرده‏اند كه مخالف با عقيده باطنيشان بوده ، آيه شريفه و اذا لقوا الذين آمنوا قالوا آمنا و اذا خلوا الي شياطينهم قالوا انا معكم انما نحن مستهزؤن هم اين معنا را تاييد مي‏كند .

و اما اشكال چهارم كه صدر و ذيل آيه با هم نمي‏سازد ، جوابش اين است كه آن چيزي

ترجمة الميزان ج : 9ص :447

كه از آن احتراز داشتند در حقيقت فاش شدن نفاق ، و برملا شدن نيات و عقائد درونيشان بوده ، و اگر از نزول سوره مي‏ترسيده‏اند براي همين بوده ، پس محذوري كه در صدر و ذيل آيه آمده يكي است ، و معناي جمله ان الله مخرج ما تحذرون اين است كه خدا ظاهر و فاش خواهد كرد آن نفاقي را كه پنهان كرده‏ايد و از آنچه در دلها نهفته داريد خبر خواهد داد .

و لئن سالتهم ليقولن انما كنا نخوض و نلعب قل ا بالله و آياته و رسوله كنتم تستهزؤن كلمه خوض بطوري كه در مجمع البيان گفته به معناي فرو رفتن پا در مايعي از قبيل آب و يا گل است ، و ليكن استعمالش در غير آن دو شايع شده .

راغب در مفردات مي‏گويد : كلمه خوض به معناي عبور در آب است و ليكن بطور كنايه در اقدام به امور هم استعمال مي‏شود و در قرآن در بيشتر مواردي كه آمده مواردي است كه اقدام و شروع در آنها مذموم است .

در اين آيه نفرموده كه از منافقين چه چيز را بپرسي ، همينقدر فرموده كه اگر از آنها بپرسي ، و بيان نكرده آن چيست كه اگر رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) از ايشان پرسشي كند ، از آن چيز پرسش خواهد كرد ، و ليكن جمله ليقولن انما كنا نخوض و نلعب با در نظر گرفتن سياقي كه دارد ، و كلمه انما كه در آن هست دلالت دارد بر اينكه كاري بوده كه از ايشان سر زده و تا اندازه‏اي به رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) ارتباط داشته و عملي مرئي بوده كه بيننده را به سوء ظن وا ميداشته ، و منافقين نمي‏توانسته‏اند با عذر و بهانه آن را توجيه كنند ، مگر اينكه بگويند داشتيم بازي مي‏كرديم و قصد ديگري نداشتيم .

و اين خوض و لعب كه با آن عذر خواستند از اعمال زشتي است كه هيچ انساني در حال عادي به آن اعتراف نمي‏كند تا چه رسد به مؤمنين و كساني كه تظاهر به ايمان مي‏كنند ، آنهم مخصوصا در عملي كه راجع و مربوط به خدا و رسول باشد ، چيزي كه هست منافقين وجه ديگري كه عمل خود را با آن توجيه كنند نيافتند مگر اينكه بگويند مقصود ما بازي وخوض بوده .

بهمين جهت به رسول گرامي‏اش دستور مي‏دهد كه بر عذري كه آورده‏اند توبيخشان كند ، و چنين فرموده : بگو آيا به خدا و آيات و فرستاده او استهزاء مي‏كرديد آنگاه در آخر

ترجمة الميزان ج : 9ص :448

آيات عملشان را تفسير نموده و چنين فرموده : اينها به خدا قسم مي‏خورند كه نگفتند ، و حال آنكه به تحقيق كلمه كفر را گفتند و بعد از اينكه اسلام آوردند كافر شدند و به كاري دست زدند كه از آن مي‏ترسيدند ... .

و از مجموع همه اين قرائن بدست مي‏آيد كه منافقين قصد سوئي نسبت به رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) داشتند و مي‏خواستند آن حضرت را به قتل برسانند ، و حتي دست به كار نيز شده بودند و در حين عمل حرف كفرآميزي هم زده بودند و ليكن تيرشان به خطا رفت و شرشان از آن جناب برگرديد ، و چون به نتيجه نرسيدند و نقشه‏شان فاش گرديد ، رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) پرسيد كه مي‏خواستيد چه بكنيد ؟ چنين عذر آوردند كه ما داشتيم بازي مي‏كرديم ، پس رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) توبيخشان كرد و به آنها چنين فرمود : آيا به خدا و رسول او و آياتش استهزاء مي‏كرديد ؟ خداوند هم عذرشان را رد نمود و قصد واقعي آنان را بر ملا ساخت .

و كوتاه سخن ، معناي آيه اين است : من سوگند مي‏خورم كه اگر از ايشان بپرسي كه چه مي‏كرديد ، و مقصودتان از اين حركات بي هنگام چه بوده است ؟ با اينكه كاملا هويدا بود كه قصد جان تو را داشته‏اند مع ذلك خواهند گفت : ما قصد سوئي نداشتيم ، و منظورمان از اين كارهائي كه تو را به گمان بد انداخته اين بود كه تفريحي كرده باشيم ، به همين منظور داشتيم مانند سواران بازي مي‏كرديم .

اين اعتذار از ايشان در حقيقت استهزاء به خدا و آيات و رسول او بود ، براي اينكه خود اعتراف دارند به اينكه آن كار را كه كردند از راه بازيو خوض كرده‏اند ، حال كه خودشان اعتراف دارند پس به ايشان بگو : آيا به خدا و آيات او و رسولش استهزاء مي‏كرديد ؟ يعني آيا از عمل زشتي كه كرده‏ايد با يك عمل زشت ديگر كه خود كفر به خدا است عذر خواهي مي‏كنيد ؟ و بعيد هم نيست كه غرض اصلي بيان اين جهت باشد كه اين خوض و لعب استهزاء به رسول است ، و اگر خدا و آياتش را هم ذكر كرده براي اين بوده كه دلالت كند بر اينكه استهزاء به رسول كه خود آيتي از آيات خدا است استهزاء به آيات خدا نيز هست ، و استهزاء به آيات خدا استهزاء به خداي عظيم است ، پس استهزاء به رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) استهزاء به خدا و آياتش نيز هست .

لا تعتذروا قد كفرتم بعد ايمانكم ان نعف عن طائفة منكم نعذب طائفة ... راغب در مفردات در معناي كلمه طائفة مي‏گويد : طوف به معناي گشتن دور چيزي است و به همين جهت پاسباني را كه در اطراف خانه‏هاي يك محله مي‏گردد و حراست مي‏كند طائف مي‏نامند - تا آنجا كه مي‏گويند - و طائفه از مردم ، جماعتي از ايشان است ، و

ترجمة الميزان ج : 9ص :449

طائفه از هر چيز يك قطعه از آن است .

بعضي‏ها در آيه فلو لا نفر من كل فرقة منهم طائفة ليتفقهوا في الدين گفته‏اند : اين كلمه گاهي به يك نفر و بيش از يك نفر گفته مي‏شود و بر همين قول آيه و ان طائفتان من المؤمنين و آيه اذ همت طائفتان منكم را حمل كرده‏اند .

و طائفه اگر در معناي جمع استعمال شود ، جمع طائف مي‏باشد ، و اگر در معناي مفرد باشد در آن صورت مي‏توان گفت كه اين كلمه ، كلمه جمعي است كه بطور كنايه در واحد بكار رفته ، و صحيح هم هست كه بگوئيم طائفة مانند راوية و علامة و امثال اينها است ( كه حرف تاء در آنها علامت تاكيد و كثرت است) .

يكي از مفسرين اين قول را كه كلمه طائفه بر يكي و دو تاي از مردم نيز اطلاق مي‏شود همچنانكه برسه تا به بالا اطلاق مي‏شود ، تخطئه كرده ، و آنقدر مبالغه كرده كه آن را غلط خوانده است و حال آنكه هيچ دليلي بر گفته‏اش ندارد ، و در ماده اين كلمه هيچ عدد معيني قرار نگرفته و اطلاقش بر يك قطعه از هر چيز خود مؤيد اين است كه در يكي استعمال مي‏شود .

آيه مورد بحث نهي مي‏كند منافقين را از عذر خواهي و اينكه اين عذر خواهي فائده ندارد و لغو است ، براي اينكه شما بعد از ايمانتان كافر شديد و بعد از حكم به كفر ، ديگر چه فائده‏اي ممكن است در عذر خواهي بوده باشد .

و اينكه فرمود : بعد از ايمانتان منظور از ايمان منافقين، ايمان ظاهري آنان است ، يعني همان تظاهري كه به ايمان مي‏كرده‏اند ( و از نظر فقه دين محكوم به مسلماني شده بودند ) ، و گر نه اگر براستي داراي حقيقت ايمان و آن هدايت الهي بودند ديگر دچار گمراهي نمي‏شدند ، آيه و لقد قالوا كلمة الكفر و كفروا بعد اسلامهم كه در آخر آيات مورد بحث قرار دارد و بجاي ايمان اسلام را آورده - كه معنايش گفتن شهادتين است - اين معنا را تاييد مي‏كند .

ممكن هم هست بگوئيم يكي از مراتب ايمان ، اعتقاد و اذعان خيلي ضعيفي است كه احتمال از بين رفتن هم دارد ، مانند ايمان بيماردلان كه خداي تعالي آنها را در شمار مؤمنين آورده ، و آنوقت ايشان را با منافقين دانسته نه از منافقين ، و اگر ما بتوانيم چنين مرتبه ضعيفي از ايمان را كه قابل زوال باشد فرض كنيم ، ديگر چه مانعي دارد افرادي داراي ايمان باشند و بعد

ترجمة الميزان ج : 9ص :450

از ايمانشان بطرف كفر بروند .

و چطور چنين فرضي ممكن نيست ، و حال آنكه خداي تعالي كساني را سراغ داده كه از ايماني قوي دست برداشته و بطرف كفر گرائيده‏اند ، مانند آن كسي كه در آيه و اتل عليهم نباء الذي آتيناه آياتنا فانسلخ منها فاتبعه الشيطان فكان من الغاوين و لو شئنا لرفعناه بها و لكنه اخلد الي الارض و اتبع هواء داستانش را آورده .

و نيز آيه ان الذين آمنوا ثم كفروا ثم آمنوا ثم كفروا ثم ازدادوا كفرا ... و آيات بسياري ديگر كه در آنها متعرض كفر بعد از ايمان شده ، همه وجود چنين مرتبه‏اي از ايمان را ممكن مي‏دانند ، پس چه مانعي دارد كه اعتقاد ، مادام كه اعتقاد است و به مرحله اوج نرسيده از قلب زايل شود .

بله ، آن ايمان مستقر و اعتقاد راسخ است كه ديگر ممكن نيست از بين برود و خدا هم در باره‏اش فرموده : من يهد الله فهو المهتدي و نيز فرموده : فان الله لا يهدي من يضل .

و جمله ان نعف عن طائفة منكم نعذب طائفة دلالت دارد بر اينكه منافقين نامبرده و مورد گفتگوي اين آيات ، عده زيادي بوده‏اند و كلمه عذاب برايشان حتمي شده ، و ديگر قابل برگشت نبوده‏اند حال ، اگر بخاطر پاره‏اي مصالح عده‏اي از ايشان مورد عفو قرار گيرند ، باري ، بقيه بايد عذاب شوند ، آنچه از نظم و سياق آيه استفاده مي‏شود اين است .

و به عبارت ديگر در اين جمله رابطه‏اي كه ميان شرط ( إن ) و جزا ( نعذب ) هست در حقيقت رابطه‏ايست تبعي و طفيلي و اصل آن رابطه‏اي است كه ميان جزا و يك امر ديگري برقرار است كه شرط متعلق آن است ، و آن ايناست كه عذاب بر همه آنان واجب است ، حال اگر بعضي از ايشان عفو شوند بقيه بدون تخلف عذاب خواهند شد .


ترجمة الميزان ج : 9ص :451

از آنچه گذشت معلوم شد كه اولا وجه ترتب جمله نعذب طائفة بر جمله ان نعف عن طائفة چيست ، و اين اشكال كه بعضي‏ها بر آيه كرده و گفته‏اند چه ملازمه‏اي ميان عفو از بعضي و عذاب بعضي هست و اين شرطيت چه معنائي دارد ؟ وارد نيست .

و جوابش اين است كه : ملازمه و لزوم در اصل ، ميان وجوب نزول عذاب بر جماعت و ميان نزول بر بعض بوده ، سپس اين ملازمه از اين دو طرف بجاي ديگري يعني به ميان عفواز بعض و نزول بر بعض منتقل شده است .

