توضيح المسائل (فارسي) نسخه متنی

الكتاب: توضيح المسائل (فارسي)
المؤلف: السيد الخميني
الجزء:
الوفاة: 1409
المجموعة: فقه الشيعة ( فتاوى المراجع )
تحقيق:
الطبعة: التاسعة
سنة الطبع: 1372 ش
المطبعة:
الناشر: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و إرشاد إسلامي - طهران
ردمك:
ملاحظات: الطبعة السادسة - 1369 ش ، السابعة - 1370 ش ، الثامنة - 1371 ش ، التاسعة - 1372 ش
بسم الله الرحمن الرحيم
رساله توضيح المسائل
حضرت آية الله العظمى امام خمينى قدس سره

1
بسم الله الرحمن الرحيم
اختلافهائى كه در چاپهاى متعدد توضيح المسائل حضرت امام خمينى دام ظله العالى
مشاهده مىشود و گاه با فتاواى معظم له در تحرير الوسيله و حاشيه عروة الوثقى تطبيق نمىنمود
ما را بر آن داشت كه با كسب اجازه از محضر ايشان مسائل توضيح المسائل را يك بار ديگر با
تحرير الوسيله و حاشيه امام بر عروة الوثقى مطابقت نموده و موارد اختلاف را تصحيح نمائيم.
از اينرو كليه ناشرانى كه علاقمند به نشر و تكثير و مقاله‌هاى حضرت امام دام
ظله العالى مىباشند موظفند نسخه‌هاى چاپى خود را قبلا تصحيح نمايند و يا به ترتيبى كه در
اختيارشان گذارده مىشود، موارد تصحيح شده را در ابتداى توضيح المسائل بطور ضميمه
چاپ و نشر نمايند.
هيئت بررسى رساله‌هاى عمليه حضرت امام خمينى

2
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والصلاة والسلام على خير خلقه محمد
وآله الطاهرين ولعنة الله على اعدائهم اجمعين
الى يوم الدين
احكام تقليد
مسأله 1 - مسلمان بايد به اصول دين يقين داشته باشد، و در احكام غير ضرورى دين
بايد يا مجتهد باشد كه بتواند احكام را از روى دليل بدست آورد، يا از مجتهد تقليد كند يعنى به
دستور او رفتار نمايد، يا از راه احتياط طورى به وظيفه خود عمل نمايد كه يقين كند تكليف
خود را انجام داده است، مثلا اگر عده‌اى از مجتهدين عملى را حرام مىدانند وعده ديگر
مىگويند حرام نيست آن عمل را انجام ندهد، و اگر عملى را بعضى واجب و بعضى مستحب
مىدانند آن را بجا آورد، پس كسانى كه مجتهد نيستند و نمىتوانند به احتياط عمل كنند واجب
است از مجتهد تقليد نمايند.
مسأله 2 - تقليد در احكام عمل كردن به دستور مجتهد است، و از مجتهدى بايد تقليد
كرد كه مرد و بالغ و عاقل و شيعه دوازده امامى و حلال زاده و زنده و عادل باشد. و نيز بنابر
احتياط واجب بايد از مجتهدى تقليد كرد كه حريص به دنيا نباشد و از مجتهدين ديگر اعلم

1
باشد، يعنى در فهميدن حكم خدا از تمام مجتهدهاى زمان خود استادتر باشد.
مسأله 3 - مجتهد و اعلم را از سه‌ راه مىتوان شناخت: اول آن كه خود انسان يقين كند،
مثل آن كه از اهل علم باشد و بتواند مجتهد و اعلم را بشناسد، دوم آن كه دو نفر عالم عادل كه
مىتوانند مجتهد و اعلم را تشخيص دهند مجتهد بودن يا اعلم بودن كسى را تصديق كنند، به
شرط آن كه دو نفر عالم عادل ديگر با گفته آنان مخالفت ننمايند، سوم آن كه عده‌اى از اهل علم
كه مىتوانند مجتهد و اعلم را تشخيص دهند، و از گفته آنان اطمينان پيدا مىشود مجتهد بودن
يا اعلم بودن كسى را تصديق كنند.
مسأله 4 - اگر شناختن اعلم مشكل باشد بايد از كسى تقليد كند كه گمان به اعلم
بودن او دارد، بلكه اگر احتمال ضعيفى هم بدهد كه كسى اعلم است و بداند ديگرى از او
اعلم نيست بنابر احتياط واجب بايد از او تقليد نمايد و اگر چند نفر در نظر او اعلم از ديگران
و با يكديگر مساوى باشند بايد از يكى از آنان تقليد كند.
مسأله 5 - بدست آوردن فتوى يعنى دستور مجتهد چهار راه دارد: اول شنيدن از خود
مجتهد. دوم شنيدن از دو نفر عادل كه فتواى مجتهد را نقل كنند، سوم شنيدن از كسى كه مورد
اطمينان و راستگوست. چهارم ديدن در رساله مجتهد در صورتى كه انسان به درستى آن رساله
اطمينان داشته باشد.
مسأله 6 - تا انسان يقين نكند كه فتواى مجتهد عوض شده است مىتواند به آنچه در
رساله نوشته شده عمل نمايد، و اگر احتمال دهد كه فتواى او عوض شده جستجو لازم نيست.
مسأله 7 - اگر مجتهد اعلم در مسأله‌اى فتوى دهد مقلد آن مجتهد يعنى كسى كه از او تقليد
مىكند نمىتواند در آن مسأله به فتواى مجتهد ديگر عمل كند، ولى اگر فتوى ندهد و بفرمايد
احتياط آن است كه فلانطور عمل شود، مثلا بفرمايد احتياط آن است كه در ركعت سوم و
چهارم نماز سه مرتبه تسبيحات اربعه يعنى (سبحان الله والحمد لله و لا إله الا الله و
الله اكبر) بگويند، مقلد بايد يا به اين احتياط كه احتياط واجبش مىگويند عمل كند و
سه مرتبه بگويد، يا به فتواى مجتهد ديگرى عمل كند و بنابر احتياط واجب به فتواى مجتهدى كه
علم او از مجتهد اعلم كمتر و از مجتهدهاى ديگر بيشتر است عمل نمايد، پس اگر او يك مرتبه
گفتن را كافى بداند مىتواند يك مرتبه بگويد و همچنين است اگر مجتهد اعلم بفرمايد مسأله
محل تأمل يا محل اشكال است.
مسأله 8 - اگر مجتهد اعلم بعد از آن كه در مسأله فتوى داده احتياط كند - مثلا بفرمايد
ظرف نجس را كه يك مرتبه در آب كر بشويند پاك مىشود، اگر چه احتياط آن است كه

2
سه مرتبه بشويند - مقلد او نمىتواند در آن مسأله به فتواى مجتهد ديگر رفتار كند، بلكه بايد يا
به فتوى عمل كند، يا به احتياط بعد از فتوى كه آن را احتياط مستحب مىگويند عمل نمايد
مگر آن كه فتواى آن مجتهد نزديكتر به احتياط باشد.
مسأله 9 - اگر مجتهدى كه انسان از او تقليد مىكند، از دنيا برود بايد از مجتهد زنده
تقليد كرد ولى كسى كه در بعضى از مسائل به فتواى مجتهدى عمل كرده، بعد از مردن آن مجتهد
مىتواند در همه مسائل از او تقليد كند.
مسأله 10 - اگر در مسأله‌اى به فتواى مجتهدى عمل كند و بعد از مردن او در همان
مسأله‌ به فتوى مجتهد زنده رفتار نمايد، دوباره نمىتواند آن را مطابق فتواى مجتهدى كه از دنيا رفته
است انجام دهد. ولى اگر مجتهد زنده در مسأله‌اى فتوى ندهد و احتياط نمايد و مقلد مدتى به آن
احتياط عمل كند، دوباره مىتواند به فتوى مجتهدى كه از دنيا رفته عمل نمايد مثلا اگر مجتهدى
گفتن يك مرتبه (سبحان الله والحمد لله ولا إله الا الله والله اكبر) را در ركعت سوم و چهارم
نماز كافى بداند و مقلد مدتى به اين دستور عمل نمايد و يك مرتبه بگويد، چنانچه آن مجتهد از
دنيا برود و مجتهد زنده احتياط واجب را در سه مرتبه گفتن بداند و مقلد مدتى به اين احتياط
عمل كند و سه مرتبه بگويد دوباره مىتواند به فتواى مجتهدى كه از دنيا رفته برگردد و يك
مرتبه بگويد.
مسأله 11 - مسائلى را كه انسان غالبا به آنها احتياج دارد واجب است ياد بگيرد.
مسأله 12 - اگر براى انسان مسأله‌اى پيش آيد كه حكم آن را نمىداند مىتواند صبر
كند تا فتواى مجتهد اعلم را بدست آورد، يا اگر احتياط ممكن است به احتياط عمل نمايد بلكه
اگر احتياط ممكن نباشد چنانچه از انجام عمل محذورى لازم نيايد بنا بر يك طرف بگذارد تا
استعلام نمايد پس اگر معلوم شد كه مخالف واقع يا گفتار مجتهد بوده دوباره بايد انجام دهد.
مسأله 13 - اگر كسى فتواى مجتهدى را به ديگرى بگويد. چنانچه فتواى آن مجتهد عوض
شود لازم نيست به او خبر دهد كه فتوى عوض شده ولى اگر بعد از گفتن فتوى بفهمد اشتباه
كرده در صورتى كه ممكن باشد بايد اشتباه را بر طرف كند.
مسأله 14 - اگر مكلف مدتى اعمال خود را بدون تقليد انجام دهد در صورتى اعمال او
صحيح است كه بفهمد به وظيفه واقعى خود رفتار كرده است، يا عمل او با فتواى مجتهدى كه
وظيفه‌اش تقليد از او بوده، يا با فتواى مجتهدى كه فعلا بايد از او تقليد كند مطابق باشد، مگر
عمل را طورى انجام داده باشد كه از گفته آنان به احتياط نزديكتر باشد كه در اين صورت هم
صحيح است.

3
احكام طهارت
آب مطلق و مضاف
مسأله 15 - آب يا مطلق است يا مضاف: آب مضاف آبى است كه آن را از چيزى بگيرند،
مثل آب هندوانه و گلاب، يا با چيزى مخلوط باشد، مثل آبى كه بقدرى با گل و مانند آن
مخلوط شود كه ديگر به آن آب نگويند، و غير اينها آب مطلق است، و آن بر پنج قسم است:
اول آب كر. دوم آب قليل. سوم آب جارى. چهارم آب باران. پنجم آب چاه
1 - آب كر
مسأله 16 - آب كر مقدار آبى است كه اگر در ظرفى كه در ازا و پهنا و گودى آن
هر يك سه وجب و نيم است بريزند آن ظرف را پر كند. و وزن آن از صد و بيست و هشت من
تبريز بيست مثقال كمترست، كه 906 / 383 كيلوگرم مىشود بنابر احتياط (مستحب)، و لكن اقرب اين
است كه كر 419 / 377 كيلوگرم است.
مسأله 17 - اگر عين نجس مانند بول و خون به آب كر برسد چنانچه به واسطه آن بو يا
رنگ يا مزه آب تغيير كند آب نجس مىشود، و اگر تغيير نكند نجس نمىشود.
مسأله 18 - اگر بوى آب كر به واسطه غير نجاست تغيير كند، نجس نمىشود.
مسأله 19 - اگر عين نجس مانند خون به آبى كه بيشتر از كر است برسد و بو يا رنگ يا
مزه قسمتى از آن را تغيير دهد، چنانچه مقدارى كه تغيير نكرده كمتر از كر باشد تمام آب نجس
مىشود. و اگر به اندازه كر يا بيشتر باشد فقط مقدارى كه بو يا رنگ يا مزه آن تغيير كرده
نجس است.

4
مسأله 20 - آب فواره اگر متصل به كر باشد آب نجس را پاك مىكند، در صورتى كه
مخلوط به آن بشود ولى اگر قطره قطره روى آب نجس بريزد آن را پاك نمىكند، مگر آن كه چيزى
روى فواره بگيرند تا آب قبل از قطره قطره شدن به آب نجس متصل شود و با آن مخلوط گردد.
مسأله 21 - اگر چيزى نجس را زير شيرى كه متصل به كر است بشويند آبى كه از آن
چيز مىريزد اگر متصل به كر باشد و به واسطه نجاست بو يا رنگ يا مزه آن تغيير نكرده باشد
پاك است.
مسأله 22 - اگر مقدارى از آب يخ ببندد و باقى آن به قدر كر نباشد چنانچه نجاست به
آن برسد نجس مىشود، و هر قدر از يخ هم آب شود نجس است.
مسأله 23 - آبى كه به اندازه كر بوده، اگر انسان شك كند از كر كمتر شده يا نه مثل
آب كر است، يعنى چيز نجس شده را پاك مىكند و اگر نجاستى هم به آن برسد نجس
نمىشود. و آبى كه كمتر از كر بوده و انسان شك دارد به مقدار كر شده يا نه حكم آب كر
ندارد.
مسأله 24 - كر بودن آب به دو راه ثابت مىشود: اول آن كه خود انسان تشخيص
دهد. دوم آن كه دو مرد عادل خبر دهند.
2 - آب قليل
مسأله 25 - آب قليل آبى است كه از زمين نجوشد و از كر كمتر باشد.
مسأله 26 - اگر آب قليل روى چيز نجس بريزد يا چيز نجس به آن برسد نجس مىشود
ولى اگر از بالا با فشار روى چيز نجس بريزد مقدارى كه به آن چيز مىرسد نجس و هر چه بالاتر
از آن است پاك مىباشد، و نيز اگر مثل فواره با فشار از پائين به بالا رود در صورتى كه
نجاست به بالا برسد پائين نجس نمىشود و اگر نجاست به پائين برسد بالا نجس مىشود.
مسأله 27 - آب قليلى كه براى بر طرف كردن عين نجاست روى چيز نجس ريخته شود و
از آن جدا گردد نجس است و بايد از آب قليلى هم كه بعد از بر طرف شدن عين نجاست براى
آب كشيدن چيز نجس روى آن مىريزند و از آن جدا مىشود اجتناب كنند. ولى آبى كه با آن
مخرج بول و غايط را مىشويند با پنج شرط پاك است. اول آن كه بو يا رنگ يا مزه آب به
واسطه نجاست تغيير نكرده باشد، دوم نجاستى از خارج به آن نرسيده باشد سوم نجاست ديگرى
مثل خون با بول يا غائط بيرون نيامده باشد. چهارم ذره‌هاى غائط در آب پيدا نباشد. پنجم
بيشتر از مقدار معمول نجاست به اطراف مخرج نرسيده باشد.

5
3 - آب جارى
مسأله 28 - آب جارى آبى است كه از زمين به جوشد و جريان داشته باشد مانند آب
چشمه و قنات.
مسأله 29 - آب جارى اگر چه كمتر از كر باشد، چنانچه نجاست به آن برسد تا وقتى
بو يا رنگ يا مزه آن به واسطه نجاست تغيير نكرده پاك است.
مسأله 30 - اگر نجاستى به آب جارى برسد، مقدارى از آن كه بو يا رنگ يا مزه‌اش به
واسطه نجاست تغيير كرده نجس است و طرفى كه متصل به چشمه است اگر چه كمتر از كر
باشد پاك است. و آبهاى ديگر نهر اگر به اندازه كر باشد يا به واسطه آبى كه تغيير نكرده به
آب طرف چشمه متصل باشد پاك و اگر نه نجس است.
مسأله 31 - آب چشمه‌اى كه جارى نيست ولى طوريست كه اگر از آن بردارند باز
مىجوشد حكم آب جارى دارد. يعنى اگر نجاست به آن رسد تا وقتى بو يا رنگ يا مزه آن به
واسطه نجاست تغيير نكرده پاك است.
مسأله 32 - آبى كه كنار نهر ايستاده و متصل به آب جارى است، حكم آب جارى
دارد.
مسأله 33 - چشمه‌اى كه مثلا در زمستان مىجوشد و در تابستان از جوشش مىافتد
فقط وقتى كه مىجوشد حكم آب جارى دارد.
مسأله 34 - آب حوض حمام اگر چه كمتر از كر باشد، مثل آب جارى است. ولى بنا
بر احتياط واجب بايد به خزينه‌اى كه آب آن به تنهائى يا با آب حوضچه به اندازه كر است
متصل باشد.
مسأله 35 - آب لوله‌هاى حمام كه از شيرها و دوشها مىريزد اگر متصل به كر باشد
مثل آب جارى است، و آب لوله‌هاى عمارات اگر متصل به كر باشد در حكم آب كر است.
مسأله 36 - آبى كه روى زمين جريان دارد ولى از زمين نمىجوشد، چنانچه كمتر از كر
باشد و نجاست به آن برسد نجس مىشود. اما اگر از بالا با فشار به پائين بريزد، چنانچه
نجاست به پائين آن برسد بالاى آن نجس نمىشود.
4 - آب باران
مسأله 37 - اگر به چيز نجسى كه عين نجاست در آن نيست يك مرتبه ببارد جائى كه
باران به آن برسد پاك مىشود. و در فرش و لباس و مانند اينها فشار لازم نيست ولى باريدن

6
دو سه قطره فائده ندارد، بلكه بايد طورى باشد كه بگويند باران مىآيد.
مسأله 38 - اگر باران به عين نجس ببارد و به جاى ديگر ترشح كند، چنانچه عين
نجاست همراه آن نباشد و بو يا رنگ يا مزه نجاست نگرفته باشد پاك است. پس اگر باران بر
خون ببارد و ترشح كند، چنانچه ذره‌اى خون در آن باشد، يا آن كه بو يا رنگ يا مزه خون
گرفته باشد نجس مىباشد.
مسأله 39 - اگر بر سقف عمارت يا روى بام آن عين نجاست باشد، تا وقتى باران به
بام مىبارد آبى كه به چيز نجس رسيده و از سقف يا ناودان مىريزد پاك است. و بعد از قطع
شدن باران اگر معلوم باشد آبى كه مىريزد به چيز نجس رسيده است نجس مىباشد.
مسأله 40 - زمين نجسى كه باران بر آن ببارد پاك مىشود. و اگر باران بر زمين جارى
شود و بجاى نجسى كه زير سقف است برسد، آن را نيز پاك مىكند.
مسأله 41 - خاك نجسى كه به واسطه باران گل شود و آب آن را فرا گيرد پاك
است، اما اگر فقط رطوبت به آن برسد پاك نمىشود.
مسأله 42 - هر گاه آب باران در جائى جمع شود اگر چه كمتر از كر باشد چنانچه موقعى
كه باران مىآيد، چيز نجسى را در آن بشويند و آب بو يا رنگ يا مزه نجاست نگيرد، آن چيز
نجس پاك مىشود.
مسأله 43 - اگر بر فرش پاكى كه روى زمين نجس است باران ببارد، و بر زمين نجس
جارى شود، فرش نجس نمىشود و زمين هم پاك مىگردد.
5 - آب چاه
مسأله 44 - آب چاهى كه از زمين مىجوشد، اگر چه كمتر از كر باشد چنانچه
نجاست به آن برسد، تا وقتى بو يا رنگ يا مزه آن به واسطه نجاست تغيير نكرده پاك است، ولى
مستحب است پس از رسيدن بعضى از نجاستها مقدارى كه در كتابهاى مفصل گفته شده از
آب آن بكشند.
مسأله 45 - اگر نجاستى در چاه بريزد و بو يا رنگ يا مزه آب آن را تغيير دهد، چنانچه
تغيير آب چاه از بين برود. موقعى پاك مىشود كه با آبى كه از چاه مىجوشد مخلوط گردد.
مسأله 46 - اگر آب باران يا آب ديگر در گودالى جمع شود و كمتر از كر باشد چنانچه
بعد از قطع شدن باران نجاست به آن برسد نجس مىشود.

7
احكام آبها
مسأله 47 - آب مضاف كه معنى آن گفته شد، چيز نجس را پاك نمىكند، وضو و
غسل هم با آن باطل است.
مسأله 48 - اگر ذره‌اى نجاست به آب مضاف برسد نجس مىشود، ولى چنانچه از بالا
با فشار روى چيز نجس بريزد، مقدارى كه به چيز نجس رسيده نجس و مقدارى كه بالاتر از آن
است پاك مىباشد. مثلا اگر گلاب را از گلابدان روى دست نجس بريزند آنچه به دست
رسيده نجس و آنچه به دست نرسيده پاك است، و نيز اگر مثل فواره با فشار از پائين به بالا
برود اگر نجاست به بالا برسد پائين نجس نمىشود.
مسأله 49 - اگر آب مضاف نجس طورى با آب كر يا جارى مخلوط شود كه ديگر آب
مضاف به آن نگويند پاك مىشود.
مسأله 50 - آبى كه مطلق بوده و معلوم نيست مضاف شده يا نه مثل آب مطلق است،
يعنى چيز نجس را پاك مىكند، وضو و غسل هم با آن صحيح است. و آبى كه مضاف بوده و
معلوم نيست مطلق شده يا نه مثل آب مضاف است، يعنى چيز نجس را پاك نمىكند، وضو و
غسل هم با آن باطل است.
مسأله 51 - آبى كه معلوم نيست مطلق است يا مضاف و معلوم نيست كه قبلا مطلق يا
مضاف بوده نجاست را پاك نمىكند، وضو و غسل هم با آن باطل است ولى اگر به اندازه كر
يا بيشتر باشد و نجاست به آن برسد حكم به نجس بودن آن نمىشود.
مسأله 52 - آبى كه عين نجاست مثل خون و بول به آن برسد و بو يا رنگ يا مزه آن را
تغيير دهد اگر چه كر يا جارى باشد نجس مىشود. ولى اگر بو يا رنگ يا مزه آب بواسطه
نجاستى كه بيرون آنست عوض شود، مثلا مردارى كه پهلوى آب است بوى آن را تغيير دهد
نجس نمىشود.
مسأله 53 - آبى كه عين نجاست مثل خون و بول در آن ريخته و بو يا رنگ يا مزه آن را
تغيير داده، چنان كه به كر يا جارى متصل شود، يا باران بر آن ببارد يا باد باران را در آن
بريزد، يا آب باران در موقع باريدن از ناودان در آن جارى شود، و تغيير آن از بين برود پاك
مىشود. ولى بايد آب باران يا كر يا جارى با آن مخلوط گردد.
مسأله 54 - آبى كه براى پاك كردن شيئى نجس شده استعمال مىشود و آن را غساله
مىنامند نجس است.
مسأله 55 - آبى كه پاك بوده و معلوم نيست نجس شده يا نه پاك است و آبى كه