و ثانيا ، منظور از عفو ترك عذاب است بخاطر مصلحتي از مصالح دين ، نه اينكه به معني آمرزش باشد كه مستند به توبه است ، چون هيچ وجهي بنظر نمي‏رسد كه بخاطر آن صحيح باشد بگوئيم اگر طائفه‏اي از شما را بخاطر توبه‏شان بيامرزيم ، طائفه ديگر را بخاطر جرمشان عذاب خواهيم كرد با اينكه اگر منافقين همه‏شان توبه كنند بطور قطع همه آمرزيده خواهند شد .

به شهادت اينكه خود خداي تعالي همه را دعوت به توبه كرده و فرموده : فان يتوبوا يك خيرا لهم و ان يتولوا يعذبهم الله عذابا اليما في الدنيا والاخرة .

ثالثا ، عفو و بلكه عذاب مذكور در آيه ، عفو كردن و نكردن از عذاب دنيوي است ، چون به نص آيات قرآني عفو از عذاب اخروي ممكن نيست مگر بوسيله توبه يا بوسيله شفاعت ، و فرض اينجاست كه در مورد منافقين نه توبه‏اي در كار است و نه شفاعتي ، اما توبه ، مشخص شد كه مورد نظر آيه نيست .

و اما شفاعت ، آنهم با آيات شفاعت ثابت شده كه شفاعت در آخرت جز به مؤمنيني كه ايمانشان مورد رضايت باشد نمي‏رسد ، و ما بحث از آن را در جلد اول اين كتاب گذرانديم ، پس ، قطعا مقصود از عفو ، عفو دنيوي و مقصود از عذاب ، عذاب دنيوي است .

و رابعا ، هيچ مانعي نيست كه بگوئيم آيه لا تعتذروا قد كفرتم بعد ايمانكم ان نعف عن طائفة ... تتمه كلام رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) و منظور از عفو و عذاب ، عفو و عذاب رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) از ايشان است ، كه يكي را سياست كند ، و آنديگري را عفو نمايد .

ليكن ظاهر آيات بعدي اين است كه اين جمله كلام خود خداي تعالي و خطاب به منافقين است ، و بدين جهت بايد گفت : در آيه التفاتي بكار رفته ، چون قبلا روي سخن با رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) بود ، اينك در اين جمله خطاب را از رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏)

ترجمة الميزان ج : 9ص :452

به منافقين برگردانيده تا بفهماند كه بخاطر اين عملشان در شدت خشم و غضب است ، آنقدر كه اكتفا نكرد به اينكه ديگران او را رسول خدا معرفي كنند ، بلكه خودش برخاست و شخصا مردم را مخاطب قرار داد و آنان را از عذابي واقع شدني و عذابي كه مفري از آن نيست بترسانيد .

المنافقون و المنافقات بعضهم من بعض ... و لعنهم الله و لهم عذاب مقيم مفسرين گفته‏اند كه اين دو آيه جمله مستانفه هستند كه حال عموم منافقين را متعرض شده و اوصاف عمومي و جامع ايشان را به عنوان معرفيبرمي‏شمارند ، و كيفري را كه خداوند در عاقبت امرشان به ايشان مي‏دهد نام برده آنگاه متعرض حال عموم مؤمنين شده ايشان را هم به صفات جامعي كه دارند معرفي نموده و مطالبي كه مايه تنبيه و بيداري ايشان است ذكر مي‏كند .

تا سخن در باره آنان درست در مقابل سخناني باشد كه در باره منافقين به ميان آمده ، دليل اين معنا اين است كه جزاي كفار را با منافقين يكجا آورده و فرموده : وعد الله المنافقين و المنافقات و الكفار ... .

ظاهر امر اين است كه اين آيه در مقام تعليل جمله ان نعف عن طائفة منكم نعذب طائفة است كه در آيه قبلي بود ، و سياق مخاطب بودن منافقين هنوز باقي است و قطع نشده .

پس آيه قبلي چون دلالت مي‏كرد بر اينكه خداوند منافقين را رها نمي‏كند تا آنكه بجرم نفاقشان عذابشان كند و اگر بعضي از ايشان را بخاطر حكمت و مصلحتي عفو كند ، ديگران را عذاب خواهد كرد لذا جاي اين سؤال بود كه كسي بپرسد : چه معنا دارد كه عده‏اي را بخاطر عفو رها كند و عده ديگري را دستگير و عذاب كند ؟ و آيا اين از باب : ستم كرد در بلخ آهنگري به شوشتر زدند گردن مسگري نيست ؟ و چون جاي اين سؤال بوده سبب را ذكر كرده تا جواب اين اشكال داده شده باشد .

و سبب اين است كه چون منافقين همه سر و ته يك كرباسند و در صفات خبيث و اعمال زشت با هم شركت دارند ، قهرا در كيفر اعمال و عاقبت احوال نيز با هم شريكند .

و اگر زنان منافق را هم ذكر كرده با اينكه قبلا صحبتي از زنان منافق به ميان نيامده بود ، بعيد نيست براي اين باشد كه شدت ارتباط و كمال اتحاد ميان آنان را برساند و بفهماند كه در صفات نفساني همه يك جورند ، و نيز اشاره كرده باشد به اينكه پاره‏اي از زنان نيز اعضاي مؤثري هستند در اجراء برنامه‏هاي منافقين و رل‏هاي مهمي را مي‏توانند در اين جامعه فاسد بازي كنند .

پس ، معناي آيه اين شد كه : نبايد كسي تعجب كند كه چطور خداوند بعضي از منافقين

ترجمة الميزان ج : 9ص :453

را به علتي رها كرد و بعضي ديگر را عذاب مي‏كند ، زيرا زنان و مردان منافق محكوم به نوعي وحدت روحي هستند كه همه را بصورت يك فرد درمي‏آورد و همه را در اوصاف و اعمال و كيفر الهي شريك مي‏سازد ، و به همين جهت صحيح است كه گفته شود : اگر ما بعضي را عفو كنيم بعض ديگر را عذاب خواهيم كرد .

آري ، همه منافقين امر به منكر و نهي از معروف مي‏كردند و از انفاق در راه خدا خودداري مي‏نمودند .

و به عبارت ديگر با اعراض از ياد خدا ، خدا را فراموش كرده بودند ، و چون مردمي فاسق و خارج از زي بندگي بودند خدا هم آنان را فراموش كرد و آن پاداشهائي كه به بندگان خود - كه همواره به ياد مقام پروردگارشان بودند - داده بود به آنها نداد .

آنگاه وعده‏اي را كه به منافقين داده بيان نمود و فرمود : وعد الله المنافقين و المنافقات و الكفار - اگر كفار را عطف به منافقين كرد براي اين است كه منافقين نيز كافرند - نار جهنم خالدين فيها هي حسبهم همين كيفر ايشان را بس است ، كيفري است كه بغير ايشان نمي‏رسد و لعنهم الله و ايشان را دور كرد و لهم عذاب مقيم ايشان را است عذابي ثابت كه هرگز زايل نمي‏شود و تمامي ندارد .

از اين بيان روشن گرديد كه جمله نسوا الله فنسيهم ... ، بيان جمله قبلي است كه فرمود : يامرون بالمنكر و ينهون عن المعروف و يقبضون ايديهم و از اين بيان اين نتيجه استفاده مي‏شود كه امر به معروف و نهي از منكر و انفاق در راه خدا ، ذكر خداست .

كالذين من قبلكم كانوا اشد منكم قوة و اكثر اموالا و اولادا فاستمتعوا بخلاقهم ... راغب گفته است : كلمه خلاق فضيلتي است كه آدمي آن را با خلق خود كسب نمايد ، و به همين معنا است در آنجا كه مي‏فرمايد : و ما له في الاخرة من خلاق .

و سايرين ، كلمه نامبرده را به مطلق بهره و نصيب معنا كرده‏اند .

اين آيه تتمه خطابي است كه در جمله لا تعتذروا قد كفرتم بعد ايمانكم منافقين مخاطب آن بودند ، و هر دو آيه در يك سياق متصل قرار دارند .

در اين آيه حال منافقين تشبيه شده به حال كفار و منافقيني كه قبل از ايشان بودند و اين قياس را بدان جهت آورد تا بر مطلبي كه در جمله المنافقين و المنافقات بعضهم من بعض و اينكه منافقين و كفار در اعراض از ياد خدا و سرگرمي به متاع دنيا و استهزاء به آيات خدا و سرانجام بي نتيجه ماندن اعمالشان در دنيا و

ترجمة الميزان ج : 9ص :454

آخرت مثل همند ، استشهاد كند .

و معناي آيه - و خدا داناتر است - اين است كه : شما منافقين مانند كفار و منافقيني هستيد كه قبل از شما بودند ، آنها داراي نيرو و ثروت و اولاد بودند ، بلكه ثروت و اولاد آنها از شما بيشتر بود ، سرگرم بهره خود از دنيا شدند و از زندگي ، سعادتي كسب نكردند .

نتيجه اين همانندي اين است كه شما سرگرم لذت مادي شديد همانطور كه آنها شدند ، شما آيات خدا را استهزاء كرديد همچنانكه آنها استهزاء كردند ، اعمالتان در دنيا و آخرت حبط و بي نتيجه شد همچنانكه از آنان شد ، شمازيانكار شديد همچنانكه آنها شدند ، و به همين جهت به شما وعده آتش جاودانه داد و از رحمت خود دور كرد .

اينكه فرمود آنها از شما از نظر نيرو و مال و اولاد قوي‏تر بودند اشاره به اين است كه آنها نتوانستند خدا را عاجز كنند و اين قوت و نيرو بلاي حبط عمل و خسران را از آنها دفع نكرد پس شما چطور مي‏توانيد با اينكه قوت و اموال و اولادتان از آنها كمتر است ؟ ! ا لم ياتهم نبا الذين من قبلهم قوم نوح و عاد و ثمود و قوم ابراهيم و اصحاب مدين و المؤتفكات ... در اين آيه به سياق چند آيه قبل كه خطاب در آنها به رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) بود برگشته و منافقين غايب فرض شده‏اند و رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) حاضر ، تا رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) داستانهائي را كه قرآن از امم گذشته آورده برايشان بخواند و تذكر دهد كه مگر داستان قوم نوح را نشنيديد كه چگونه خداي سبحان تمامي آنها را غرق كرد ؟ و قوم هود كه خداوند بوسيله بادي صرصر و بي رحم همه را زنده‏بگور ساخت و قوم صالح كه خدا با زلزله زير و رويشان كرد و قوم ابراهيم كه خدا پادشاهشان نمرود را بكشت و نعمت خود را از آنان سلب فرمود ، و مؤتفكات ، يعني شهرها و دهاتي از دهات قوم لوط كه زير و رو شدند - كلمه مؤتفكات از ائتفكت الارض است ، كه به معناي زير و رو شدن زمين است .

اتتهم رسلهم بالبينات - يعني با آيات و ادله و براهين واضح .

اين جمله بيان اجمالي همان نباي است كه در صدر آيه بود ، پس معنا چنين مي‏شود : داستان قوم نوح و عاد و ثمود و سايرين اين بود كه پيغمبران آنان هر يك براي قوم خود آيات بينه و برهانهاي روشن آوردند ولي آنها تكذيب كردند و عاقبت امرشان به هلاكتشان انجاميد ، و اين از سنت خدا نيست كه به قومي ستم كند ، اين خود آنان بودند كه به خود ستم كردند ، زيرا خداي تعالي حق و باطل را براي آنان روشن ساخت و راه رشد را از بيراهه جدا كرد و هدايت را از ضلالت مشخص نمود ، و ليكن اين اقوام و امتها خودشان به خود ستم كردند ، يعني سرگرم تمتع از بهره دنيائيشان

ترجمة الميزان ج : 9ص :455

شده آيات خدا را استهزاء و انبياي او را تكذيب نمودند .

و المؤمنون و المؤمنات بعضهم اولياء بعض ... بعد از آن تذكر و بيان حال منافقين ، اينك حال عامه مؤمنين را بيان مي‏كند و مي‏فرمايد : مردان و زنان با ايمان اولياي يكديگرند ، تا منافقين بدانند نقطه مقابل ايشان مؤمنين هستند كه مردان و زنانشان با همه كثرت و پراكندگي افرادشان همه در حكم يك تن واحدند ، و به همين جهت بعضي از ايشان امور بعضي ديگر را عهده‏دار مي‏شوند .

و به همين جهت است كه هر كدام ديگري را به معروف امر مي‏كند و از منكر نهي مي‏نمايد .