8
نجس بوده و معلوم نيست پاك شده يا نه نجس است.
مسأله 56 - نيم خورده سگ و خوك و كافر، نجس و خوردن آن حرام است و نيم
خورده حيوانات حرام گوشت پاك و خوردن آن مكروه مىباشد.
احكام تخلى
(بول و غائط كردن)
مسأله 57 - واجب است انسان وقت تخلى و مواقع ديگر عورت خود را از كسانى كه
مكلفند، اگر چه مثل خواهر و مادر با او محرم باشند، و همچنين از ديوانه مميز و بچه‌هاى مميز كه
خوب و بد را مىفهمند، بپوشاند ولى زن و شوهر لازم نيست عورت خود را از يكديگر
بپوشانند.
مسأله 58 - لازم نيست با چيز مخصوصى عورت خود را بپوشانند، و اگر مثلا با دست
هم آن را بپوشاند كافى است.
مسأله 59 - موقع تخلى بايد طرف جلوى بدن يعنى شكم و سينه رو به قبله و پشت به
قبله نباشد.
مسأله 60 - اگر موقع تخلى طرف جلوى بدن كسى رو به قبله يا پشت به قبله باشد و
عورت را از قبله بگرداند كفايت نمىكند و اگر جلوى بدن او رو به قبله يا پشت به قبله نباشد،
احتياط واجب آن است كه عورت را رو به قبله يا پشت به قبله ننمايد.
مسأله 61 - در موقع تطهير مخرج بول و غائط رو به قبله و پشت به قبله بودن اشكالى
ندارد، ولى اگر در موقع استبراء بول از مخرج بيرون آيد در اين حال رو به قبله و پشت به قبله
بودن حرام است.
مسأله 62 - اگر براى آن كه نامحرم او را نبيند مجبور شود رو به قبل يا پشت به قبله
بنشيند، بايد رو به قبله يا پشت به قبله بنشيند و نيز اگر از راه ديگر ناچار باشد كه رو به قبله
يا پشت به قبله بنشيند مانعى ندارد.
مسأله 63 - احتياط واجب آن است كه بچه را در وقت تخلى رو به قبله يا پشت به قبله
ننشانند، ولى اگر خود بچه بنشيند جلوگيرى از او واجب نيست.
مسأله 64 - در چهار جا تخلى حرام است: اول در كوچه‌هاى بن بست در صورتى كه
صاحبانش اجازه نداده باشند. دوم در ملك كسى كه اجازه تخلى نداده است. سوم در جائى
كه براى عده مخصوصى وقف شده است مثل بعضى از مدرسه‌ها. چهارم روى قبر مؤمنين در

9
صورتى كه بىاحترامى به آنان باشد.
مسأله 65 - در سه صورت مخرج غائط فقط با آب پاك مىشود: اول آن كه با غائط،
نجاست ديگرى مثل خون بيرون آمده باشد. دوم آن كه نجاستى از خارج به مخرج غائط رسيده
باشد. سوم آن كه اطراف مخرج بيشتر از مقدار معمول آلوده شده باشد، و در غير اين سه صورت
مىشود مخرج را با آب شست و يا به دستورى كه بعدا گفته مىشود با پارچه و سنگ و مانند
اينها پاك كرد، اگر چه شستن با آب بهتر است.
مسأله 66 - مخرج بول با غير آب پاك نمىشود، اگر بعد از بر طرف شدن بول يك مرتبه
بشويند كافى است، ولى كسانى كه بولشان از غير مجراى طبيعى مىآيد احتياط واجب آن
است كه دو مرتبه بشويند و نيز زن حكم مرد را دارد.
مسأله 67 - اگر مخرج غائط را با آب بشويند، بايد چيزى از غائط در آن نماند، ولى
باقى ماندن رنگ و بوى آن مانعى ندارد، و اگر در دفعه اول طورى شسته شود كه ذره‌اى از
غائط در آن نماند، دوباره شستن لازم نيست.
مسأله 68 - هر گاه با سنگ و كلوخ و مانند اينها غائط را از مخرج بر طرف كنند
اگر چه پاك شدنش محل تأمل است ولى نماز خواندن مانعى ندارد و چنانچه چيزى هم به آن
برسد نجس نمىشود و ذره‌هاى كوچك و لزوجت محل اشكال ندارد.
مسأله 69 - لازم نيست با سه سنگ يا سه پارچه مخرج را پاك كنند بلكه با اطراف
يك سنگ يا يك پارچه هم كافى است، بلكه اگر با يك مرتبه هم غائط بر طرف شد
كفايت مىكند، ولى با استخوان و سرگين و يا چيزهائى كه احترام آنها لازم است، مانند
كاغذى كه اسم خدا بر آن نوشته، اگر پاك كند محل‌ را بنا به احتياط واجب، نماز نمىتواند
بخواند.
مسأله 70 - اگر شك كند كه مخرج را تطهير كرده يا نه، اگر چه هميشه بعد از بول يا
غائط فورا تطهير مىكرده، بايد خود را تطهير نمايد.
مسأله 71 - اگر بعد از نماز شك كند كه قبل از نماز مخرج را تطهير كرده يا نه، نمازى
كه خوانده صحيح است، ولى براى نمازهاى بعد بايد تطهير كند.
استبراء
مسأله 72 - استبراء عمل مستحبى است كه مردها بعد از بيرون آمدن بول انجام
مىدهند، و آن داراى اقسامى است، و بهترين آنها اين است كه بعد از قطع شدن بول اگر

10
مخرج غائط نجس شده اول آن را تطهير كنند، بعد سه دفعه با انگشت ميانه دست چپ از مخرج
غائط تا بيخ آلت بكشند و بعد شست را روى آلت و انگشت پهلوى شست را زير آن بگذارند
و سه مرتبه تا ختنه‌گاه بكشند و پس از آن سه مرتبه سر آلت را فشار دهند.
مسأله 73 - آبى كه گاهى بعد از ملاعبه و بازى كردن از انسان خارج مىشود و به
آن مذى مىگويند پاك است. و نيز آبى كه گاهى بعد از منى بيرون مىآيد و به آن وذى
گفته مىشود و آبى كه گاهى بعد از بول بيرون مىآيد و به آن ودى مىگويند اگر بول به آن
نرسيده باشد پاك است. و چنانچه بعد از بول استبراء كند و بعد آبى از او خارج شود و شك
كند كه بول است يا يكى از اينها پاك مىباشد.
مسأله 74 - اگر انسان شك كند استبراء كرده يا نه و رطوبتى از او بيرون آيد كه
نداند پاك است يا نه نجس مىباشد و چنانچه وضو گرفته باشد باطل مىشود، ولى اگر شك
كند استبرائى كه كرده درست بوده يا نه و رطوبتى از او بيرون آيد كه نداند پاك است يا نه
پاك مىباشد، وضو را هم باطل نمىكند.
مسأله 75 - كسى كه استبراء نكرده اگر به واسطه آن كه مدتى از بول كردن او گذشته
يقين كند بول در مجرى نمانده است و رطوبتى به بيند و شك كند پاك است يا نه، آن رطوبت
پاك مىباشد، وضو را هم باطل نمىكند.
مسأله 76 - اگر انسان بعد از بول استبراء كند و وضو بگيرد، چنانچه بعد از وضو
رطوبتى ببيند كه بداند يا بول است يا منى، واجب است احتياطا غسل كند، وضو هم بگيرد.
ولى اگر وضو نگرفته باشد فقط گرفتن وضو كافى است.
مسأله 77 - براى زن استبراء از بول نيست و اگر رطوبتى ببيند و شك كند پاك است
يا نه پاك مىباشد، وضو و غسل او را هم باطل نمىكند.
مستحبات و مكروهات تخلى
مسأله 78 - مستحب است در موقع تخلى جايى بنشيند كه كسى او را نبيند و موقع
وارد شدن به مكان تخلى اول پاى چپ و موقع بيرون آمدن اول پاى راست را بگذارد. و
همچنين مستحب است در حال تخلى سر را به پوشاند و سنگينى بدن را بر پاى چپ بيندازد.
مسأله 79 - نشستن روبروى خورشيد و ماه در موقع تخلى مكروه است ولى اگر عورت
خود را بوسيله‌اى بپوشاند مكروه نيست. و نيز در موقع تخلى نشستن روبروى باد و در جاده و
خيابان و كوچه و درب خانه و زير درختى كه ميوه مىدهد و چيز خوردن و توقف زياد و تطهير

11
كردن با دست راست مكروه مىباشد. و هم چنين است حرف زدن در حالى تخلى ولى اگر
ناچار باشد يا ذكر خدا بگويد اشكال ندارد.
مسأله 80 - ايستاده بول كردن و بول كردن در زمين سخت و سوراخ جانوران و در آب
خصوصا ايستاده مكروه است.
مسأله 81 - خوددارى كردن از بول و غائط مكروه است. و اگر ضرر برساند بايد
خوددارى نكند.
مسأله 82 - مستحب است انسان پيش از نماز و پيش از خواب و پيش از جماع و بعد از
بيرون آمدن منى بول كند.
نجاسات
مسأله 83 - نجاسات يازده چيز است: اول بول، دوم غائط، سوم منى، چهارم مردار،
پنجم خون، ششم و هفتم سگ و خوك، هشتم كافر، نهم شراب، دهم فقاع، يازدهم عرق شتر
نجاست خوار.
1 - 2 بول و غائط
مسأله 84 - بول و غائط انسان و هر حيوان حرام گوشتى كه خون جهنده دارد كه اگر
رگ آن را ببرند خون از آن جستن مىكند نجس است، ولى فضله حيوانات كوچك مثل پشه و
مگس كه گوشت ندارد پاك است.
مسأله 85 - فضله پرندگان حرام گوشت نجس است.
مسأله 86 - بول و غائط حيوان نجاست خوار نجس است و همچنين است بول و غائط
حيوانى كه انسان آن را وطى كرده يعنى با آن نزديكى نموده، و گوسفندى كه گوشت آن از
خوردن شير خوك محكم شده است.
3 - منى
مسأله 87 - منى حيوانى كه خون جهنده دارد نجس است.
4 - مردار
مسأله 88 - مردار حيوانى كه خون جهنده دارد نجس است، چه خودش مرده باشد يا به

12
غير دستورى كه در شرع معين شده آن را كشته باشند. و ماهى چون خون جهنده ندارد اگر چه
در آب بميرد پاك است.
مسأله 89 - چيزهائى از مردار كه مثل پشم و مو و كرك و استخوان و دندان روح
نداشته اگر از غير حيوانى باشد كه مثل سگ نجس است، پاك مىباشد.
مسأله 90 - اگر از بدن انسان يا حيوانى كه خون جهنده دارد در حالى كه زنده است
گوشت يا چيز ديگرى را كه روح دارد جدا كنند نجس است.
مسأله 91 - پوستهاى مختصر لب و جاهاى ديگر بدن كه موقع افتادنشان رسيده اگر چه
آنها را بكنند پاك است، ولى بنابر احتياط واجب بايد از پوستى كه موقع افتادنش نرسيده و
آن را كنده‌اند اجتناب نمايند.
مسأله 92 - تخم مرغى كه از شكم مرغ مرده بيرون مىآيد اگر پوست روى آن سفت
شده باشد پاك است، ولى ظاهر آن را بايد آب كشيد.
مسأله 93 - اگر بره و بزغاله پيش از آن كه علفخوار شوند بميرند پنير مايه‌اى كه در
شيردان آنها مىباشد پاك است، ولى ظاهر آن را بايد آب كشيد.
مسأله 94 - دواجات روان و عطر و روغن و واكس و صابون كه از خارجه مىآورند
اگر انسان يقين به نجاست آنها نداشته باشد پاك است.
مسأله 95 - گوشت و پيه و چرمى كه در بازار مسلمانان فروخته شود پاك است، و
همچنين است اگر يكى از اينها در دست مسلمان باشد، و بدانند آن مسلمان از كافر گرفته و
احتمال بدهند آن مسلمان رسيدگى كرده كه از حيوانيست كه به دستور شرع كشته شده يا نه
و نيز بنا بر احتياط واجب بداند مسلمان با آن معامله پاكى نموده پاك است ولى اگر بداند
رسيدگى نكرده نجس مىباشد.
5 - خون
مسأله 96 - خون انسان و هر حيوانى كه خون جهنده دارد يعنى حيوانى كه اگر رگ
آن را ببرند خون از آن جستن مىكند نجس است، پس خون حيوانى كه مانند ماهى و پشه خون
جهنده ندارد پاك مىباشد.
مسأله 97 - اگر حيوان حلال گوشت را بدستورى كه در شرع معين شده بكشند و
خون آن به مقدار معمول بيرون آيد خونى كه در بدنش مىماند پاك است، ولى اگر به علت
نفس كشيدن يا به واسطه اين كه سر حيوان در جاى بلندى بوده خون به بدن حيوان برگردد آن