آري ، بخاطر ولايت داشتن ايشان در امور يكديگر است - آنهم ولايتي كه تا كوچكترين افراد اجتماع راه دارد - كه به خود اجازه مي‏دهند هر يك ديگري را به معروف واداشته و از منكر باز بدارد .

آنگاه مؤمنين را به وصف ديگري توصيف نموده مي‏فرمايد : و يقيمون الصلوة و يؤتون الزكوة نماز به پا مي‏دارند و زكات مي‏پردازند ، و اين نماز و زكات دو ركن وثيق در شريعت اسلام است ، اما نماز ركن عبادات غير مالي است كه رابط ميان خدا و خلق است ، و اما زكات رابطه‏اي است كه در معاملات ميان خود مردم برقرار است .

سپس وصف ديگري از ايشان را برشمرده ، مي‏فرمايد : و يطيعون الله و رسوله ، در اين جمله تمامي احكام شرعي را در يك جمله كوتاه اطاعت خدا و تمامي احكام ولايتي كه پيغمبر در اداره امور امت و اصلاح شؤون ايشان دارد ، از قبيل فرامين جنگي و احكام قضائي و اجراي حدود و امثال آن را در يك جمله كوتاه اطاعت رسول جمع كرده است .

هر چند مي‏توان گفت كه اطاعت احكام خدا كه از آسمان نازل شده از يك نظر ديگر اطاعت رسول است ، زيرا اين رسول است كه براي دعوت به اصول و فروع دين قيام نموده ، پس اطاعت احكام خدا اطاعت او نيز هست .

اولئك سيرحمهم الله - در اين جمله از اين معنا خبر مي‏دهد كه قضاي الهي شامل حال اين گونه افراد شده و رحمت او اشخاص متصف به اين صفات را در برخواهد گرفت .

و گويا اين جمله را آورد تا مقابل آن جمله‏اي قرار گيرد كه در باره منافقين فرموده بود : نسوا الله فنسيهم .

و نيز ظاهرا جمله ان الله عزيز حكيم را آورد تا رحمت خود را تعليل كرده ، بفرمايد رحمت من هيچ منافاتي با عزت و سلطنتم ندارد و به هيچ وجه حكمتم را نيز دچار اختلال و وهن و آميخته با جزاف نمي‏سازد .


ترجمة الميزان ج : 9ص :456

وعد الله المؤمنين و المؤمنات جنات تجري من تحتها الانهار ... كلمه عدن مصدر و به معناي اقامت و استوار است ، مثلا گفته مي‏شود فلان عدن بالمكان معنايش اين است كه فلاني در فلانجا ماندگار شد ، و معدن را به اين جهت معدن مي‏گويند كه جواهر و فلزات در آن قطعه از زمين مستقر گشته است .

و بنا بر اين ، معناي جنات عدن بهشتهاي ماندني و از بين نرفتني خواهد بود .

و معناي جمله و رضوان من الله اكبر بطوري كه سياق آن را افاده مي‏كند اين است كه خوشنودي خدا از ايشان از همه اين حرفها بزرگتر و ارزنده‏تر است .

و اگر رضوان را نكره آورد براي اشاره به اين معنا است كه معرفت انسان نمي‏تواند آن را و حدود آن را درك كند ، چون رضوان خدا محدود و مقدر نيست تا وهم بشر بدان دست يابد ، و شايد براي فهماندن اين نكته بوده كه كمترين رضوان خدا هر چه هم كم باشد از اين بهشت‏ها بزرگتر است ، البته نه از اين جهت كه اين بهشت‏ها نتيجه رضوان او و ترشحي از رضاي اوست - هر چند اين ترشح در واقع صحيح است - بلكه از اين جهت كه حقيقت عبوديت كه قرآن كريم بشر را بدان دعوت مي‏كند عبوديتي است كه بخاطر محبت به خدا انجام شود ، نه بخاطر طمعي كه به بهشتش و يا ترسي كه از آتشش داريم ، و بزرگترين سعادت و رستگاري براي يك نفر عاشق و دوستدار اين است كه رضايت معشوق خود را جلب كند ، بدون اينكه در صدد ارضاء نفس خويش بوده باشد .

و شايد به منظور اشاره به اين نكته است كه آيه را به جمله ذلك هو الفوز العظيم ختم نموده و اين جمله دلالت بر معناي حصر دارد و چنين افاده مي‏كند كه اين رضوان حقيقت هر فوز و رستگاري بزرگي است ، حتي رستگاري بزرگي هم كه با رسيدن به جنت خلد دست مي‏دهد حقيقتش همان رضوان است ، زيرا اگر در بهشت حقيقت رضاي خدا نباشد همان بهشت هم عذاب خواهد بود ، نه نعمت .

يا ايها النبي جاهد الكفار و المنافقين و اغلظ عليهم و ماواهم جهنم و بئس المصير جهاد و مجاهدت به معناي سعي و بذل نهايت درجه كوشش در مقاومت است - چه به زبان باشد و چه به دست - تا آنجا كه منتهي به كارزار شود .

و ليكن در قرآن كريم بيشتر در معناي كارزار استعمال شده ، هر چند در غير قتال نيز استعمال شده مانند آيه و الذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا ... ، ليكن در آن معنا شايع است .

و هر جا كه اين كلمه در قتال استعمال شده تنها كفار منظورند كه تظاهر به مخالفت و

ترجمة الميزان ج : 9ص :457

دشمني دارند ، و اما منافقين هر چند در واقع كافر و حتي از كفار هم خطرناك‏ترند ، چون از راه كيد و مكر وارد شده و كارشكني مي‏كنند ، ليكن آيات جهاد ايشان را شامل نمي‏شود ، براي اينكه ايشان تظاهر به كفر و دشمني نداشته ، در عوض از ساير مسلمانان هم خود را مسلمان‏تر جلوه مي‏دهند ، و با اين حال ديگر معنا ندارد كه با ايشان جهاد شود .

و لذا چه بسا از استعمال جهاد در خصوص منافقين اين معنا بذهنبرسد كه منظور از آن هر رفتاريست كه مطابق مقتضاي مصلحت باشد ، اگر مصلحت اقتضاء داشت معاشرتشان تحريم و ممنوع شود و اگر اقتضاء داشت نصيحت و موعظه شوند و اگر اقتضاء داشت بسرزمين ديگري تبعيد شوند ، و يا اگر رده‏اي از ايشان شنيده شد كشته گردند ، و اگر طور ديگري اقتضاء داشت در حقشان عملي كنند .

خلاصه معناي جهاد با منافقين مقاومت در برابر كارشكني‏ها و نقشه‏كشي‏هاي ايشان است بهر وسيله‏اي كه مصلحت باشد .

و چه بسا جمله و اغلظ عليهم در دنبال جمله جاهد الكفار و المنافقين شاهد بر اين معنا باشد كه مقصود از جهاد غلظت و خشونت است .

جمله و ماواهم جهنم و بئس المصير عطف است بر امري كه قبل از آن گذشت ، و شايد اگر جمله خبريه به عطف بر جمله انشائيه ( امر ) شده ، مصحح آن اين بوده كه امر اغلظ در معناي خبر است ، و معنايش اين است كه اين كفار و منافقين مستوجب غلظت و خشونت و جهادند - و خدا داناتر است .

يحلفون بالله ما قالوا و لقد قالوا كلمة الكفر و كفروا بعد اسلامهم و هموا بما لم ينالوا ... سياق آيه اشعار دارد به اينكه منافقين عمل بسيار زشتي انجام داده و در ضمن عمل كلام زشتي هم به زبان آورده‏اند و رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) ايشان را مؤاخذه نموده كه چرا چنين گفته‏ايد .

در پاسخ به خدا سوگند خورده‏اند كه ما چنين نگفته‏ايم ، همچنانكه در آيه و لئن سالتهم ليقولن انما كنا نخوض و نلعب ... گذشت كه منافقين كار زشتي كرده بودند كه آن را عنوان خوض و لعب داده و مي‏خواستند بگويند جز بازي منظور ديگري نداشتيم .

خداي تعالي در هر دو قضيه تكذيبشان كرده ، در باره انكار قولشان فرموده : و لقد قالوا كلمة الكفر آنگاه همين تكذيب را دوباره تفسير نموده و فرموده : و كفروا بعد اسلامهم تا كسي خيال نكند از راه مبالغه گفتيم كافر شدند ، نه ، جدا كافرشدند ، و محكوم به كفر ، بعد از اسلام گشتند .


ترجمة الميزان ج : 9ص :458

و شايد اگر در اينجا فرموده : و كفروا بعد اسلامهم با اينكه قبلا فرموده بود : قد كفرتم بعد ايمانكم براي اين باشد كه آيه قبلي كلام رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) است كه بر حسب ظاهر حال منافقين كه همان ايمان ادعائي خود آنان است جريان يافته و فرموده شما بعد از ايمانتان كافر شديد و اما اين آيه كلام خود خداي تعالي است كه عالم به غيب و شهادت است ، پس اگر بفرمايد منافقين كافر شدند ، صرف ظاهر حال را نمي‏گويد بلكه حقيقت حال را مي‏رساند ، و او شهادت داده به اينكه منافقين از اصل ايمان نداشتند - نه اينكه بعد كافر شدند - و از شهادت زباني تجاوز نكردند .

پس ، ايشان از همان اول مسلم بودند ، نه مؤمن ، و با اين حرفهائي كه زدند از اسلام خارج شدند .

و اين خود اشاره است به اينكه آن كلمه كفري كه گفتند كلمه‏اي بوده كه يا هر دو شهادت را و يا يكي از آندو را رد مي‏كرد .

ممكن هم هست بگوئيم در اول كه فرمود : قد كفرتم ... در مقابل عملي است ( كشتن رسول خدا ) كه مي‏خواستند انجام دهند ، و اين عمل با ايمان منافات دارد ، نه با اسلام ، زيرا عملي كه هيچكلام رده‏اي همراه ندارد و آنطور هم كه مي‏خواستند صورت نگرفت ضرر و منافاتي با اسلام ندارد ، چون اسلام همان مرحله لفظ و شهادت دادن است ، نه مرحله عمل ، بخلاف دومي كه فرمود : و كفروا بعد اسلامهم كه در مقابل آن ، كلام رده‏اي است كه به زبان آوردند ، و معلوم است كه كلام رده با اسلامي كه قوامش با لفظ و كلام است منافات دارد ، و با ايمان دروني و اعتقاد قلبي منافاتي ندارد .

و اما در رد اين گفتارشان كه در انكار عمل زشت خود گفته‏اند : ما داشتيم بازي مي‏كرديم ، فرمود : و هموا بما لم ينالوا .

آنگاه در مقام سرزنش ايشان فرمود : و ما نقموا الا ان اغناهم الله و رسوله من فضله ، يعني سبب اين كينه‏شان اين بود كه خداوند آنها را از فضل خود و به بركت دينش توانگر نمود و غنيمت‏هائي روزيشان كرد ، امنيت و آسايش ارزانيشان داشت و توانسته بودند در زير سايه آن امنيت ثروت جمع‏آوري نموده و از هر طرف مال دنيا به آنها روي بياورد ، و همچنين رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) ايشان را به زندگي شايسته‏اي كه در آن زندگي درهاي بركات آسمان و زمين باز است هدايت كرده بود ، و غنيمت‏ها را ميان آن تقسيم كرده ، همه را از عدالت برخوردار كرده بود ، ( و اين مردم ناسپاس بجاي شكرگزاري دست به دشمني و كينه‏توزي زدند ) .

پس در اين سرزنش سبب سلم و رضا را سبب خشم و كينه قرار داده ، و يا به عبارتي احسان و نيكي را بجاي بدي بكار برده ، و در اين قسم تعبير نوعي گلايه آميخته با مذمت نهفته

ترجمة الميزان ج : 9ص :459

است .

و نظير اين تعبير در جاي ديگر قرآن نيز آمده و آن آيه و تجعلون رزقكم انكم تكذبون است كه مي‏فرمايد : رزقي را كه خدا به شما داده علت تكذيب خدا و آيات او قرار مي‏دهيد ، با اينكه طبعا مي‏بايستي رزق خدا باعث شكر نعمت او در شما بشود ، همچنانكه بعضي از مفسرين نيز گفته‏اند كلمه بدل در آيه در تقدير است و تقدير آيه : و تجعلون بدل شكر رزقكم است .

ضميري كه در من فضله است به خداي سبحان برمي‏گردد .