13
خون نجس است.
مسأله 98 - خونى كه در تخم مرغ مىباشد نجس نيست ولى خوردن آن حرام است، و
اگر خون را با زرده تخم مرغ به هم بزنند كه از بين برود خوردن زرده هم مانعى ندارد.
مسأله 99 - خونى كه گاهى موقع دوشيدن شير ديده مىشود نجس‌ است و شير را نجس
مىكند.
مسأله 100 - خونى كه از لاى دندانها مىآيد، نجس و خوردن آن حرام است ولى اگر
بواسطه مخلوط شدن با آب دهان از بيرون برود پاك است، و فرو بردن آب دهان در اين صورت
اشكال ندارد.
مسأله 101 - خونى كه به واسطه كوبيده شدن زير ناخن يا زير پوست مىميرد، اگر
طورى شود كه ديگر به آن خون نگويند پاك است، و اگر به آن خون بگويند در صورتى كه
ناخن يا پوست سوراخ شود، اگر مشقت ندارد بايد براى وضو و غسل خون را بيرون آورند و
اگر مشقت دارد بايد اطراف آن را به طورى كه نجاست زياد نشود بشويند و پارچه يا چيزى
مثل پارچه بر آن بگذارند و روى پارچه دست تر بكشند و تيمم هم بكنند.
مسأله 102 - اگر انسان نداند كه خون زير پوست مرده يا گوشت به واسطه كوبيده
شدن به آن حالت در آمده پاك است.
مسأله 103 - اگر موقع جوشيدن غذا ذره‌اى خون در آن بيفتد تمام غذا و ظرف آن
نجس مىشود. و جوشيدن و حرارت و آتش پاك كننده نيست.
مسأله 104 - زردابه‌اى كه در حال بهبودى زخم در اطراف آن پيدا مىشود، اگر
معلوم نباشد كه با خون مخلوط است پاك مىباشد.
6 - 7 سگ و خوك
مسأله 105 - سگ و خوكى كه در خشكى زندگى مىكنند حتى مو و استخوان و
پنجه و ناخن و رطوبت‌هاى آنها نجس است ولى سگ و خوك دريائى پاك است.
8 - كافر
مسأله 106 - كافر يعنى كسى كه منكر خدا است، يا براى خدا شريك قرار
مىدهد، يا پيغمبرى حضرت خاتم الانبياء محمد بن عبد الله صلى الله عليه وآله و سلم را قبول
ندارد، نجس است و همچنين است اگر در يكى از اينها شك داشته باشد و نيز كسى كه

14
ضرورى دين يعنى چيزى را كه مثل نماز و روزه مسلمانان جزء دين اسلام مىدانند منكر شود
چنانچه بداند آن چيز ضرورى دين است و انكار آن چيز برگردد به انكار خدا يا توحيد يا نبوت
نجس مىباشد، و اگر ضرورى دين بودن آن را نداند بطورى كه انكار آن به انكار خدا يا توحيد يا
نبوت برنگردد بهتر آن است كه از او اجتناب كند.
مسأله 107 - تمام بدن كافر حتى مو و ناخن و رطوبت‌هاى او نجس است.
مسأله 108 - اگر پدر و مادر و جد و جده بچه نا بالغ كافر باشند آن بچه هم نجس است
و اگر يكى از اينها مسلمان باشد بچه پاك است.
مسأله 109 - كسى كه معلوم نيست مسلمان است يا نه پاك مىباشد. ولى احكام
ديگر مسلمانان را ندارد، مثلا نمىتواند زن مسلمان بگيرد، و نبايد در قبرستان مسلمانان دفن
شود.
مسأله 110 - اگر مسلمانى به‌ يكى از دوازده امام دشنام دهد، يا با آنان دشمنى داشته
باشد نجس است.
9 - شراب
مسأله 111 - شراب و هر چيزى كه انسان را مست مىكند، چنانچه به خودى خود
روان باشد نجس است. و اگر مثل بنگ و حشيش روان نباشد اگر چه چيزى در آن بريزند
كه روان شود پاك است.
مسأله 112 - الكل صنعتى كه براى رنگ كردن درب و ميز و صندلى و مانند اينها به كار
مىبرند اگر انسان نداند از چيزى كه مست كننده و روان است درست كرده‌اند پاك
مىباشد.
مسأله 113 - اگر انگور و آب انگور به خودى خود جوش بيايد حرام ولى نجس نيست
مگر آن كه معلوم شود كه مست كننده است، و اگر به واسطه پختن جوش بيايد خوردنش حرام
است ولى نجس نيست.
مسأله 114 - خرما و مويز و كشمش و آب آنها اگر جوش بيايند پاك و خوردن آنها
حلال است، اگر چه احتياط مستحب آن است كه از آنها اجتناب كنند.
10 - فقاع
مسأله 115 - فقاع كه از جو گرفته مىشود و به آن آبجو مىگويند نجس‌ است، ولى

15
آبى كه به دستور طبيب از جو مىگيرند و به آن ماء الشعير مىگويند پاك مىباشد.
عرق جنب از حرام
مسأله 116 - عرق جنب از حرام نجس نيست، ولى احتياط واجب آن است كه با بدن
يا لباسى كه به آن آلوده شده نماز نخوانند.
مسأله 117 - اگر انسان در موقعى كه نزديكى با زن حرام است - مثلا در روزه
ماه رمضان - با زن خود نزديكى كند بنابر احتياط واجب بايد از عرق خود در نماز اجتناب
نمايد.
مسأله 118 - اگر جنب از حرام به واسطه تنگى وقت عوض غسل تيمم نمايد و بعد از
تيمم عرق كند بنابر احتياط واجب بايد از عرق خود در نماز اجتناب نمايد، ولى اگر بواسطه
عذر ديگر تيمم كند اجتناب لازم نيست.
مسأله 119 - اگر كسى از حرام جنب شود و بعد با حلال خود نزديكى كند بنابر
احتياط واجب بايد از عرق خود در نماز اجتناب كند، ولى اگر اول با حلال خود نزديكى كند
و بعد با حرام نزديكى كند مىتواند با آن نماز بخواند.
11 - عرق شتر نجاستخوار
مسأله 120 - عرق شتر نجاستخوار نجس است، ولى اگر حيوانات ديگر نجاستخوار شوند
از عرق آنجا اجتناب لازم نيست.
راه ثابت شدن نجاست
مسأله 121 - نجاست هر چيز از سه راه ثابت مىشود: اول آن كه خود انسان يقين كند
چيزى نجس است، و اگر گمان داشته باشد چيزى نجس است لازم نيست از آن اجتناب
نمايد. بنابر اين غذا خوردن در قهوه‌خانه و مهمانخانه‌هائى كه مردمان لاابالى و كسانى كه پاكى
و نجسى را مراعات نمىكنند در آنها غذا مىخورند، اگر انسان يقين نداشته باشد غذائى را كه
براى او آورده‌اند نجس است اشكال ندارد. دوم آن كه كسى كه چيزى در اختيار او است
بگويد آن چيز نجس است، مثلا همسر انسان يا نوكر يا كلفت بگويد ظرف يا چيز ديگرى
كه در اختيار او است نجس مىباشد، سوم آن كه دو مرد عادل بگويند چيزى نجس است و نيز

16
اگر يك نفر عادل هم بگويد چيزى نجس است بنابر احتياط واجب بايد از آن چيز اجتناب
كرد.
مسأله 122 - اگر به واسطه ندانستن مسأله، نجس بودن و پاك بودن چيزى را نداند
مثلا نداند عرق جنب از حرام پاك است يا نه بايد مسأله را بپرسد، ولى اگر با اين كه مسأله را
مىداند، چيزى را شك كند پاك است يا نه مثلا شك كند آن چيز خون است يا نه يا نداند
كه خون پشه است يا خون انسان پاك مىباشد.
مسأله 123 - چيز نجسى كه انسان شك دارد پاك شده يا نه نجس است، و چيز پاك
را اگر شك كند نجس شده يا نه پاك است. و اگر هم بتواند نجس بودن يا پاك بودن آن را
بفهمد لازم نيست وارسى كند.
مسأله 124 - اگر بداند يكى از دو ظرف يا دو لباسى كه از هر دوى آنها استفاده
مىكند نجس شده و نداند كدام است بايد از هر دو اجتناب كند، بلكه اگر مثلا نمىداند
لباس خودش نجس شده يا لباسى كه بعد از اين علم از مورد ابتلاى او خارج شده و هيچ از
آن استفاده نمىكند و مال ديگرى است باز هم واجب است كه از لباس خودش اجتناب
كند.
راه نجس شدن چيزهاى پاك
مسأله 125 - اگر چيز پاك به چيز نجس برسد و هر دو يا يكى از آنها به طورى تر باشد
كه ترى يكى به ديگرى برسد چيز پاك نجس مىشود. و اگر ترى به قدرى كم باشد كه به
ديگرى نرسد چيزى كه پاك بوده نجس نمىشود.
مسأله 126 - اگر چيز پاكى به چيز نجس برسد و انسان شك كند كه هر دو يا يكى
از آنها تر بوده يا نه آن چيز پاك نجس نمىشود.
مسأله 127 - دو چيزى كه انسان نمىداند كدام پاك و كدام نجس است اگر چيز
پاكى با رطوبت به يكى از آنها برسد نجس نمىشود، ولى اگر يكى از آنها قبلا نجس بوده و
انسان نداند پاك شده يا نه چنانچه چيز پاكى به آن برسد نجس مىشود.
مسأله 128 - زمين و پارچه و مانند اينها اگر رطوبت داشته باشد هر قسمتى كه
نجاست به آن برسد نجس مىشود و جاهاى ديگر آن پاك است و همچنين است خيار و خربزه
و مانند اينها.
مسأله 129 - هر گاه شيره و روغن روان باشد همين كه يك نقطه از آن نجس شد تمام

17
آن نجس مىشود. ولى اگر روان نباشد نجس نمىشود.
مسأله 130 - اگر مگس يا حيوانى مانند آن روى چيز نجسى كه تر است بنشيند و بعد
روى چيز پاكى كه آن هم تر است بنشيند، چنانچه انسان بداند نجاست همراه آن حيوان بوده چيز
پاك نجس مىشود، و اگر نداند پاك است.
مسأله 131 - اگر جائى از بدن كه عرق دارد نجس شود و عرق از آنجا به جاى ديگر
برود هر جا كه عرق به آن برسد نجس مىشود، و اگر عرق به جاى ديگر نرود جاهاى ديگر
بدن پاك است.
مسأله 132 - اخلاطى كه از بينى يا گلو مىآيد، اگر خون داشته باشد، جائى كه
خون دارد نجس و بقيه آن پاك است، پس اگر به بيرون دهان يا بينى برسد، مقدارى را كه
انسان يقين دارد جاى نجس اخلاط به آن رسيده نجس است، و محلى را كه شك دارد جاى
نجس به آن رسيده يا نه پاك مىباشد.
مسأله 133 - اگر آفتابه‌اى را كه ته آن سوراخ است روى زمين نجس بگذارند چنانچه
آب طورى زير آن جمع گردد كه با آب آفتابه يكى حساب شود، آب آفتابه نجس مىشود، بلكه
اگر آب بر زمين جارى شود يا فرو رود، در صورتى كه سوراخ آفتابه به زمين نجس متصل باشد،
باز هم بنابر احتياط واجب بايد از آب آفتابه اجتناب كرد، ولى اگر سوراخ آن به زمين نجس
متصل نباشد و آب زير آفتابه هم با آب داخل آن يكى حساب نشود آب آفتاب نجس
نمىشود.
مسأله 134 - اگر چيزى داخل بدن شود و به نجاست برسد، در صورتى كه بعد از بيرون
آمدن آلوده به نجاست نباشد پاك است، پس اگر اسباب اماله يا آب آن در مخرج غائط وارد
شود، يا سوزن و چاقو و مانند اينها در بدن فرو رود و بعد از بيرون آمدن، به نجاست آلوده نباشد
نجس نيست. و همچنين است آب دهان و بينى اگر در داخل به خون برسد و بعد از بيرون آمدن
به خون آلوده نباشد.
احكام نجاسات
مسأله 135 - نجس كردن خط و ورق قرآن حرام است، و اگر نجس شود بايد فورا آن
را آب بكشند.
مسأله 136 - اگر جلد قرآن نجس شود در صورتى كه بىاحترامى به قرآن باشد بايد آن
را آب بكشند.