صاحب مجمع البيان گفته : اگر نفرمود من فضلهما - از فضل خدا و رسول براي اين بوده كه پاس عظمت خداي تعالي رعايت شود ، و با اسم او اسم كس ديگر جمع نشود و به همين جهت رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) وقتي مي‏شنود كه گوينده‏اي مي‏گويد : اي مردم هر كس خدا و رسول را اطاعت كند هدايت يافته و هر كس آن دو را نافرماني كند گمراه شده است ناراحت مي‏شود و مي‏فرمايد تو چه بد خطيبي هستي براي مردمت ؟ پرسيد : يا رسول الله ! پس چطور مي‏بايستي بگويم .

فرمود : بگو و هر كس خدا و رسول را نافرماني كند نه اينكه بگوئي هر كس آندو را ، مگر نديدي كه در قرآن كريم خداي سبحان اينطور فرموده : و الله و رسوله احق ان يرضوه .

بعضي ديگر در جواب اينكه چرا نفرمود من فضلهما گفته‏اند : براي اينكه فضل خدا از خود خداست ، ولي فضل رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) از خودش نيست ، فضل او هم از خداست ، پس همه فضل‏ها از خداست .

البته در اين ميان غير از مساله تعظيم خداي سبحان نكته ديگري نيز هست كه ما در تفسير آيه لقد كفر الذين قالوا ان الله ثالث ثلاثة .

در جلد ششم اين كتاب به آن اشاره نموديم ، و آن اين بود كه وحدت خداي سبحان از جنس وحدت عددي نيست تا صحيح باشد با يك وحدت ديگري عدد ديگري را بنام دو تشكيل دهد .

سپس خداي تعالي براي اين منافقين بيان مي‏كند كه با همه اين گناهان مهلكه و كفر صريح و تصميمي كه به آن موفق نشدند اگر بسوي پروردگار خود بازگشت كنند خداوند توبه‏شان را مي‏پذيرد ، و نيز عاقبت امر اين توبه و عاقبت اعراض از آن را بيان داشته و فرموده :

ترجمة الميزان ج : 9ص :460

اگر توبه كنند براي خودشان خوب است چون منجر به آمرزش و بهشت مي‏شود ، و اگر اعراض كنند ، و توبه نكنند خداوند به عذاب دردناكي در دنيا و آخرت مبتلايشان مي‏كند .

اما عذاب دنيوي ايشان با سياست و مجازات بدست پيغمبر است ، و يا به استدراج و مكر خدائي ، و اگر هيچ عذابي نبينند مگر همينكه دارند با نفاق خود بر خلاف نظام عالم كه بر اساس راستي و ايمان تنظيم شده سير مي‏كنند ، همين سلسله اسباب ايشان را خرد و رسوا مي‏كند ، و همين عذاب براي آنان بس است ، همچنانكه خداي تعالي فرموده : و الله لا يهدي القوم الفاسقين .

و اما عذاب آخرت ايشان معلوم است كه آتش دوزخ خواهد بود .

و اينكه فرمود : و ما لهم في الارض من ولي و لا نصير معنايش اين است كه اين مردم در زمين كسي را نخواهند داشت كه سرپرست امورشان شود ، و عذاب را از ايشان برگرداند ، و همچنين ياوري نخواهند داشت كه در دفع عذاب موعود كمكشان كند ، براي اينكه ساير منافقين هم مثل خود اينان گرفتارند و در فساد در يك صف قرار داشته ، همه بر روي يك ريشه استوارند كه از ساير اسباب جهان منقطع و جداست ، و در برابر آن اسباب محكوم به فنا است ، پس در نتيجه نه سرپرستي دارند و نه ناصري .

و بعيد نيست اين جمله از آيه اشاره باشد به آن بياني كه ما در معناي عذاب دنيا كرديم .

بحث روايتي

در مجمع البيان در ذيل آيه يحذر المنافقون ان تنزل عليهم سورة ... ، گفته است : بعضي گفته‏اند اين آيه در باره دوازده نفر نازل شده كه در عقبه كمين كرده بودند ، تا وقتي رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) در مراجعت از تبوك بدانجا مي‏رسد بر سرش بتازند و او را از پاي درآورند ، و ليكن جبرئيل رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) را از اين جريان خبردار كرد و دستور داد افرادي را بفرستند تا با تازيانه به سر و صورت شتران آنان بزنند .

در آن موقع عمار ياسر زمام مركب رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) را مي‏كشيد و حذيفه آن را از عقب مي‏راند ، حضرت به حذيفه فرمود : به سر و صورت مركب‏هاي آنها بزن .

عرض كرد : من هيچ يك از ايشان را نمي‏شناسم .

رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) فرمود : اينها فلاني و

ترجمة الميزان ج : 9ص :461

فلاني هستند - و همه آنان را اسم برد .

حذيفه عرض كرد : چرا نمي‏فرستي ايشان را بكشند .

فرمود : دوست ندارم فردا عرب بگويد همينكه قدرتي بدست آورد ياران خود را كشت - نقل از ابي كيسان .

نظير اين روايت از حضرت ابيجعفر امام باقر (عليه‏السلام‏) نيز روايت شده ، ولي در آن دارد كه : در ميان خود مشورت كردند كه آنجناب را به قتل برسانند ، يكي به ديگري گفت اگر در اين بين فهميد و پرسيد چكار مي‏كنيد ، مي‏گوئيم مشغول بازي بوديم ، و اگر هم نفهميد او را به قتل مي‏رسانيم .

بعضي گفته‏اند : جماعتي از منافقين در جنگ تبوك به يكديگر مي‏گفتند اين مرد خيال كرده كه قصرهاي شام و قلعه‏هاي آن را فتح مي‏كند ، ولي هيهات ! هيهات ! كه بتواند .

خداي تعالي اين حرف را به اطلاع رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) رسانيد ، حضرت فرمود : آن چند نفري را كه مي‏روند توقيف نموده نزد من آريد ، وقتي حاضرشان كردند فرمود : داشتيد اين حرفها را مي‏زديد .

گفتند : اي پيغمبر خدا ما مشغول بازي بوديم .

و بر اين ادعايشان سوگند هم خوردند ، و بدين جهت اين آيه نازل شد : و لئن سالتهم ليقولن ... نقل از حسن و قتاده .

و گفته شده كه اين واقعه در موقع مراجعت از جنگ تبوك بسوي مدينه اتفاق افتاد ، و داستانش چنين بود كه : سه و يا چهار نفر پيشاپيش رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) راه مي‏رفتند و استهزاء و خنده مي‏كردند ، و ليكن تنها خنده بود و حرفي نمي‏زدند .

جبرئيل نازل شد و رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) را از اين قضيه خبر داد ، حضرت به عمار ياسر فرمود : جبرئيل به من خبر داد كه اين چند نفر مرا و قرآن را استهزاء مي‏كنند ، و اگر از آنان بپرسي كه چه مي‏كنيد مي‏گويند : داشتيم جريان اين سفر و افراد آن را تعريف مي‏كرديم .

عمار ياسر خود را به ايشان رسانيد و پرسيد از چه مي‏خنديد ؟ گفتند : داريم جريان سوارگان را تعريف مي‏كنيم .

عمار گفت : صدق الله و رسوله خود را آتش زديد ، خدا شما را آتش بزند .

لاجرم همگي نزد رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) آمدند و عذرخواهي كردند ، خداوند اين آيات را نازل كرد - نقل از كلبي و علي بن ابراهيم و ابي حمزه .

و نيز گفته شده كه : مردي در غزوه تبوك گفته بود من مردي دروغگوتر و ترسوتر در جنگ از اينها - يعني از رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) و يارانش - نديده‏ام .

عوف بن مالك در پاسخش گفته بود : دروغ مي‏گوئي ، اينطور نيست ، و ليكن اين حرفها را بدان جهت مي‏زني كه منافقي .

آنگاه برخاست كه به رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) گزارش دهد ، وقتي آمد ديد قبل از او جبرئيل با وحي آسماني خبردارش كرده است ، لاجرم مرد به عذرخواهي پرداخت و گفت :

ترجمة الميزان ج : 9ص :462

ما داشتيم بازي مي‏كرديم و آيه كنا نخوض و نلعب در اين باره نازل شد - نقل از ابن عمر و زيد بن اسلم و محمد بن كعب .

قول ديگري كه گفته‏اند اين است كه : مردي از منافقين گفته بود محمد به ما خبر مي‏دهد كه شتر فلاني در فلان و فلان بيابان است ، و او از غيب چه خبر دارد ؟ پس اين آيه نازل شد - نقل از مجاهد .

و نيز گفته شده كه اين آيه در باره عبد الله بن ابي و گروهش نازل شده است - نقل از ضحاك .

و نيز در مجمع البيان در ذيل آيه يحلفون بالله ما قالوا آمده كه در شان نزول اين آيه اختلاف است ، بعضي گفته‏اند : رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) در زير سايه درختي نشسته بود پس فرمود : بزودي مردي نزد شما مي‏آيد كه با دو چشم شيطاني به شما نگاه مي‏كند .

چيزي نگذشت كه مردي چشم كبود وارد شد ، حضرت فرمود : بر سر چيست كه اينقدر تو و اصحابت مرا بدگوئي مي‏كنيد ؟ مرد رفت و رفقاي خود را بياورد و همگي به خدا سوگند ياد كردند كه چنين حرفي نزده‏اند ، بي درنگ اين آيه نازل شد - نقل از ابن عباس .

و گفته شده كه در جنگ تبوك منافقين با رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) حركت كرده بودند ، در بين راه هر وقت با يكديگر خلوت مي‏كردند رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) را ناسزا مي‏گفتند و اصحابش را دشنام مي‏دادند و دين اسلام را مورد طعنه قرار مي‏دادند .

حذيفه اين قضيه را به گوش رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) رسانيد ، حضرت ايشان را خواست و پرسيد اين حرفها چيست كه از شما براي من نقل مي‏كنند .

آنها قسم خوردند كه ما چنين سخناني نگفته‏ايم - نقل از ضحاك .

و نيز گفته شده كه اين آيه در باره جلاس بن سويد بن صامت نازل شده ، و جهتش اين بود كه رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) روزي در تبوك خطابه‏ايايراد فرمود و در آن خطابه منافقين را پليد خواند و سرزنش كرد .

جلاس گفت : به خدا سوگند اگر محمد در آنچه كه مي‏گويد راستگو باشد ما از خران بدتر باشيم .

عامر بن قيس اين سخن را بشنيد و در جواب گفت : آري ، به خدا سوگند محمد راستگو است و شما هم از خران بدتريد .

بعد از آنكه رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) به مدينه بازگشت عامر بن قيس به حضورش شتافته ، جريان را به عرضش رسانيد .

جلاس در جواب گفت : اي رسول خدا ! او دروغ مي‏گويد .


ترجمة الميزان ج : 9ص :463

رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) به آنها دستور داد تا كنار منبر سوگند ياد كنند .

جلاس برخاست و كنار منبر ايستاده ، قسم خورد كه چنين حرفي نزده است .

عامر هم برخاست و سوگند ياد كرد كه او چنين حرفي را زده و اضافه كرد بارالها در باره هر يك از ما كه راستگو هستيم آيه‏اي بر پيغمبر صادقت نازل فرما .

رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) و همه مؤمنين آمين گفتند ، پس قبل از آنكه جمعيت متفرق شود جبرئيل نازل شد و اين آيه را بياورد ، تا رسيد به جمله فان يتوبوا يك خيرا لهم .

جلاس گفت : يا رسول الله ! خدا حقيقت اين مطلب را كه من آماده توبه هستم به تو رسانيد ، عامر بن قيس هر آنچه گفت راست بود و من آن حرف را زده بودم و اينك استغفار مي‏كنم و به درگاه خدا توبه مي‏برم .

پس رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) توبه‏اش را پذيرفت - نقل از كلبي و محمد بن اسحاق و مجاهد .

و از قتاده نقل شده كه گفته است : آيه مورد بحث در باره عبد الله بن ابي بن سلول نازل شده كه گفته بود : لئن رجعنا الي المدينة ليخرجن الاعز منها الاذل ، اگر به مدينه مراجعت كرديم البته بايد اربابان عزت و ثروت ( يهوديان ) مسلمانان ذليل ( فقير ) را از شهر بيرون كنند .

و از زجاج و واقدي و كلبي نقل شده كه گفته‏اند : اين آيه در شان اهل عقبه نازل شده كه با يكديگر مشورت كردند كه رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) را در مراجعتش از تبوك در عقبه از پاي درآورند و نقشه‏شان اين بود كه نخست تنگ زين مركب آنجناب را پاره كرده و سپس آن را سيخ بزنند تا در نتيجه رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) بيفتد .