18
مسأله 137 - گذاشتن قرآن روى عين نجس مانند خون و مردار اگر چه آن عين نجس
خشك باشد حرام است، و برداشتن قرآن از روى آن واجب مىباشد.
مسأله 138 - نوشتن قرآن با مركب نجس اگر چه يك حرف آن باشد حرام است. و
اگر نوشته شود بايد آن را آب بكشند، يا بواسطه تراشيدن و مانند آن كارى كنند كه از بين
برود.
مسأله 139 - احتياط واجب آن است كه از دادن قرآن به كافر خوددارى كنند، و
اگر قرآن دست او است در صورت امكان از او بگيرند.
مسأله 140 - اگر ورق قرآن يا چيزى كه احترام آن لازم است - مثل كاغذى كه
اسم خدا يا پيغمبر يا امام بر آن نوشته شده - در مستراح بيفتد بيرون آوردن و آب كشيدن آن
اگر چه خرج داشته باشد واجب است، و اگر بيرون آوردن آن ممكن نباشد بايد به آن مستراح
نروند تا يقين كنند آن ورق پوسيده است. و نيز اگر تربت در مستراح بيفتد و بيرون آوردن آن
ممكن نباشد بايد تا وقتى كه يقين نكرده‌اند به كلى از بين رفته به آن مستراح نروند.
مسأله 141 - خوردن و آشاميدن چيز نجس حرام است و نيز خورانيدن عين نجس به
اطفال در صورتى كه ضرر داشته باشد حرام مىباشد، بلكه اگر ضرر هم نداشته باشد بايد از آن
خوددارى كنند، ولى خوراندن غذاهائى كه نجس شده است به اطفال حرام نيست.
مسأله 142 - فروختن و عاريه دادن چيز نجسى كه مىشود آن را آب كشيد اگر نجس
بودن آن را به طرف نگويند اشكال ندارد، ولى چنانچه انسان بداند كه عاريه گيرنده و خريدار
آن را در خوردن و آشاميدن استعمال مىكند بايد نجاستش را به او بگويند.
مسأله 143 - اگر انسان ببيند كسى چيز نجسى را مىخورد يا با لباس نجس نماز
مىخواند لازم نيست به او بگويد.
مسأله 144 - اگر جائى از خانه يا فرش كسى نجس باشد و ببيند بدن يا لباس يا چيز
ديگر كسانى كه وارد خانه او مىشوند با رطوبت بجاى نجس رسيده است لازم نيست به آنان
بگويد.
مسأله 145 - اگر صاحب خانه در بين غذا خوردن بفهمد غذا نجس است، بايد به
مهمان‌ها بگويد، اما اگر يكى از مهمانها بفهمد لازم نيست به ديگران خبر دهد، ولى
چنانچه طورى با آنان معاشرت دارد كه مىداند كه به واسطه نگفتن خود او هم نجس مىشود
بايد بعد از غذا به آنان بگويد.
مسأله 146 - اگر چيزى را كه عاريه كرده نجس شود اگر بداند كه صاحبش آن چيز

19
را در خوردن و آشاميدن استعمال مىكند واجب است به او بگويد.
مسأله 147 - بچه مميزى كه خوب و بد را مىفهمد اگر تكليفش هم نزديك است
اگر بگويد چيزى را آب كشيدم دوباره بايد آن را آب كشيد، ولى اگر بگويد چيزى كه در
دست او است نجس است احتياط واجب آن است كه از آن اجتناب كنند.
مطهرات
مسأله 148 - ده چيز نجاست را پاك مىكند و آنها را مطهرات گويند: اول آب، دوم
زمين، سوم آفتاب، چهارم استحاله، پنجم انتقال، ششم اسلام، هفتم تبعيت، هشتم بر طرف
شدن عين نجاست، نهم استبراء حيوان نجاستخوار، دهم غائب شدن مسلمان و احكام اينها بطور
تفصيل در مسائل آينده گفته مىشود.
1 - آب.
مسأله 149 - آب با چهار شرط چيز نجس را پاك مىكند: اول آن كه مطلق باشد،
پس آب مضاف مانند گلاب و عرق بيد چيز نجس را پاك نمىكند، دوم آن كه پاك باشد،
سوم آن كه وقتى چيز نجس را مىشويند آب مضاف نشود و بو يا رنگ يا مزه آن بواسطه نجاست
تغيير نكند، چهارم آن كه بعد از آب كشيدن چيز نجس عين نجاست در آن نباشد. و پاك شدن
چيز نجس با آب قليل يعنى آب كمتر از كر، شرطهاى ديگرى هم دارد كه بعدا گفته مىشود.
مسأله 150 - ظرف نجس را با آب قليل بايد سه مرتبه شست، بلكه در كر و جارى
هم احتياط سه مرتبه است گرچه اقوى كفايت يك مرتبه است، ولى ظرفى را كه سگ
ليسيده يا از آن ظرف آب يا چيز روان ديگر خورده، بايد اول با خاك پاك، خاك مال كرد
و بعد بنابر احتياط واجب دو مرتبه در كر يا جارى يا با آب قليل شست، و هم چنين ظرفى را كه
آب دهان سگ در آن ريخته بنابر احتياط واجب بايد پيش از شستن خاك مال كرد.
مسأله 151 - اگر دهانه ظرفى كه سگ دهن زده تنگ باشد و نشود آن را خاك مال
كرد، چنانچه ممكن است بايد كهنه به چوبى بپيچند و بتوسط آن خاك را به آن ظرف بمالند و
در غير اين صورت پاك شدن ظرف اشكال دارد.
مسأله 152 - ظرفى را كه خوك از آن چيز روانى بخورد، با آب قليل بايد هفت مرتبه
شست، و در كر و جارى نيز هفت مرتبه بايد شست به احتياط واجب، و لازم نيست آن را
خاك مال كنند، اگر چه احتياط (مستحب) آن است كه خاك مال شود، و نيز ليسيدن خوك ملحق

20
است به آب خوردن آن به احتياط واجب.
مسأله 153 - اگر بخواهند ظرفى را كه به شراب نجس شده با آب قليل آب بكشند
بايد سه مرتبه بشويند، و بهتر است هفت مرتبه شسته شود.
مسأله 154 - كوزه‌اى كه از گل نجس ساخته شده و يا آب نجس در آن فرو رفته اگر
در آب كر يا جارى بگذارند به هر جاى آن كه آب برسد پاك مىشود. و اگر بخواهند باطن
آن هم پاك شود بايد به قدرى در آب كر يا جارى بماند كه آب به تمام آن فرو رود و فرو رفتن
رطوبت كافى نيست.
مسأله 155 - ظرف نجس را با آب قليل دو جور مىشود آب كشيد. يكى آن كه سه
مرتبه پر كنند و خالى كنند، ديگر آن كه سه دفعه قدرى آب در آن بريزند و در هر دفعه آب را
طورى در آن بگردانند كه به جاهاى نجس آن برسد و بيرون بريزند.
مسأله 156 - اگر ظرف بزرگى مثل پاتيل و خمره نجس شود، چنانچه سه مرتبه آن را از
آب پر كنند و خالى كنند پاك مىشود، و هم چنين است اگر سه مرتبه از بالا آب در آن بريزند،
بطورى كه تمام اطراف آن را بگيرد، و در هر دفعه آبى كه ته آن جمع مىشود بيرون آورند، و
احتياط واجب آن است كه در هر دفعه ظرفى را كه با آن آبها را بيرون مىآورند آب بكشند.
مسأله 157 - اگر مس نجس و مانند آن را آب كنند و آب بكشند، ظاهرش پاك
مىشود.
مسأله 158 - تنورى كه به بول نجس شده است، اگر دو مرتبه از بالا آب در آن بريزند
بطورى كه تمام اطراف آن را بگيرد پاك مىشود. و در غير بول اگر بعد از بر طرف شدن
نجاست يك مرتبه بدستورى كه گفته شد آب در آن بريزند كافى است. و بهتر است كه
گودالى ته آن‌ بكنند تا آبها در آن جمع شود و بيرون بياورند، بعد آن گودال را با خاك پاك پر
كنند.
مسأله 159 - اگر چيز نجس را بعد از بر طرف كردن عين نجاست، يك مرتبه در آب
كر يا جارى فرو برند كه آب به تمام جاهاى نجس آن برسد پاك مىشود. و احتياط واجب
آن است كه فرش و لباس و مانند اينها را طورى فشار يا حركت دهند كه آب داخل آن خارج
شود.
مسأله 160 - اگر بخواهند چيزى را كه به بول نجس شده با آب قليل آب بكشند،
چنانچه يك مرتبه آب روى آن بريزند و از آن جدا شود در صورتى كه بول در آن چيز نمانده
باشد، يك مرتبه ديگر كه آب روى آن بريزند پاك مىشود، ولى در لباس و فرش و مانند

21
اينها بايد بعد از هر دفعه فشار دهند تا غساله آن بيرون آيد (و غساله آبى است كه معمولا در
وقت شستن و بعد از آن از چيزى كه شسته مىشود خود به خود يا به وسيله فشار مىريزد).
مسأله 161 - اگر چيزى به بول پسر شيرخوارى كه غذا خور نشده و شير خوك نخورده
نجس شود، چنانچه يك مرتبه آب روى آن بريزند كه به تمام جاهاى نجس آن برسد پاك
مىشود ولى احتياط مستحب آن است كه يك مرتبه ديگر هم آب روى آن بريزند و در لباس
و فرش و مانند اينها فشار لازم نيست.
مسأله 162 - اگر چيزى به غير بول نجس شود، چنانچه بعد از بر طرف كردن نجاست
يك مرتبه آب روى آن بريزند و از آن جدا شود پاك مىگردد. و نيز اگر در دفعه اولى كه آب
روى آن مىريزند نجاست آن بر طرف شود و بعد از بر طرف شدن نجاست هم آب روى آن
بيايد پاك مىشود. ولى در هر صورت لباس و مانند آن را بايد فشار دهند تا غساله آن بيرون
آيد.
مسأله 163 - اگر حصير نجس را كه با نخ بافته شده در آب كر يا جارى فرو برند، بعد
از بر طرف شدن عين نجاست پاك مىشود.
مسأله 164 - اگر ظاهر گندم و برنج و صابون و مانند اينها نجس شود به فرو بردن در
كر و جارى پاك مىگردد. و اگر باطن آنها نجس شود پاك نمىگردد.
مسأله 165 - اگر انسان شك كند كه آب نجس به باطن صابون رسيده يا نه باطن آن
پاك است.
مسأله 166 - اگر ظاهر برنج و و گوشت يا چيزى مانند اينها نجس شده باشد، چنانچه
آن را در ظرفى بگذارند و سه مرتبه آب روى آن بريزند و خالى كنند پاك مىشود، و ظرف آن
هم پاك مىگردد. ولى اگر بخواهند لباس يا چيزى را كه فشار لازم دارد در ظرفى بگذارند و
آب بكشند بايد در هر مرتبه كه آب روى آن مىريزند آن را فشار دهند و ظرف را كج كنند،
تا غساله‌اى كه در آن جمع شده بيرون بريزد.
مسأله 167 - لباس نجسى را كه به نيل و مانند آن رنگ شده اگر در آب كر يا جارى
فرو برند و آب پيش از آن كه بواسطه رنگ پارچه مضاف شود به تمام آن برسد آن لباس پاك
مىشود. اگر چه موقع فشار دادن آب مضاف يا رنگين از آن بيرون آيد.
مسأله 168 - اگر لباسى را در كر يا جارى آب بكشند و بعد مثلا لجن آب در آن
ببينند، چنانچه احتمال ندهند كه جلوگيرى از رسيدن آب كرده آن لباس پاك است.

22
مسأله 169 - اگر بعد از آب كشيدن لباس و مانند آن خورده گل يا اشنان در آن ديده
شود پاك است. ولى اگر آب نجس به باطن گل يا اشنان رسيده باشد ظاهر گل و اشنان
پاك و باطن آنها نجس است.
مسأله 170 - هر چيز نجس تا عين نجاست را از آن بر طرف نكنند پاك نمىشود. ولى
اگر بو يا رنگ نجاست در آن مانده باشد اشكال ندارد. پس اگر خون را از لباس بر طرف
كنند و لباس را آب بكشند و رنگ خون در آن بماند پاك مىباشد، اما چنانچه بواسطه بو يا
رنگ يقين كنند يا احتمال دهند كه ذره‌هاى نجاست در آن چيز مانده نجس است.
مسأله 171 - اگر نجاست بدن را در آب كر يا جارى بر طرف كنند بدن پاك مىشود
و بيرون آمدن و دوباره در آب رفتن لازم نيست.
مسأله 172 - غذاى نجسى كه لاى دندانها مانده اگر آب در دهان بگردانند و به تمام
غذاى نجس برسد پاك مىشود.
مسأله 173 - اگر موى سر و صورت را كه زياد است با آب قليل آب بكشند بايد فشار
دهند كه غساله آن جدا شود.
مسأله 174 - اگر جائى از بدن يا لباس را با آب قليل آب بكشند، اطراف آنجا كه
متصل به آن است و معمولا موقع آب كشيدن آنجا نجس مىشود در صورتى كه آبى كه براى
پاك شدن محل نجس مىريزند به آن اطراف جارى شود با پاك شدن جاى نجس پاك
مىشود. و هم چنين است اگر چيز پاكى را پهلوى چيز نجس بگذارند و روى هر دو آب
بريزند. پس اگر براى آب كشيدن يك انگشت نجس روى همه انگشتها آب بريزند و آب
نجس به همه آنها برسد، بعد از پاك شدن انگشت نجس تمام انگشتها پاك مىشود.
مسأله 175 - گوشت و دنبه‌اى كه نجس شده مثل چيزهاى ديگر آب كشيده
مىشود. و همچنين است اگر بدن يا لباس چربى كمى داشته باشد كه از رسيدن آب به آنها
جلوگيرى نكند.
مسأله 176 - اگر ظرف يا بدن نجس باشد و بعد به طورى چرب شود كه جلوگيرى از
رسيدن آب به آنها كند، چنانچه بخواهند ظرف و بدن را آب بكشند بايد چربى را بر طرف
كنند تا آب به آنها برسد.
مسأله 177 - چيز نجسى كه عين نجاست در آن نيست، اگر زير شيرى كه متصل به
كر است يك دفعه بشويند پاك مىشود، و نيز اگر عين نجاست در آن باشد، چنانچه عين

23
نجاست آن، زير شير يا بوسيله ديگر بر طرف شود، و آبى كه از آن چيز مىريزد بو يا رنگ يا مزه
ديگرى بواسطه نجاست به خود نگرفته باشد با آب شير پاك مىگردد. اما اگر آبى كه از آن
مىريزد بو يا رنگ يا مزه ديگرى بواسطه نجاست به خود گرفته باشد بايد بقدرى آب شير روى
آن بريزند تا در آبى كه از آن جدا مىشود بو يا رنگ يا مزه ديگرى بواسطه نجاست نباشد.
مسأله 178 - اگر چيزى را آب بكشد و يقين كند پاك شده و بعد شك كند كه عين
نجاست را از آن بر طرف كرده يا نه، چنانچه موقع آب كشيدن متوجه بر طرف كردن عين
نجاست بوده آن چيز پاك است و اگر متوجه بر طرف كردن عين نجاست نبوده بنا بر احتياط
مستحب بايد دوباره آن را آب بكشد.
مسأله 179 - زمينى كه آب روى آن جارى نمىشود اگر نجس شود با آب قليل پاك
نمىگردد. ولى زمينى كه روى آن شن يا ريگ باشد - چون آبى كه روى آن مىريزند از آن
جدا شده و در شن و ريگ فرو مىرود - با آب قليل پاك مىشود، اما زير ريگها نجس
مىماند.
مسأله 180 - زمين سنگ فرش و آجر فرش و زمين سختى كه آب در آن فرو نمىرود
اگر نجس شود با آب قليل پاك مىگردد، ولى بايد بقدرى آب روى آن بريزند كه جارى
شود و چنانچه آبى كه روى آن ريخته‌اند از سوراخى بيرون رود همه زمين پاك مىشود، و اگر
بيرون نرود جائى كه آبها جمع مىشود نجس مىماند. و براى پاك شدن آنجا بايد گودالى بكنند
كه آب در آن جمع شود، بعد آب را بيرون بياورند و گودال را با خاك پاك پر كنند.
مسأله 181 - اگر ظاهر نمك سنگ و مانند آن نجس شود با آب كمتر از كر هم پاك
مىشود.
مسأله 182 - اگر شكر آب شده نجس را قند بسازند و در آب كر يا جارى بگذارند
پاك نمىشود.
2 - زمين
مسأله 183 - زمين با سه شرط كف پا و ته كفش نجس را پاك مىكند اول آن كه
زمين پاك باشد. دوم آن كه خشك باشد. سوم آن كه اگر عين نجس مثل خون و بول، يا
متنجس مثل گلى كه نجس شده در كف پا و ته كفش باشد بواسطه راه رفتن يا ماليدن پا به
زمين بر طرف شود. و نيز زمين بايد خاك يا سنگ يا آجر فرش و مانند اينها باشد و با راه رفتن

24
روى فرش و حصير و سبزه، كف پا و ته كفش نجس پاك نمىشود، و اگر بواسطه غير راه رفتن
نجس شده باشد پاك شدنش بواسطه راه رفتن اشكال دارد.
مسأله 184 - پاك شدن كف پا و ته كفش نجس بواسطه راه رفتن روى آسفالت و
روى زمينى كه با چوب فرش شده محل اشكال است.
مسأله 185 - براى پاك شدن كف پا و ته كفش بهتر است پانزده قدم يا بيشتر راه
بروند، اگر چه به كمتر از پانزده قدم يا ماليدن پا به زمين نجاست بر طرف شود.
مسأله 186 - لازم نيست كف پا و ته كفش نجس، تر باشد بلكه اگر خشك هم
باشد به راه رفتن پاك مىشود.
مسأله 187 - بعد از آن كه كف پا يا ته كفش نجس به راه رفتن پاك شد مقدارى از
اطراف آن هم كه معمولا به گل آلوده مىشود اگر زمين يا خاك به آن اطراف برسد پاك
مىگردد.
مسأله 188 - كسى كه با دست و زانو راه مىرود، اگر كف دست يا زانوى او
نجس شود پاك شدن دست و زانوى او به وسيله راه رفتن محل اشكال است. و هم چنين
است ته عصا و ته پاى مصنوعى و نعل چهار پايان و چرخ اتومبيل و درشكه و مانند اينها.
مسأله 189 - اگر بعد از راه رفتن ذره‌هاى كوچكى از نجاست كه ديده نمىشود، در
كف پا يا ته كفش بماند بايد آن ذره‌ها را هم به ترتيبى كه ذكر شد بر طرف كرد ولى باقى بودن
بو و رنگ اشكال ندارد.
مسأله 190 - توى كفش و مقدارى از كف پا كه به زمين نمىرسد بواسطه راه رفتن پاك
نمىشود و پاك شدن كف جوراب بواسطه راه رفتن محل اشكال است ولى اگر كف جوراب از
پوست باشد بوسيله راه رفتن پاك مىشود.
3 - آفتاب
مسأله 191 - آفتاب، زمين و ساختمان و چيزهائى كه مانند درب و پنجره در
ساختمان به كار برده شده، و هم چنين ميخ را كه به ديوار كوبيده‌اند و جزء ساختمان حساب
مىشود با شش شرط پاك مىكند: اول آن كه چيز نجس بطورى تر باشد كه اگر چيز ديگرى
به آن برسد تر شود، پس اگر خشك باشد بايد به وسيله‌اى آن را تر كنند تا آفتاب خشك
كند، دوم آن كه اگر عين نجاست در آن چيز باشد پيش از تابيدن آفتاب آن را بر طرف كنند،

25
سوم آن كه چيزى از تابيدن آفتاب جلوگيرى نكند، پس اگر آفتاب از پشت پرده يا ابر و مانند
اينها بتابد و چيز نجس را خشك كند، آن چيز پاك نمىشود، ولى اگر ابر بقدرى نازك باشد
كه از تابيدن آفتاب جلوگيرى نكند اشكال ندارد، چهارم آن كه آفتاب به تنهائى چيز نجس را
خشك كند پس اگر مثلا چيز نجس بواسطه باد و آفتاب خشك شود پاك نمىگردد، ولى اگر
باد بقدرى كم باشد كه نگويند به خشك شدن چيز نجس كمك كرده اشكال ندارد. پنجم
آن كه آفتاب مقدارى از بنا و ساختمان را كه نجاست به آن فرو رفته يك مرتبه خشك كند،
پس اگر يك مرتبه بر زمين و ساختمان نجس بتابد و روى آن را خشك كند، و دفعه ديگر زير آن را
خشك نمايد، فقط روى آن پاك مىشود و زير آن نجس مىماند، ششم آن كه ما بين روى
زمين يا ساختمان كه آفتاب به آن مىتابد و داخل آن هوا يا جسم پاك ديگرى فاصله
نباشد.
مسأله 192 - آفتاب حصير نجس را پاك مىكند و همچنين درخت و گياه بواسطه
آفتاب پاك مىشود.
مسأله 193 - اگر آفتاب به زمين نجس بتابد، بعد انسان شك كند كه زمين موقع
تابيدن آفتاب تر بوده يا نه، يا ترى آن بواسطه آفتاب خشك شده يا نه، آن زمين نجس است، و
همچنين است اگر شك كند كه پيش از تابش آفتاب عين نجاست از آن بر طرف شده يا نه، يا
شك كند كه چيزى مانع تابش آفتاب بوده يا نه.
مسأله 194 - اگر آفتاب به يك طرف ديوار نجس بتابد، طرفى كه آفتاب به آن نتابيده
پاك نمىشود، ولى اگر ديوار بقدرى نازك باشد كه بواسطه تابش به يك طرف، طرف
ديگرش هم خشك شود پاك مىگردد.
4 - استحاله
مسأله 195 - اگر جنس چيز نجس به طورى عوض شود كه به صورت چيز پاكى در آيد
پاك مىشود، و مىگويند استحاله شده است. مثل آن كه چوب نجس بسوزد و خاكستر
گردد. يا سگ در نمكزار فرو رود و نمك شود، ولى اگر جنس آن عوض نشود مثل آن كه گندم
نجس را آرد كنند يا نان بپزند پاك نمىشود.
مسأله 196 - كوزه گلى و مانند آن كه از گل نجس ساخته شده نجس است، و بايد از
ذغالى كه از چوب نجس درست شده اجتناب نمايند.
مسأله 197 - چيز نجسى كه معلوم نيست استحاله شده يا نه نجس است.
مسأله 198 - اگر شراب به خودى خود يا بواسطه آن كه چيزى مثل سركه و نمك در آن