خداي تعالي رسول خود را از نقشه آنان آگاه ساخت ، و همين ، خود يكي از معجزات آنحضرت بشمار آمده ، چون مشورت منافقين بسيار محرمانه و سري بود و ممكن نبود احدي آنهم بلافاصله از آن خبردار شود .

رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) به عقبه رسيد در حالي كه عمار و حذيفه با او بودند كه يكي از جلو و ديگري از عقب شتر آنجناب را سوق مي‏دادند ، رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) به مردم دستور داد كه از ته دره عقبه عبور كنند .

و آن عده‏اي كه تصميم گرفته بودند رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) را به قتل برسانند ، دوازده و يا پانزده نفر بودند ، رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) ايشان را شناخت و يك يك آنان را اسم برد - مشروح اين داستان در كتاب واقدي آمده است .

امام باقر (عليه‏السلام‏) فرموده است : عده نامبرده هشت نفر از قريش و چهار نفر از طوائف ديگر عرب بودند .


ترجمة الميزان ج : 9ص :464

مؤلف : اين بود آنچه صاحب مجمع البيان - رحمة الله عليه - در ذيل آيه مورد بحث آورده ، و آنچه كه ايشان آورده از روايات مرويه در كتب تفسير و جوامع حديث از كتابهاي دو فريق است ، و در اين ميان روايات ديگري است كه ايشان آنها را نياورده و نياوردنش هم بهتر است ، لذا ما هم از نقل بيشتر آنها خودداري مي‏كنيم .

و اما آنچه كه از روايات نقل كرده هيچ يك از آنها با آيات مورد بحث تطبيق نمي‏كند ، مگر حديث عقبه .

كه يك بار آن را در تفسير آيه اولي نقل كرده و يك بار هم در تفسير آيه دومي ، يعني آيه يحلفون بالله ما قالوا ... .

و اما ساير روايات وارده رواياتي است كه قصص و وقايع متفرقي را متضمن است كه اگر صحيح باشد و چنين وقايعي رخ داده باشد از قصه‏هاي منافقين خواهد بود و نسبت به آيات مورد بحث كمترين ارتباطي ندارد .

و اين آيات - همچنانكه در بيان سابق از نظرتان گذشت - يازده آيه است كه بهم مربوط و متصلند و غرض واحدي را افاده مي‏كنند و آن عبارتست از نقل يكي از داستانهاي منافقين كه مي‏خواستند رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) را ترور كنند ، و در ضمن سخني گفته بودند كه از كفر درونيشان حكايت داشت ، و خداي تعالي ميان ايشان و انجام نقشه شومشان حائل گرديد ، و رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) از ايشان از آنچه تصميم داشته و آنچه كه گفته بودند پرسيد و بازجوئي فرمود .

آنها عمل خود را تاويل و گفته خود را انكار نموده ، بر آن سوگند ياد كردند ، پس خداي تعالي انكار و قسمشان را تكذيب كرد .

اين آن مقدار مطلبي است كه از خلال آيات استفاده مي‏شود ، و اين معنا در ميان همه روايات جز بر روايت مربوط به داستان عقبه تطبيق نمي‏كند .

و هيچ مجوزي نيست كه ما در تفسير آيات به آن روايات استناد جوئيم ، مگر اينكه مسلك آقايان را داشته باشيم كه مضمون روايات را بر آيات تحميل مي‏كنند .

چه اينكه الفاظ آيات با اين تطبيق مساعد باشد و چه اينكه نباشد و هر چند در ميان خود روايات اختلاف فاحش كه خود موجب سوء ظن به صدور آنها است وجود داشته باشد ، و هر كه مراجعه كند خواهد ديد كه وضع روايات نامبرده اين بحث چنين است .

مضافا بر اينكه ، در اين روايات نقطه ضعف ديگري وجود دارد و آن اين است كه از آنها استفاده مي‏شود كه مي‏خواهند بگويند آيات مورد بحث در سياق واحد و در مقام بيان يك غرض واحد نيستند ، بلكه هر چند آيه آن ، در مقام بيان غرضي غير از غرض چند آيه ديگر است و هر دسته براي خود شان نزول جداگانه‏اي دارد - با اينكه خواننده محترم توجه فرمود كه آيات

ترجمة الميزان ج : 9ص :465

مذكور يك سياق واحد و متصل است و جز بيان يك غرض ، هدف ديگري ندارد .

و در الدر المنثور است كه عبد الرزاق و ابن منذر و ابو الشيخ از كلبي روايت كرده‏اند كه گفته است : وقتي رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) از جنگ تبوك برمي‏گشت ، در روبرويش سه دسته در حركت بودند كه خدا و رسول و قرآن را استهزاء مي‏كردند .

راوي مي‏گويد : يكي از آنها مردي بود به نام يزيد بن وديعه كه خيلي در اين گفتگوها با ايشان مخلوط و همراه نبود و خود را از آنها كنار مي‏كشيد ، و به همين جهت آيه نازل شد كه اگر از طائفه‏اي از شما بگذريم طائفه ديگر شما را عذاب خواهيم نمود و آن يك نفر را طائفه ناميد .

مؤلف : همين روايت منشا شده كه بعضي‏ها بگويند كلمه طائفه بر يك نفر هم اطلاق مي‏شود ، با اينكه آيه شريفه به منزله كنايه است ، نه تسميه ( نامگذاري ) ، و نظير اين كنايات در آيات قرآن بسيار است ، و ما قبلا بدان اشاره كرديم .

و نيز در همان كتاب است كه ابن مردويه از ابن عباس نقل كرده كه گفت : اين آيه در شان عده‏اي از منافقين قبيله بني عمرو بن عوف كه يكي از ايشان وديعة بن ثابت و ديگر مردي از اشجع - همسوگند بني عمرو بن عوف - به نام محشي بن حمير بود نازل شد ، نامبردگان در موقعي كه رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) رهسپار تبوك بود با آنحضرت راه مي‏پيمودند ، يكي از ايشان به ديگري گفت شما خيال مي‏كنيد مردم روم هم مثل ساير مردم كارزار مي‏كنند ؟ به خدا قسم فردا مي‏بينيم همه شما را كه با طناب دستهايتان را بسته باشند و به اسيري ببرند .

محشي بن حمير گفت : من حاضرو راضيم به هر نفر ما صد تازيانه بزنند و در عوض آيه قرآني نازل نشود و گفته‏هاي ما را فاش نكند .

رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) به عمار فرمود : خودت را برسان به اين چند نفر ، كه خود را آتش زدند ، و از ايشان بپرس چه گفتگو مي‏كردند ، اگر بكلي منكر شدند و گفته‏هاي خود را كتمان كردند بگو شما چنين و چنان گفتيد .

عمار خود را به ايشان رسانيد و پرسيد چه مي‏گفتيد ؟ نفرات يكسره به حضور رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) آمده ، عذرخواهي كردند و آيه شريفه لا تعتذروا قد كفرتم بعد ايمانكم ان نعف عن طائفة منكم نازل شد ، و آن شخصي كه خداي تعالي از او عفو فرمود محشي بن حمير بود كه بعدا به نام عبد الرحمان ناميده شد ، و از خدا خواست تا او را موفق به شهادت بفرمايد و كسي هم محل شهادتش را نداند .

خداوند دعايش را مستجاب نموده ، او در يمامه به شهادت رسيد و كسي نفهميد قاتلش كه بود و در كجا به خاك

ترجمة الميزان ج : 9ص :466

سپرده شد عيني و اثري از او باقي نماند .

مؤلف : داستان محشي بن حمير در تعدادي از روايات وارد شده ، چيزي كه هست به فرضي هم كه صحيح باشند مستلزم آن نيست كه بگوئيم آيه شريفه در باره آن نازل شده .

علاوه بر اينكه ، ميان مضمون اين روايات و مضمون آيات تفاوت بسياري است .

و بر ما هم واجب نيست كه بهر داستاني از داستانهاي زمان رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) برمي‏خوريم - و آن داستان هر چه باشد - آن را به يكي از آيات قرآن ببنديم ، آنگاه آيه را به همان داستان تفسير نموده و آن را حاكم بر آيه قرار دهيم .

و در الدر المنثور است كه ابن جرير ، ابن منذر ، ابن ابي حاتم و ابو الشيخ از ابن عباس روايت كرده‏اند كه گفت : چقدر امشب شبيه ديشب است .

آنگاه آيه كالذين من قبلكم كانوا اشد منكم قوة ... و خضتم كالذينخاضوا را تلاوت نموده ، گفت : مقصود بني اسرائيل‏اند كه اينك ما مسلمانان هم داريم مثل آنها مي‏شويم ، و به آن خدائي كه جان من در دست اوست روش يهود را آنچنان پيروي خواهيد كرد كه حتي اگر ايشان به سوراخ سوسماري بروند شما هم بدنبالشان خواهيد رفت .

مؤلف : اين روايت را مجمع البيان نيز از ابن عباس نقل كرده است .

و نيز در مجمع البيان از تفسير ثعلبي از ابي هريره از ابي سعيد خدري از رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) نقل شده كه فرمود : شما مسلمانان نيز روشي را پيش خواهيد گرفت كه امم گذشته پيمودند ، ذراع به ذراع وجب به وجب و باع به باع ، حتي اگر يكي از ايشان به درون سوراخ سوسماري درآيد شما نيز در خواهيد آمد .

گفتند : يا رسول خدا همانطوري كه فارسيان و روميان و اهل كتاب كردند ؟ فرمود : پس اينكه گفتم امم گذشته مقصودم چه بود ، مگر غير از اينها كه نام بردي مردم ديگري هم هستند ؟ و نيز در همان كتاب از تفسير ثعلبي از حذيفه منقول است كه : منافقيني كه امروز در

ترجمة الميزان ج : 9ص :467

بين شما هستند بدترند از منافقيني كه در زمان رسول خدا بودند .

پرسيديم : چطور ؟ گفت : منافقين معاصر رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) نفاق خود را پنهان مي‏داشتند ، و ليكن منافقين امروز نفاق خود را آشكار مي‏كنند .

و در عيون به سند خود از قاسم بن مسلم از برادرش عبد العزيز بن مسلم روايت مي‏كند كه گفت : من از حضرت رضا (عليه‏السلام‏) معناي جمله نسوا الله فنسيهم را پرسيدم ، فرمود : خداي تعالي دچار فراموشي و سهو نمي‏شود ، نسيان و سهو از خصوصيات مخلوق حادث است ، مگر نشنيده‏اي كه خداوند فرموده : و ما كان ربك نسيا - پروردگار تو فراموش كار نيست .

معناي اينكه در آن آيه فرمود : خدا را فراموش كردند خدا هم ايشان را فراموش كرد اين است كه به كيفر اينكه خدا را فراموش كردند خدا هم خود ايشان را از ياد خودشان برد و در نتيجه خود را فراموش كردند ، همچنانكه در جاي ديگر فرموده : و لا تكونوا كالذين نسوا الله فانساهم انفسهم اولئك هم الفاسقون - و نباشيد مثل كساني كه خدا را فراموش كردند و خدا هم خودشان را از يادشان برد ، ايشان همان مردم فاسقند و اگر در آن آيه ديگر فرموده : فاليوم ننساهم كما نسوا لقاء يومهم هذا معنايش اين است كه ما امروز ايشان را وا مي‏گذاريم همانطوري كه ايشان خدا را ترك گفته و خود را براي ديدار امروزشان آماده نساختند .

و در تفسير عياشي از جابر از ابي جعفر (عليه‏السلام‏) روايت شده كه از آيه نسوا الله سؤال شد ، ايشان در جواب فرمود : اطاعت خدا را ترك كردند ، پس ايشان را فراموش كرد يعني ترك كرد .

و در همان كتاب از ابي معمر سعداني روايت شده كه گفت : علي (عليه‏السلام‏) در معناي آيه نسوا الله فنسيهم فرمود : مقصود اين است كه ايشان خدا را در دار دنيا فراموش كردند و او را اطاعت ننموده ، به او و رسولش ايمان نياوردند ، خدا هم ايشان را در روز قيامت فراموش كرد ، يعني از ثواب خود بهره‏اي براي آنان نگذاشت و در نتيجه مانند كساني شدند كه در تقسيم خير از قلم افتاده باشند .

مؤلف : اين روايت را مرحوم صدوق هم در كتاب معاني به سند خود از ابي معمر از

ترجمة الميزان ج : 9ص :468

امام علي بن ابيطالب (عليه‏السلام‏) نقل كرده است .

و در كافي به سند خود از ابي بصير از امام ابي عبد الله (عليه‏السلام‏) روايت كرده كه در ضمن حديثي در معناي ( و المؤتفكات اتتهم رسلهم بالبينات فرمود : مقصود از ايشان قوم لوط است كه ائتفكت عليهم يعني زمين برايشان زير و رو شد ، و پائين و بالا گرديد و در تهذيب به سند خود از صفوان بن مهران آورده كه گفت : به امام صادق (عليه‏السلام‏) عرض كردم زن مسلمان نزد من مي‏آيد ، او مرا به شغلم ( چارپادار ) مي‏شناسد و من او را به مسلماني مي‏شناسم ، و او محرمي ندارد ، آيا او را حمل بكنم ؟ فرمود : عيب ندارد ، حمل كن ، زيرا مؤمن براي زن مؤمن محرم است ، آنگاه اين آيه را تلاوت نمود : و المؤمنون و المؤمنات بعضهم اولياء بعض .

مؤلف : اين روايت را عياشي در تفسير خود از صفوان جمال از آن حضرت نقل كرده .

و در تفسير عياشي از ثوير از علي بن الحسين (عليهماالسلام‏) روايت شده كه فرمود : وقتي اهل بهشت وارد بهشت شده و ولي خدا به جنات و قصرهاي خود درآيد و هر مؤمني بر اريكه ( تخت ) خود تكيه زند ، خدمت‏گزارانش به دورش حلقه مي‏زنند ، و شاخه‏هاي پر ميوه ، خود را به طرفش خم مي‏كنند و در پيرامونش چشمه‏سارها جوشيدن مي‏گيرد و از چشم اندازش نهرها به جريان مي‏افتد و برايش بساطها گسترده مي‏گردد و پشتي‏ها برايش مي‏گذارند و هر چه را كه بخواهد و اشتها كند قبل از آنكه به زبان آورد خدامش برايش حاضر مي‏سازند و برايش حور العين از جنان بيرون مي‏آيند و بندگان خدا آنچه كه خدا بخواهد در اين حالت و در اين تنعم بسر مي‏برند .

تا آنكه پروردگار جبار براي آنان تجلي نموده مي‏فرمايد : اي اولياء و اي اهل طاعت من ! و اي ساكنان بهشت من كه در جوار من منزل گرفته‏ايد ! ميل داريد به شما از كرامتي بالاتر از آنچه داريد خبر دهم ؟ عرض مي‏كنند : پروردگارا آن چيست كه از اين بهشت كه هر چه بخواهيم در آن مي‏يابيم بهتر و بالاتر است ؟ .

بار ديگر همان پرسش تكرار مي‏شود و عرض مي‏كنند : پروردگارا ، بله ، آن كدام خير مي‏باشد كه بهتر از اين بهشت است ؟ خداي تعالي فرمايد : رضايت من از شما و دوستي من

ترجمة الميزان ج : 9ص :469

نسبت به شما است كه از آن لذت‏ها و نعمت‏ها كه در آنيد بهتر است .

بعرض مي‏رسانند : آري ، پروردگار ما ! رضايت تو از ما ، و محبت تو ، به ما ، بهتر و گواراتر است .

آنگاه علي بن الحسين (عليهماالسلام‏) اين آيه را تلاوت فرمود : وعد الله المؤمنين و المؤمنات جنات تجري من تحتها الانهار خالدين فيها و مساكن طيبة في جنات عدن و رضوان من الله اكبر ذلك هو الفوز العظيم .

و در الدر المنثور است كه ابن مردويه از جابر روايت كرده كه گفت رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) فرمود : وقتي اهل بهشت به بهشت درمي‏آيند خداي تعالي مي‏فرمايد : آيا بيش از اين ، چيز ديگري مي‏خواهيد تا برايتان آماده سازم ؟ عرض مي‏كنند : پروردگارا مگر چيز ديگري هم مانده كه در اينجا فراهم نشده باشد ؟ مي‏فرمايد : آري ( بالاتر از همه اين نعمتها ) رضاي من است كه تا ابد بر شما خشم نمي‏گيرم .

مؤلف : اين معنا در روايات بسياري از طريق شيعه و سني وارد شده است .

در جامع الجوامع از ابي درداء از رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) نقل كرده كه فرمود : عدن خانه خدا است كه هيچ چشمي آن را نديده و صورتش به قلب هيچ بشري خطور نكرده و غير از سه طائفه كسي را در آن راه نيست : انبياء ، صديقين و شهداء .

خداي تعالي فرموده : خوشا بحال كسي كه بدرون تو درآيد .

مؤلف : عموميت بهشت كه روايت آن را مي‏رسانيد منافاتي با اختصاص آن براي سه طائفه ندارد ، زيرا از آيه و الذين آمنوا بالله و رسله اولئك هم الصديقون و الشهداء عند ربهم - كساني كه ايمان آوردند به خدا و فرستادگانش ، ايشانند همان صديقين و شهداء نزد پروردگارشان استفاده مي‏شود كه خداي سبحان عموم مؤمنين را به شهدا و صديقين ملحق مي‏كند .

در تفسير قمي در ذيل آيه يا ايها النبي جاهد الكفار و المنافقين ... گفته است : پدرم از ابن ابي عمير از ابي بصير از امام ابي جعفر (عليه‏السلام‏) روايت كرده كه فرمود : با كفار و منافقين جهاد كن و ايشان را ملزم به انجام فرائض ساز .


ترجمة الميزان ج : 9ص :470

و در الدر المنثور است كه بيهقي در كتاب شعب الايمان از ابن مسعود روايت كرده كه گفت : بعد از آنكه آيه يا ايها النبي جاهد الكفار و المنافقين نازل شد به رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) دستور داده شد تا بدست خود با كفار و منافقين مبارزه كنند ، و اگر نتوانست با قلب خود و اگر آن را نيز نتوانست به زبان خود و اگر آنهم برايش مقدور نبود با برخورد خشن و ترش روئي با ايشان مبارزه كند .

مؤلف : در اين روايت از حيث ترتيب اجزاء جهاد و امر به معروف تشويشي است ، چون جهاد با قلب بعد از همه انواع جهاد است نه قبل از آن .


ترجمة الميزان ج : 9ص :471

× وَ مِنهُم مَّنْ عَهَدَ اللَّهَ لَئنْ ءَاتَانَا مِن فَضلِهِ لَنَصدَّقَنَّ وَ لَنَكُونَنَّ مِنَ الصلِحِينَ‏(75) فَلَمَّا ءَاتَاهُم مِّن فَضلِهِ بخِلُوا بِهِ وَ تَوَلَّوا وَّ هُم مُّعْرِضونَ‏(76) فَأَعْقَبهُمْ نِفَاقاً في قُلُوبهِمْ إِلي يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَ بِمَا كانُوا يَكْذِبُونَ‏(77) أَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَ نَجْوَاهُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ عَلَّمُ الْغُيُوبِ‏(78) الَّذِينَ يَلْمِزُونَ الْمُطوِّعِينَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ في الصدَقَتِ وَ الَّذِينَ لا يجِدُونَ إِلا جُهْدَهُمْ فَيَسخَرُونَ مِنهُمْسخِرَ اللَّهُ مِنهُمْ وَ لهَُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ‏(79) استَغْفِرْ لهَُمْ أَوْ لا تَستَغْفِرْ لهَُمْ إِن تَستَغْفِرْ لهَُمْ سبْعِينَ مَرَّةً فَلَن يَغْفِرَ اللَّهُ لهَُمْذَلِك بِأَنهُمْ كفَرُوا بِاللَّهِ وَ رَسولِهِوَ اللَّهُ لا يهْدِي الْقَوْمَ الْفَسِقِينَ‏(80)

ترجمه آيات

بعضي از ايشان كساني هستند كه با خدا عهد كرده بودند كه اگر خدا از كرم خود به ما عطا كند بطور قطع ، زكات مي‏دهيم و از شايستگان خواهيم بود ( 75 ) .

پس همينكه خدا از كرم خود عطايشان كرد بدان بخل ورزيده ، روي بگردانيدند در حالي كه اعراض‏گر هم بودند ( 76) .

خدا به سزاي آن خلف وعده‏اي كه كردند و اينكه دروغ مي‏گفتند ، تا روزي كه ديدارش مي‏كنند در دلهايشان نفاق انداخت ( 77) .

مگر نمي‏دانند كه خدا نهان ايشان و راز گفتنشان را مي‏داند ، و مگر نمي‏دانند كه خدا علام الغيوب

ترجمة الميزان ج : 9ص :472

است ( 78) .

كساني كه به مؤمنان راغب به خير كه بيش از استطاعت خويش نمي‏يابند ، در كار صدقه دادن عيب مي‏گيرند و تمسخرشان مي‏كنند خدا تمسخرشان را تلافي مي‏كند و ايشان را است عذابي دردناك ( 79 ) .

براي ايشان آمرزش بخواهي و يا نخواهي ( برابر است ) ، خداوند هرگز ايشان را نخواهد آمرزيد هر چند هفتاد بار برايشان آمرزش بخواهي ، و اين بدان جهت است كه ايشان به خدا و رسولش كفر ورزيدند و خداوند مردم فاسق و عصيانگر را هدايت نمي‏كند ( 80) .

بيان آيات

اين آيات طائفه ديگر از منافقين را يادآور مي‏شود كه از حكم صدقات تخلف ورزيده و از دادن زكات سرپيچيدند ، با اينكه قبلا مردمي تهي دست بودند و با خدا عهد كرده بودند كه اگر خداي تعالي به فضل خود بي نيازشان سازد حتما تصدق دهند و از صالحان باشند ، ولي بعد از آنكه خداي تعالي توانگرشان ساخت بخل ورزيده و از دادن زكات دريغ نمودند .

و نيز طائفه ديگري از منافقين را ياد مي‏كند كه توانگران با ايمان را زخم زبان زده ، ايشان را ملامت مي‏كردند كه چرا مال خود را مفت از دست مي‏دهند و زكات مي‏پردازند ، و تهي دستان را زخم زبان زده ، مسخره مي‏كردند ( كه خدا چه احتياج به اين صدقه ناچيز شما دارد ) و خداوند همه اين طوائف را منافق خوانده ، و بطور قطع حكم كرده كه ايشان را نيامرزد .

و منهم من عاهد الله لئن آتينا من فضله لنصدقن و لنكونن من الصالحين ... و هم معرضون كلمه ايتاء به معناي مطلق دادن است ، و ليكن بيشتر اطلاق مي‏شود در دادن مال ، و از قرائن اين مطلب ، در خود آيه ، لنصدقن است كه معلوم است مقصود از آن تصدق دادن از مالي است كه خدا به ما داده .

و همچنين قرينه ديگر آن در آيه بعدي است ، و آن مساله بخل است كه معنايش دريغ كردن از مال است .

سياق اين آيات مي‏رساند كه گفتار در آن راجع به امري است كه واقع شده ، روايات هم دلالت دارد بر اينكه اين آيات در بارهداستان ثعلبه نازل شده ، كه - ان شاء الله - شرح داستانش در بحث روايتي آينده خواهد آمد ، و معناي اين دو آيه روشن و بي نياز از توضيح است .

فاعقبهم نفاقا في قلوبهم الي يوم يلقونه ... كلمه اعقاب به معناي ارث دادن و اثر گذاشتن است .

در مجمع البيان گفته است : اين كلمه به معناي اثر گذاشتن و تاديه كردن و نظائر آن است ، و گاهي كلمه أعقبه در

ترجمة الميزان ج : 9ص :473

معناي كيفر داد او را استعمال مي‏شود .

و معلوم است كه كلمه مذكور از ماده عقب اخذ شده كه به معناي آوردن چيزي به دنبال چيز ديگر است .

ضميري كه در فاعقبهم مستتر است به بخل و يا عمل ناشي از بخل برمي‏گردد ، و بنا بر اين ، منظور از جمله يوم يلقونه ، روز ديدار بخل خواهد بود ، و معنايش به يك نوع عنايت اين مي‏شود : روزي كه جزاي بخل را مي‏بينند .

و ممكن هم هست ضمير را به خداي تعالي برگشت داده ، بگوئيم منظور از يوم يلقونه جمله يوم يلقون الله - روزي كه خدا را ملاقات كنند يعني روز قيامت باشد كه چون همه مي‏دانسته‏اند آن روز روز ملاقات خداست ديگر اسم نبرده ، و يا بگوئيم منظور از آن روز مرگ است كه ظاهر آيه من كان يرجو لقاء الله فان اجل الله لات آن را افاده مي‏كند .