26
ريخته‌اند سركه شود پاك مىگردد.
مسأله 199 - شرابى كه از انگور نجس درست كنند به سركه شدن پاك نمىشود،
بلكه اگر نجاستى هم از خارج به شراب برسد احتياط واجب آنست كه بعد از سركه شدن از
آن اجتناب نمايند.
مسأله 200 - سركه‌اى كه از انگور و كشمش و خرماى نجس درست كنند نجس
است.
مسأله 201 - اگر پوشال ريز انگور يا خرما داخل آنها باشد و سركه بريزند ضرر ندارد.
و نيز اگر پيش از آن كه خرما و كشمش و انگور سركه شود خيار و بادنجان و مانند اينها در آن
بريزند اشكال ندارد.
5 - كم شدن دو سوم آب انگور.
مسأله 202 - آب انگورى كه جوش آمده پيش از آن كه ثلثان شود، يعنى دو قسمت آن
كم شود و يك قسمت آن بماند نجس نيست، ولى خوردن آن حرام است، ولى اگر ثابت شود
كه مست كننده است حرام و نجس مىباشد، و فقط به سركه شدن پاك و حلال مىشود.
مسأله 203 - اگر مثلا در يك خوشه غوره يك دانه يا دو دانه انگور باشد چنانچه به
آبى كه از آن خوشه گرفته مىشود آبغوره بگويند و اثرى از شيرينى در آن نباشد و بجوشد پاك و
خوردن آن حلال است.
مسأله 204 - چيزى كه معلوم نيست غوره است يا انگور، اگر جوش بيايد نجس
نمىشود.
6 - انتقال
مسأله 205 - اگر خون بدن انسان يا خون حيوانى كه خون جهنده دارد، يعنى حيوانى
كه وقتى رگ آن را ببرند خون از آن جستن مىكند به بدن حيوانى كه خون جهنده ندارد برود و
خون آن حيوان حساب شود پاك مىگردد، و اين را انتقال گويند. پس خونى كه زالو از انسان
مىمكد چون خون زالو به آن گفته نمىشود و مىگويند خون انسان است نجس مىباشد.
مسأله 206 - اگر كسى پشه‌اى را كه به بدنش نشسته بكشد و نداند خونى كه از پشه
بيرون آمده از او مكيده يا از خود پشه مىباشد، پاك است و همچنين است اگر بداند از او
مكيده ولى جزو بدن پشه حساب شود، اما اگر فاصله بين مكيدن خون و كشتن پشه بقدرى

27
كم باشد كه بگويند خون انسان است، يا معلوم نباشد كه مىگويند خون پشه است يا خون
انسان نجس مىباشد.
7 - اسلام
مسأله 207 - اگر كافر شهادتين بگويد يعنى بگويد: " اشهد ان لا إله الا الله و
اشهد ان محمدا رسول الله " مسلمان مىشود و بعد از مسلمان شدن بدن و آب دهان و بينى
و عرق او پاك است. ولى اگر موقع مسلمان شدن عين نجاست به بدن او بوده، بايد بر طرف
كند و جاى آن را بكشد، ولى اگر پيش از مسلمان شدن عين نجاست بر طرف شده باشد لازم
نيست جاى آن را آب بكشد.
مسأله 208 - اگر موقعى كه كافر بوده لباس او با رطوبت به بدنش رسيده باشد و آن
لباس در موقع مسلمان شدن در بدن او نباشد نجس است، بلكه اگر در بدن او هم باشد بنابر
احتياط واجب بايد از آن اجتناب كند.
مسأله 209 - اگر كافر شهادتين بگويد و انسان نداند قلبا مسلمان شده يا نه پاك
است، ولى اگر بداند قلبا مسلمان نشده بنابر احتياط واجب بايد از او اجتناب كرد.
8 - تبعيت
مسأله 210 - تبعيت آن است كه چيز نجسى بواسطه پاك شدن چيز نجس ديگر پاك
شود.
مسأله 211 - اگر شراب سركه شود، ظرف آن هم تا جائى كه شراب موقع جوش آمدن
به آنجا رسيده پاك مىشود، و كهنه و چيزى هم كه معمولا روى آن مىگذارند اگر به آن
رطوبت نجس شود پاك مىگردد. بلكه اگر موقع جوشيدن سر برود و پشت ظرف به آن آلوده
شود، بعد از سركه شدن پشت ظرف هم پاك مىشود.
مسأله 212 - تخته يا سنگى كه روى آن ميت را غسل مىدهند و پارچه‌اى كه با آن
عورت ميت را مىپوشانند و دست كسى كه او را غسل مىدهد و همين طور كيسه و صابونى كه
با آن شسته مىشود بعد از تمام شدن غسل پاك مىشود.
مسأله 213 - كسى كه چيزى را با دست خود آب مىكشد اگر دست و آن چيز با
هم آب كشيده شود بعد از پاك شدن آن چيز دست او هم پاك مىشود.
مسأله 214 - اگر لباس و مانند آن را با آب قليل آب بكشند و به اندازه معمول فشار

28
دهند تا آبى كه روى آن ريخته‌اند جدا شود، آبى كه در آن مىماند پاك است.
مسأله 215 - ظرف نجس را كه با آب قليل آب مىكشند، بعد از جدا شدن آبى كه
براى پاك شدن روى آن ريخته‌اند، قطره‌هاى آبى كه در آن مىماند پاك است.
9 - بر طرف شدن عين نجاست
مسأله 216 - اگر بدن حيوان به عين نجس مثل خون، يا متنجس مثل آب نجس آلوده
شود، چنانچه آنها بر طرف شود بدن آن حيوان پاك مىشود. و هم چنين است باطن بدن انسان
مثل توى دهان و بينى. مثلا اگر خونى از لاى دندان بيرون آيد و در آب دهان از بين برود، آب
كشيدن توى دهان لازم نيست. ولى اگر دندان عاريه در دهان نجس شود، بايد آن را آب بكشند
به احتياط واجب.
مسأله 217 - اگر غذا لاى دندان مانده باشد و داخل دهان خون بيايد، چنانچه انسان
نداند كه خون به غذا رسيده آن غذا پاك است. و اگر خون به آن برسد بنابر احتياط واجب
نجس مىشود.
مسأله 218 - جائى را كه انسان نمىداند از ظاهر بدن است يا باطن آن اگر نجس شود
لازم نيست آب بكشد اگر چه آب كشيدن احوط است.
مسأله 219 - اگر گرد و خاك نجس به لباس و فرش و مانند اينها بنشيند، چنانچه هر
دو خشك باشد نجس نمىشود، و اگر گرد و خاك يا لباس و مانند اينها تر باشد بايد محل
نشستن گرد و خاك را آب بكشند.
10 - استبراء حيوان نجاستخوار
مسأله 220 - بول و غائط حيوانى كه به خوردن نجاست انسان عادت كرده نجس است
و اگر بخواهند پاك شود بايد آن را استبراء كنند، يعنى تا مدتى كه بعد از آن مدت ديگر
نجاستخوار به آن نگويند، نگذارند نجاست بخورد و غذاى پاك به آن بدهند، و بايد شتر
نجاستخوار را چهل روز و گاو را بيست روز و گوسفند را ده روز و مرغابى را هفت يا پنج روز
و مرغ خانگى را سه روز از خوردن نجاست جلوگيرى كنند و غذاى پاك به آنها بدهند.

29
11 - غائب شدن مسلمان
مسأله 221 - اگر بدن يا لباس مسلمان يا چيزى ديگرى كه مانند ظرف و فرش در اختيار او
است نجس شود و آن مسلمان غائب گردد اگر انسان احتمال بدهد كه آن چيز را آب كشيده
يا بواسطه آن كه مثلا آن چيز در آب جارى افتاده پاك شده است اجتناب از آن لازم نيست.
مسأله 222 - اگر خود انسان يقين كند كه چيزى كه نجس بوده پاك شده است، يا
دو عادل به پاك شدن آن خبر دهند، آن چيز پاك است، و همچنين است اگر كسى كه چيز
نجس در اختيار او است بگويد آن چيز پاك شده، يا مسلمانى چيز نجس را آب كشيده باشد،
اگر چه معلوم نباشد درست آب كشيده يا نه.
مسأله 223 - كسى كه وكيل شده است لباس انسان را آب بكشد و لباس هم در
تصرف او باشد اگر بگويد آب كشيدم آن لباس پاك است.
مسأله 224 - اگر انسان حالى دارد كه در آب كشيدن چيز نجس يقين پيدا نمىكند
مىتواند به گمان اكتفا نمايد.
احكام ظرفها
مسأله 225 - ظرفى كه از پوست سگ يا خوك يا مردار ساخته شده خوردن و
آشاميدن از آن ظرف حرام است. و نبايد آن ظرف را در وضو و غسل و كارهائى كه بايد با
چيز پاك انجام داد استعمال كنند. بلكه احتياط واجب آن است كه چرم سگ و خوك و
مردار را اگر چه ظرف هم نباشد استعمال نكنند.
مسأله 226 - خوردن و آشاميدن از ظرف طلا و نقره و استعمال آنها حرام است ولى
استعمال آنها در زينت اطاق حرام نيست، و نگاه داشتن نيز حرام نمىباشد.
مسأله 227 - ساختن ظرف طلا و نقره و مزدى كه براى آن مىگيرند حرام نيست.
مسأله 228 - خريد و فروش ظرف طلا و نقره و پول عوضى هم كه فروشنده مىگيرد
حرام نيست.
مسأله 229 - گيره استكان كه از طلا يا نقره مىسازند اگر بعد از برداشتن استكان
ظرف به آن گفته شود، استعمال آن چه به تنهائى و چه با استكان حرام است و اگر ظرف به
آن گفته نشود استعمال آن مانعى ندارد.
مسأله 230 - استعمال ظرفى كه روى آن را آب‌ طلا يا آب‌ نقره داده‌اند اشكال
ندارد.

30
مسأله 231 - اگر فلزى را با طلا يا نقره مخلوط كنند و ظرف بسازند چنانچه مقدار آن
فلز بقدرى زياد باشد كه ظرف طلا يا نقره به آن ظرف نگويند استعمال آن مانعى ندارد.
مسأله 232 - اگر انسان غذائى را كه در ظرف طلا يا نقره است در ظرف ديگر بريزد
اين استعمال جائز است ولى اگر بخواهد از ظرف دوم غذا بخورد و خالى كردن ظرف براى آن
نباشد كه غذا خوردن از ظرف طلا يا نقره جايز نيست اين استعمال حرام مىباشد.
مسأله 233 - استعمال بادگير قليان و غلاف شمشير و كارد و قاب قرآن اگر از طلا يا
نقره باشد اشكال ندارد و همچنين عطردان و سرمه‌دان و مثل اينها.
مسأله 234 - استعمال ظرف طلا يا نقره در حال ناچارى اشكال ندارد و براى وضو و
غسل هم در حال تقيه مىشود ظرف طلا و نقره را استعمال كرد، بلكه گاهى واجب است.
مسأله 235 - استعمال ظرفى كه معلوم نيست از طلا يا نقره است يا از چيز ديگر
اشكال ندارد.
وضو
مسأله 236 - در وضو واجب است صورت و دستها را بشويند و جلوى سر و روى پاها
را مسح كنند.
مسأله 237 - در ازاى صورت را بايد از بالاى پيشانى - جائى كه موى سر بيرون
مىآيد - تا آخر چانه شست، و پهناى آن به مقدارى كه بين انگشت وسط و شست قرار مىگيرد
بايد شسته شود، و اگر مختصرى از اين مقدار را نشويد وضو باطل است. و براى آن كه يقين
كند اين مقدار كاملا شسته شده بايد كمى اطراف آن را هم بشويند.
مسأله 238 - اگر صورت يا دست كسى كوچكتر يا بزرگتر از معمول مردم باشد بايد
ملاحظه كند كه مردمان معمولى تا كجاى صورت خود را مىشويند، او هم تا همانجا را
بشويد و اگر دست و صورتش هر دو بر خلاف معمول باشد ولى با هم متناسب باشند لازم
نيست ملاحظه معمول را بكند بلكه به دستورى كه در مسأله پيش گفته شد وضو بگيرد، و نيز
اگر در پيشانى او مو روئيده يا جلوى سرش مو ندارد بايد به اندازه معمول پيشانى را بشويند.
مسأله 239 - اگر احتمال دهد چرك يا چيز ديگرى در ابروها و گوشه‌هاى چشم و
لب او هست كه نمىگذارد آب به آنها برسد، چنانچه احتمال او در نظر مردم بجا باشد، بايد
پيش از وضو وارسى كند كه اگر هست بر طرف نمايد.
مسأله 240 - اگر پوست صورت از لاى مو پيدا باشد بايد آب را به پوست برساند، و