احتمال دوم بنا بر اينكه بگوئيم ضمير به خدا برگردد ظاهر و روشن است ، زيرا مناسب‏تر به ذهن همين است كه بفرمايد منافقين بر نفاق خود باقي خواهند بود تا روزي كه بميرند ، نه اينكه بفرمايد باقي خواهند بود تا اينكه سر از قبر بردارند ، و جزاي عمل خود را ببينند ، چون بعد از مردن كه ديگر تغيير حالت نمي‏دهند .

حرف باء كه در دو جاي جمله بما اخلفوا الله ما وعدوه و بما كانوا يكذبون بكار رفته باء سببيت است ، و به آيه چنين معني مي‏دهد : اين بخل به سبب اينكه مستلزم خلف وعده و پايداري در دروغ بود ، سبب نفاق يعني مخالفت باطن ايشان با ظاهرشان شد .

و بنا بر اين ، معناي آيه چنين مي‏شود : اثر اينكه بخل كردند و از دادن صدقات دريغ ورزيدند اين شد كه نفاق را در دلهايشان جايگزين كرد ، بطوري كه تا روز مرگشان در دلهايشان باقي بماند ، اگر اين بخل و دريغ ، سبب نفاق ايشان شد به سبب اين بود كه با اين عمل هم وعده خدا را تخلف كردند و هم بر دروغگوئي خود باقي ماندند .

و يا معناي آن اين مي‏شود : خداي تعالي ايشان را چنين جزا داد كه نفاق را در دلهايشان انداخت كه تا روز لقاي او كه روز مرگ است در دلهايشان باقي بماند ، براي اينكه ايشان تخلف كردند آنچه را كه به خدا وعده داده بودند ، و براي اينكه دروغ مي‏گفتند .

اين آيه اولا دلالت دارد بر اينكه خلف وعده و دروغ در سخن از علل نفاق و نشانه‏هاي

ترجمة الميزان ج : 9ص :474

آن است و ثانيا بعضي از نفاقها هست كه بعد از ايمان ، به دل راه مي‏يابد ، همچنانكه برخي از كفرها بعد از ايمان مي‏آيد ، و آن ارتداد و گفتن رده است ، همچنانكه قرآن كريم فرموده ثم كان عاقبة الذين اساؤا السوأي ان كذبوا بايات الله و كانوا بها يستهزؤن و مي‏رساند كه چه بسا گناه ، كار آدمي را به تكذيب آيات خدا بكشاند ، و تكذيب گاهي ظاهري مي‏باشد و گاهي ظاهري و باطني كه در اين صورت كفر محسوب مي‏شود و گاهي فقط باطني است كه نفاق شمرده مي‏شود .

ا لم يعلموا ان الله يعلم سرهم و نجويهم ... كلمه نجوي به معناي درگوشي حرف زدن است ، و استفهام در اين آيه استفهام توبيخي است .

الذين يلمزون المطوعين من المؤمنين في الصدقات و الذين لا يجدون الا جهدهم ... كلمه تطوع به معناي انجام عملي است كه نفس آدمي از آن كراهت نداشته باشد و آن را دشوار نداند و داوطلبانه انجامش دهد ، و به همين جهت بيشتر در مستحبات استعمال مي‏شود ، چون در واجبات يك نوع تحميلي است بر نفس و آدمي دل خود را وادار مي‏كند كه راضي به ترك آن نشود .

و اينكه داوطلبان از مؤمنين در دادن صدقه را در مقابل كساني قرار داده كه بيش از توانائي خود صدقه نمي‏دهند ، خود قرينه است بر اينكه منظور از داوطلبان در صدقه كساني است كه چون ثروتمند و مالدارند صدقه مي‏دهند ، و خلاصه بخاطر تمكنشان بطوع و رغبت و بطيب خاطر خود مي‏پردازند ، بدون اينكه احساس كمترين ناراحتي بكنند ، بخلاف دسته دوم كه نمي‏دهند مگر بقدر طاقتشان ، و يا ناراحتند از اينكه چرا همينقدر مي‏توانند بدهند و بيشتر از آن نمي‏توانند .

آنگونهكه مفسرين گفته‏اند جمله الذين يلمزون ... يا كلامي است مستانف و تازه ، و يا وصفي است براي آنهائي كه جمله و منهم من عاهد الله ... ، يادشان كرده .

و معناي آن اين است : كساني كه بدگوئي مي‏كنند از مؤمنين ثروتمندي كه داوطلبانه و بطيب خاطر صدقه مي‏دهند ، و هم از فقرائي كه مالي نزد خود نمي‏يابند براي صدقه مگر آن مقداري را كه مايه ناراحتيشان است ، و خلاصه بدگوئي مي‏كنند زكات دهندگان را ، هم

ترجمة الميزان ج : 9ص :475

توانگرانشان را و هم تهي دستانشان را ، هم بي‏نيازان را و هم نيازمندان را ، و مسخره مي‏كنندهمه را ، خداوند ايشان را مسخره كرده ، و براي ايشان عذابي دردناك است .

اين جمله كوتاه هم جواب استهزاء ايشان است ، و هم تهديد به عذابي شديد .

استغفر لهم او لا تستغفر لهم ان تستغفر لهم سبعين مرة فلن يغفر الله لهم ترديد بين امر و نهي ، كنايه از اين است كه چه بكني و چه نكني يكسان است ، و خلاصه استغفار كردنت براي آنان كاري است لغو و بي فايده ، همچنانكه نظير آن در آيه انفقوا طوعا او كرها لن يتقبل منكم گذشت .

پس معناي آن اين است : اين منافقين به مغفرت خدا نائل نخواهند شد و طلب و عدم طلب مغفرت براي آنان يكساناست ، چون طلب مغفرت كردن براي آنان كمترين فائده و اثري ندارد .

جمله ان تستغفر لهم سبعين مرة فلن يغفر الله لهم تاكيد جمله قبلي است و مي‏رساند كه از طبيعت مغفرت چيزي به ايشان نمي‏رسد ، چه اينكه تو در باره آنها طلب مغفرت كني و چه نكني ، چه يكبار و چه چند بار ، چه زياد و چه كم .

پس ، آوردن كلمه هفتاد بار خصوصيتي ندارد بلكه فقط مي‏خواهد كثرت را برساند - نه اينكه از يك تا هفتاد بي فائده است ولي از هفتاد به بالا اثر دارد - و لذا بدنبال آن ، علت مطلب را بيان كرده و فرموده : براي اينكه ايشان به خدا و رسولش كافرشدند يعني مانع از شمول مغفرت ، كفر ايشان است به خدا و رسول ، و اين مانع با بود و نبود استغفار و يا كم و زيادي آن برطرف نمي‏شود ، چون بود و نبود آن و كم و زيادش كفر ايشان را از بين نمي‏برد .

از همينجا معلوم مي‏شود كه جمله و الله لا يهدي القوم الفاسقين متمم تعليل قبلي است ، و سياق آن ، سياق استدلال قياسي ، و تقدير آن چنين است : آنها به خدا و رسولش كفر ورزيدند ، پس آنها فاسقند و از زي عبوديت خدا بيرونند و خدا مردم فاسق را هدايت نمي‏كند ، و ليكن مغفرت هدايت است بسوي سعادت قرب و بهشت برين ، پس به همين دليل مغفرت شامل ايشان نمي‏گردد .

و استعمال كلمه هفتاد در رسانيدن صرف كثرت بدون خصوصيت ، مانند استعمال صد و هزار در اين معنا در لغت بسيار شايع است .


ترجمة الميزان ج : 9ص :476

بحث روايتي

در مجمع البيان دارد كه بعضيها گفته‏اند : اين آيات در باره ثعلبة بن حاطب كه يكي از انصار بود نازل شده .

وي به رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) عرض كرده بود يا رسول الله ! از خدا بخواه مال دنيائي به من روزي كند .

حضرت فرمود : اي ثعلبه مال اندكي كه از عهده شكرش برآئي بهتر است از مال فراواني كه نتواني شكرش را بجايآري ، مگر مسلمانها كه تو يكي از ايشاني نبايد به رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) تاسي بجويند ، و مگر خدا نفرموده : لكم في رسول الله اسوة حسنة پس چرا چنين تقاضائي مي‏كني ؟ با اينكه من به آن خدائي كه جانم بدست قدرت او است اگر بخواهم اين كوهها برايم طلا و نقره شود مي‏شود و ليكن نمي‏خواهم .

بعد از چند روز ديگر آمد و عرض كرد : يا رسول الله ! از خدا بخواه مرا مال دنيائي روزي بفرمايد ، و به آن خدائي كه تو را به حق مبعوث فرموده اگر به من روزي كند من حق همه صاحبان حق را مي‏پردازم .

حضرت عرض كرد : بارالها ! ثعلبه را مالي روزي فرما .

ثعلبه گوسفندي خريد و زاد ولد آن بسيار شد به حدي كه مدينه براي چرانيدن آنها تنگ آمد و مجبور شد گوسفندان خود را بيرون برده در بياباني از بيابانهاي مدينه جاي دهد و بچراند ، و همچنان رو به زيادي مي‏رفت و او از مدينه دور مي‏شد و به همين جهت از نماز جمعه و جماعت باز ماند .

رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) كارشناسي فرستاد تا گوسفندانش را شمرده ، زكاتش را بگيرد ، ثعلبه قبول نكرد و بخل ورزيد و گفت : اين زكات در حقيقت همان باج دادن است .

رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) فرمود : واي بر ثعلبه ! واي بر ثعلبه ! چيزي نگذشت كه اين آيات در باره‏اش نازل شد - نقل از ابي امامه - و در روايت ديگري بطور رفع وارد شده .

بعضي ديگر گفته‏اند : ثعلبه به مجلسي از انصار وارد شد و همه اهل آن مجلس را شاهد گرفت كه اگر خدا مرا از فضل خود چيزي بدهد من زكاتش را مي‏دهم و حق هر صاحب حقي را مي‏پردازم و صله رحم هم مي‏كنم .

خداوند او را امتحان كرد ، پسر عموي او از دنيا رفته از وي مالي به ثعلبه ارث رسيد ، و او به آنچه كه عهد كرده بود وفا نكرد و اين آيات در باره‏اش نازل شد - نقل از ابن عباس و سعيد بن جبير و قتاده .

بعضي ديگر گفته‏اند : اين آيات در باره ثعلبه بن حاطب و معتب بن قشير نازل شده كه از بني عمرو بن عوف بودند .

آنها گفته بودند اگر خداي به ما مالي روزي كند زكاتش را

ترجمة الميزان ج : 9ص :477

مي‏دهيم ، ولي وقتي خدا روزيشان كرد بخل ورزيدند - نقل از حسن و مجاهد .

مؤلف : رواياتي كه صاحب مجمع البيان آورده با يكديگر منافاتي ندارند ، زيرا ممكن است ثعلبه با رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) عهد كرده باشد و جماعتي از انصار را هم بر آن گواه گرفته باشد ، و يا غير او مرد ديگري نيز با او بوده باشد .

بنا بر اين ، نه تنها روايات با هم منافات ندارند بلكه يكديگر را تاييد هم مي‏كنند .

همچنانكه آن قولي كه از ضحاك نقل شده كه گفته است : آيات مذكور در باره عده‏اي از منافقين به نام نبتل بن حارث ، جد بن قيس و ثعلبة بن حاطب و معتب بن قشير نازل شده نيز آن روايات را تاييد مي‏كند .

و اما آنچه را كه مجمع البيان از كلبي نقل كرده كه گفته : آيات مذكور در باره حاطب بن ابي بلتعه نازل شده كه داراي مالي در شام بوده و دير بدستش رسيده و او بسيار تلاش كرد ، پس قسم خورد كه اگر خداوند اين مال را برساند زكاتش را بپردازد ، خداوند هم مالش را به سلامت به او رسانيد و او بعهد و قسم خود وفا نكرد انطباقش بر آيات مورد بحث بعيد است ، براي اينكه رسانيدن مال به صاحبش ايتاء فضل كه اعطاء و رزق باشد ، نيست .

و در تفسير قمي مي‏گويد : در روايت ابي الجارود از ابي جعفر (عليه‏السلام‏) در ذيل آيه مورد بحث آمده كه فرمود : اين آيات در شان ثعلبة بن حاطب بن عمرو بن عوف نازل شده كه مردي محتاج بود و با خدا عهدي بست ، و چون خدا مالدارش نمود بخل ورزيد و بعهد خود وفا نكرد .

و در الدر المنثور است كه بخاري ، مسلم ، ترمذي و نسائي از ابي هريره از رسول خدا(صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) روايت كرده‏اند كه فرمود : نشانه منافق سه چيز است : اول اينكه وقتي حرف مي‏زند دروغ مي‏گويد و چون وعده مي‏دهد خلف مي‏كند و چون امين شود خيانت مي‏كند .

مؤلف : اين روايت بطرق بسياري از ائمه اهل بيت (عليهم‏السلام‏) نقل شده كه بعضي از آنها قبلا ايراد شد .

و نيز در الدر المنثور در ذيل آيه الذين يلمزون المطوعين ... آمده كه بخاري ، مسلم ، ابن منذر ، ابن ابي حاتم ، ابو الشيخ ، ابن مردويه و ابو نعيم - در كتاب معرفت - از ابن مسعود

ترجمة الميزان ج : 9ص :478

روايت كرده‏اند كه گفت : بعد از آنكه آيه صدقه نازل شد با دوش خود زكات را تحويل مي‏داديم تا آنكه مردي صدقه بسياري آورد ، منافقين گفتند : ببين چه خودنمائي مي‏كند ، و ابو عقيل نيم من صدقه بياورد گفتند : آخر خدا چه احتياجي به اين زكات ناچيز دارد ، بدنبال اين حرفها آيه الذين يلمزون المطوعين من المؤمنين في الصدقات و الذين لا يجدون الا جهدهم ... نازل گرديد.

مؤلف : روايات وارده در شان نزول اين آيات بسيار است و از همه آنها قابل قبول‏تر همين‏هائي بود كه ما نقل كرديم ، و قريب به آن مضامين ، روايات ديگري هست و ظاهر همه اينها اين است كه آيه مورد بحث مستقل از آيات قبل است ، و مطلبي را از نو شروع كرده .

و در الدر المنثور است كه ابن جرير و ابن ابي حاتم از عروه نقل كرده‏اند كه گفت : عبد الله بن ابي به همفكران خود چنين گفت : اگر شماها به محمد كمك مالي نرسانيد از دورش پراكنده مي‏شوند .

و نيز او گفته بود : لنخرجن الاعز منها الاذل و خداي تعالي در باره‏اش چنين نازل كرد : استغفر لهم او لا تستغفر لهم ان تستغفر لهم سبعين مرة فلن يغفر الله لهم و رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) فرمود : من بيش از هفتاد بار استغفار مي‏كنم شايد خدا از جرمشان در گذرد .

ليكن خداي تعالي اين آيه را فرستاد : سواء عليهم استغفرت لهم او لم تستغفر لهم لن يغفر الله لهم .

و در همان كتاب است كه ابن ابي شيبه ، ابن جرير و ابن منذر از مجاهد نقل كرده‏اند كه گفت : وقتي آيه ان تستغفر لهم سبعين مرة فلن يغفر الله لهم نازل شد ، رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) فرمود : من بيش از هفتاد بار استغفار مي‏كنم پس آيه لن يغفر الله لهم در سوره منافقين نازل گرديد .

و نيز در همان كتاب آمده كه ابن جرير از ابن عباس روايت كرده كه گفت : رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) بعد از اينكه اين آيهنازل شد فرمود : من چنين مي‏فهمم گويا در امر منافقين اختياري دارم ، به خدا قسم بيشتر از هفتاد بار براي آنان استغفار مي‏كنم باشد كه خدا ايشان را بيامرزد ، ليكن خداي تعالي از شدت غضبش بر منافقين ، آيه فرستاد كه : چه براي ايشان استغفار كني و چه استغفار نكني هرگز خدا ايشان را نمي‏آمرزد ، زيرا خدا مردم فاسق را هدايت نمي‏كند .


ترجمة الميزان ج : 9ص :479

مؤلف : هيچ ترديدي نيست در اينكه اين آيات در اواخر زندگي رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) نازل شده ، و بطور قطع همه آيات مكي و بيشتر آيات و سوره‏هاي مدني ، قبل از اين آيات نازل شده .

و اين مطلب براي هر كس در قرآن دقتي كند از واضحات است كه از نظر قرآن هيچ اميدي به نجات كفار و منافقين بدتر از كفار نيست ، مگر آنكه قبل از مرگ از كفر و نفاق خود توبه كنند .

و آيات بسياري هم مكي و هم مدني تصريح قطعي به اين مطلب نموده‏اند ، آن وقت چطور ممكن است رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) تا آن روز اين معنا را از قرآن نفهميده باشد و چگونه ممكن است از وعده حتمي عذاب كه خدا به كفار و منافقين مي‏دهد اطمينان پيدا نكند و به احتمال اينكه شايد عدد هفتاد دخالتي داشته باشد حاضر شود بيش از هفتاد بار استغفار كند ؟ ! و يا چطور مي‏شود رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) متوجه نباشد به اينكه ترديد در آيه صرفا براي افاده لغويت است ، نه براي خصوصيتي كه ممكن است در عدد هفتاد باشد تا ايشان به طمع اينكه شايد هفتاد به بالا آن خصوصيت را نداشته باشد بفرمايد : من بيشتر استغفار مي‏كنم شايد مستجاب شود ؟ ! علاوه ، مگر آيه سوره منافقين كه نازل شد و ديگر اميد رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) قطع گرديد چه بيان و چه كلمه اضافه‏اي داشت كه آيه مورد بحث نداشت كه آن آيه آنجناب را مايوس نكرد و اين آيه با آن بيان زائدش مايوسش نمود ؟ و حال آنكه بيان هر دو ، يكي است و خدا در هر دو نفي ابدي مغفرت را چنين تعليل كرد كه چون ايشان فاسقند ، و خداوند قوم فاسق را هدايت نمي‏كند .

پس خلاصه كلام اينكه ، اينگونه روايات و اشباه و نظائر آنها از جعلياتي است كه بايد آنها را به ديوار كوبيد .

و در الدر المنثور آمده كه احمد ، بخاري ، ترمذي ، نسائي ، ابن ابي حاتم ، نحاس ، ابن حبان ، ابن مردويه و ابو نعيم - در كتاب الحليه - از ابن عباس روايت كرده‏اند كه گفت : من از عمر شنيدم كه مي‏گفت : وقتي عبد الله بن ابي از دنيا رفت از رسول خدا درخواست شد كه بر او نماز گزارد ، حضرت تشريف برد و بر او نماز گزارد ، همينكه ايستاد من گفتم : آيا بر جنازه دشمن خدا ، عبد الله بن ابي نماز مي‏خواني كه فلان و فلان مي‏گفت و فلان حرفها را مي‏زد ؟ ! آنگاه شروع كردم خاطرات ايام او را برشمردن ، و رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) تبسم مي‏كرد ، تا آنجا كه از حد گذراندم فرمود : اي عمر كنار برو كه مرا اختيار داده‏اند ، زيرا به من فرموده‏اند : چه براي ايشان استغفار كني و چه استغفار نكني يكسان است اگر هفتاد بار برايشان استغفار كني خدا ايشان را نمي‏آمرزد ، پس اگر ميدانستم در صورتي كه بيش از هفتاد بار برايش استغفار

ترجمة الميزان ج : 9ص :480

كنيم خدا او را مي‏آمرزد بيش از هفتاد بار استغفار مي‏كردم .

آنگاه رسول خدا بر جنازه‏اش نماز خواند و او را تشييع كرد و كنار قبر او ايستاد تا از دفنش فارغ شدند .

من از جسارت و جرأت خودم بر رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) تعجب كردم ، با اينكه خدا و رسول داناترند .

به خدا سوگند جز اندك زماني نگذشت كه اين دو آيه نازل شد : و لا تصل علي احد منهم مات ابدا و لا تقم علي قبره كه بعد از نزول آن ديگر رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) بر هيچ منافقي نماز نخواند تا آنكه خداي تعالي او را قبض روح كرد .

مؤلف : اينكه رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) در اين روايت فرمود اگر مي‏دانستم در صورتي كه بيش از هفتاد بار برايش ... صريح است در اينكه آنجناب مايوس بوده است از اينكه مغفرت الهي شامل حال عبد الله بن ابي شود و اين خود شاهد است بر اينكه منظور از جمله مرا اختيار داده‏اند ، زيرا به من فرموده‏اند چه براي ايشان استغفار كني و چه نكني ... اين است كه خداي تعالي مساله را بطور ترديد آورده و آنجناب را صريحا از استغفار نهي نكرده است .

نه اينكه بطور حقيقت مخيرش كرده باشد بين استغفار و عدم استغفار تا نتيجه‏اش آن شود كه اگر آنجناب استغفار كند مغفرت حاصل گردد يا حصول آن اميد رود .

و از اينجا فهميده مي‏شود كه استغفار رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) براي عبد الله ابن ابي و نماز خواندنش بر جنازه او و ايستادنش بر قبر او به فرضي كه چيزي از اين مطالب ثابت باشد براي طلب آمرزش و دعاي جدي نبوده همچنانكه در روايت قمي و رواياتي ديگر گفتاري در اين باب مي‏آيد .

و در همان كتاب از ابن ابي حاتم از شعبي روايت آمده كه عمر بن خطاب گفت : مندر اسلام گرفتار لغزشي شدم كه در همه عمرم به مثل آن گرفتار نشدم و آن اين بود كه رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) خواست بر جنازه عبد الله بن ابي نماز گزارد من جامه‏اش را كشيدم پس از آن گفتم به خدا سوگند كه خدا بتو چنين دستوري نداده است ، مگر نفرموده است : استغفر لهم او لا تستغفر لهم ، ان تستغفر لهم سبعين مرة فلن يغفر الله لهم رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) فرمود پروردگارم مرا مخير كرده و فرموده چه برايشان استغفار كني و چه نكني آنگاه رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) كنار قبر نشست مردم به پسرش مي‏گفتند : اي حباب چنين كن ، اي حباب چنان كن .

رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) فرمود حباب نام شيطان است ، نام تو عبد الله است .

و در تفسير قمي در ذيل آيه استغفر لهم او لا تستغفر لهم ... گفته است : اين آيه بعد از مراجعت رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) به مدينه نازل شد ، و در آن ايام عبد الله ابن ابي مريض

ترجمة الميزان ج : 9ص :481

بود : پسرش عبد الله بن عبد الله مردي با ايمان بود نزد رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) رفت و در حالي كه پدرش جان مي‏داد عرض كرد : يا رسول الله ! پدر و مادرمبه قربانت ، شما به عيادت پدر من نيامدي و اين در اجتماع مايه سرافكندگي ما است .

رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) به خانه عبد الله بن ابي درآمد ، در حالي كه منافقين همه دور بسترش جمع بودند .

عبد الله بن عبد الله عرض كرد : يا رسول الله ! جهت پدرم استغفار كن .

آن جناب هم استغفار كرد .

عمر گفت : مگر خدا تو را نهي نكرده از اينكه براي كسي از منافقين صلوات بفرستي يا استغفار كني ؟ رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) اعتنائي به او نكرد .

بار ديگر عمر تكرار كرد ، حضرت فرمود : واي بر تو ! آخر اختيار اينامور را به من داده‏اند و من نيز چنين مصلحت ديدم ، خداي تعالي فرموده چه براي ايشان استغفار كني و چه نكني حتي اگر هفتاد بار هم استغفار كني ايشان را نمي‏آمرزد .

بعد از آنكه عبد الله بدرك واصل شد پسرش نزد رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) آمد و عرض كرد : پدر و مادرم فدايت يا رسول الله ! اگر صلاح بدانيد تشريف بياوريد بر جنازه پدرم نماز بخوانيد .

رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) كنار قبر او ايستاد تا بر او نماز بخواند ، عمر گفت : يا رسول الله ! مگر خدا تو را نهي نكرده از اينكه بر احدي از منافقين نماز بخواني ، و مگر نفرموده كه ابدا بر قبر احدي از ايشان نايست ؟ حضرت فرمود : واي بر تو ! هيچ فهميدي كه من چه گفتم ؟ من گفتم خدا يا قبرش را پر از آتش بگردان و جوفش را سرشار آتش كن او را به آتش دوزخت برسان .

و رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) مجبور شد حرفي بزند كه نمي‏خواست افشاء شود .

مؤلف : در باره روايات تتمه‏اي باقي است كه - ان شاء الله - در ذيل آيات بعدي به آنها خواهيم رسيد.