31
اگر پيدا نباشد شستن مو كافى است، و رساندن آب به زير آن لازم نيست.
مسأله 241 - اگر شك كند كه پوست صورت از لاى مو پيدا است يا نه بنابر احتياط
واجب بايد مو را بشويد و آب را به پوست هم برساند.
مسأله 242 - شستن توى بينى و مقدارى از لب و چشم كه در وقت بستن ديده نمىشود
واجب نيست، ولى براى آن كه يقين كند از جاهائى كه بايد شسته شود چيزى باقى نمانده واجب
است مقدارى از آنها را هم بشويد. و كسى كه نمىدانسته بايد اين مقدار را بشويد اگر نداند
در وضوهائى كه گرفته اين مقدار را شسته يا نه نمازهائى كه خوانده صحيح است.
مسأله 243 - بايد صورت و دست‌ها را از بالا به پائين شست، و اگر از پائين به بالا
بشويد وضو باطل است.
مسأله 244 - اگر دست را تر كند و به صورت و دستها بكشد، چنانچه ترى دست
بقدرى باشد كه بواسطه كشيدن دست، آب كمى بر آنها جارى شود كافى است.
مسأله 245 - بعد از شستن صورت بايد دست راست و بعد از آن دست چپ را از آرنج
تا سر انگشتها بشويد.
مسأله 246 - براى آن كه يقين كند آرنج را كاملا شسته بايد مقدارى بالاتر از آرنج را
هم بشويد.
مسأله 247 - كسى كه پيش از شستن صورت دستهاى خود را تا مچ شسته، و در موقع
وضو بايد تا سر انگشتان را بشويد و اگر فقط تا مچ را بشويد وضوى او باطل است.
مسأله 248 - در وضو شستن صورت و دستها مرتبه اول واجب و مرتبه دوم جايز و مرتبه
سوم و بيشتر از آن حرام مىباشد، و اگر با يك مشت آب تمام عضو شسته شود و به قصد وضو
بريزد يك مرتبه حساب مىشود چه قصد بكند يك مرتبه را يا قصد نكند.
مسأله 249 - بعد از شستن هر دو دست بايد جلوى سر را با ترى آب وضو كه در دست
مانده مسح كند، و لازم نيست با دست راست باشد يا از بالا به پائين مسح نمايد.
مسأله 250 - يك قسمت از چهار قسمت سر كه مقابل پيشانى است جاى مسح
مىباشد، و هر جاى اين قسمت را به هر اندازه مسح كند كافى است، اگر چه احتياط
مستحب آن است كه از در ازا به اندازه در ازاى يك انگشت و از پهنا به اندازه پهناى سه
انگشت بسته مسح نمايد.
مسأله 251 - لازم نيست مسح سر بر پوست آن باشد بلكه بر موى جلوى سر هم
صحيح است. ولى كسى كه موى جلوى سر او به اندازه‌اى بلند است كه اگر مثلا شانه كند

32
به صورتش مىريزد، يا به جاهاى ديگر سر مىرسد، بايد بيخ موها را مسح كند، يا فرق سر را
باز كرده پوست سر را مسح نمايد، و اگر موهائى را كه به صورت مىريزد يا به جاهاى ديگر سر
مىرسد جلوى سر جمع كند و بر آنها مسح نمايد، يا بر موى جاهاى ديگر سر، كه جلوى آن آمده
مسح كند باطل است.
مسأله 252 - بعد از مسح سر بايد با ترى آب وضو كه در دست مانده روى پاها را از
سر يكى از انگشتها تا برآمدگى روى پا مسح كند.
مسأله 253 - پهناى مسح پا به هر اندازه باشد كافى است، ولى بهتر آن است كه به
اندازه پهناى سه انگشت بسته مسح نمايد، و بهتر از آن مسح تمام روى پا است.
مسأله 254 - اگر در مسح پا همه دست را روى پا بگذارند و كمى بكشند صحيح
است.
مسأله 255 - در مسح سر و روى پا بايد دست را روى آنها بكشد، و اگر دست را
نگهدارد و سر يا پا را به آن بكشد وضو باطل است، ولى اگر موقعى كه دست را مىكشد سر
يا پا مختصرى حركت كند اشكال ندارد.
مسأله 256 - جاى مسح بايد خشك باشد. و اگر به قدرى تر باشد كه رطوبت كف
دست به آن اثر نكند مسح باطل است. ولى اگر ترى آن به قدرى كم باشد كه رطوبتى كه بعد
از مسح در آن ديده مىشود بگويند فقط از ترى كف دست است اشكال ندارد.
مسأله 257 - اگر براى مسح رطوبتى در كف دست نمانده باشد نمىتواند دست را با
آب خارج تر كند، بلكه بايد از اعضاء ديگر وضو رطوبت بگيرد و با آن مسح نمايد.
مسأله 258 - اگر رطوبت كف دست فقط به اندازه مسح سر باشد، مىتواند سر را با
همان رطوبت مسح كند، و براى مسح پاها از اعضاء ديگر وضو رطوبت بگيرد.
مسأله 259 - مسح كردن از روى جوراب و كفش باطل است، ولى اگر بواسطه
سرماى شديد يا ترس از دزد و درنده و مانند اينها نتواند كفش يا جوراب را بيرون آورد. مسح
كردن بر آنها اشكال ندارد، و اگر روى كفش نجس باشد بايد چيز پاكى بر آن بيندازد و بر آن
چيز مسح كند.
مسأله 260 - اگر روى پا نجس باشد و نتواند براى مسح، آن را آب بكشد بايد تيمم
نمايد.

33
وضوى ارتماسى
مسأله 261 - وضوى ارتماسى آن است كه انسان صورت و دستها را به قصد وضو در
آب فرو برد، يا آنها را در آب فرو برد و به قصد وضو بيرون آورد. و اگر موقعى كه دستها را در
آب فرو مىبرد نيت وضو كند و تا وقتى كه آنها را از آب بيرون مىآورد و ريزش آب تمام
مىشود به قصد وضو باشد وضوى او صحيح است، و نيز اگر موقع بيرون آوردن از آب قصد
وضو كند و تا وقتى كه ريزش آب تمام مىشود به قصد وضو باشد وضوى او صحيح مىباشد.
مسأله 262 - در وضوى ارتماسى هم بايد صورت و دستها از بالا به پائين شسته شود
پس اگر وقتى كه صورت و دستها را در آب فرو مىبرد قصد وضو كند بايد صورت را از طرف
پيشانى و دستها را از طرف آرنج در آب فرو برد و اگر موقع بيرون آوردن از آب قصد وضو كند،
بايد صورت را از طرف پيشانى و دستها را از طرف آرنج بيرون آورد.
مسأله 263 - اگر وضوى بعضى از اعضاء را ارتماسى و بعضى را غير ارتماسى انجام
دهد اشكال ندارد.
دعاهائى كه موقع وضو گرفتن مستحب است
مسأله 264 - كسى كه وضو مىگيرد مستحب است موقعى كه نگاهش به آب
مىافتد بگويد: " بسم الله و بالله والحمد لله الذي جعل الماء طهورا و لم يجعله
نجسا " و موقعى كه پيش از وضو دست خود را مىشويد بگويد: " اللهم اجعلني من
التوابين واجعلني من المتطهرين " و در وقت مضمضه كردن يعنى آب در دهان گردانيدن
بگويد: " اللهم لقني حجتي يوم القاك واطلق لساني بذكرك " و در وقت استنشاق يعنى
آب در بينى كردن بگويد: " اللهم لا تحرم على ريح الجنة و اجعلني ممن يشم ريحها
و روحها و طيبها " و موقع شستن رو بگويد: " اللهم بيض وجهى يوم تسود فيه الوجوه ولا
تسود وجهي يوم تبيض فيه الوجوه " و در وقت شستن دست راست بخواند: " اللهم
اعطني كتابي بيميني و الخلد في الجنان بيسارى و حاسبني حسابا يسيرا " و موقع شستن
دست چپ بگويد: " اللهم لا تعطني كتابي بشمالي و لا من وراء ظهري و لا تجعلها
مغلولة الى عنقى و اعوذبك من مقطعات النيران " و موقعى كه سر را مسح مىكند بگويد:
" اللهم غشني برحمتك و بركاتك و عفوك " و در وقت مسح پا بخواند: " اللهم ثبتني
على الصراط يوم تزل فيه الاقدام و اجعل سعيي في ما يرضيك عني يا ذا الجلال
والاكرام ".

34
شرائط وضو
شرائط صحيح بودن وضو سيزده چيز است:
شرط اول - آن كه آب وضو پاك باشد.
شرط دوم - آن كه مطلق باشد.
مسأله 265 - وضو با آب نجس و آب مضاف باطل است، اگر چه انسان نجس بودن يا
مضاف بودن آن را نداند يا فراموش كرده باشد، و اگر با آن وضو نمازى هم خوانده باشد، بايد
آن نماز را دوباره با وضوى صحيح بخواند.
مسأله 266 - اگر غير از آب گل آلود و مضاف آب ديگرى براى وضو ندارد، چنانچه
وقت نماز تنگ است بايد تيمم كند، و اگر وقت دارد احتياط واجب آنست كه صبر كند تا
آب صاف شود وضو بگيرد.
شرط سوم - آن كه آب وضو مباح باشد.
مسأله 267 - وضو با آب غصبى و با آبى كه معلوم نيست صاحب آن راضى است يا نه
حرام و باطل است، ولى اگر سابقا راضى بوده و انسان نمىداند كه از رضايتش برگشته يا نه
وضو صحيح است، و نيز اگر آب وضو از صورت و دستها در جاى غصبى بريزد، وضوى او
صحيح است.
مسأله 268 - وضو گرفتن از حوض مدرسه‌اى كه انسان نمىداند آن حوض را براى
همه مردم وقف كرده‌اند يا براى محصلين همان مدرسه در صورتى كه معمولا مردم از آب آن وضو
بگيرند اشكال ندارد.
مسأله 269 - كسى كه نمىخواهد در مسجدى نماز بخواند اگر نداند حوض آن را براى
همه مردم وقف كرده‌اند يا براى كسانى كه در آنجا نماز مىخوانند نمىتواند از حوض آن وضو
بگيرد، ولى اگر معمولا كسانى هم كه نمىخواهند در آنجا نماز بخوانند از حوض آن وضو
مىگيرند، مىتواند از حوض آن وضو بگيرد.
مسأله 270 - وضو گرفتن از حوض تيمچه‌ها و مسافرخانه‌ها و مانند اينها براى كسانى
كه ساكن آنجاها نيستند، در صورتى صحيح است كه معمولا كسانى هم كه ساكن آنجاها
نيستند با آب آنها وضو بگيرند.
مسأله 271 - وضو گرفتن در نهرهاى بزرگ اگر چه انسان نداند كه صاحب آنها
راضى است، اشكال ندارد ولى اگر صاحب آنها از وضو گرفتن نهى كند احتياط واجب
آنست كه با آب آنها وضو نگيرند.

35
مسأله 272 - اگر فراموش كند آب غصبى است، و با آن وضو بگيرد صحيح است
اگر چه خودش آب را غصب كرده باشد.
شرط چهارم - آن كه ظرف آب وضو مباح باشد.
شرط پنجم - آن كه ظرف آب وضو طلا و نقره نباشد.
مسأله 273 - اگر آب وضو در ظرف غصبى يا طلا يا نقره باشد و غير از آن آب ديگرى
نداشته باشد بايد تيمم كند و اگر وضو بگيرد در ظرف غصبى باطل است و در ظرف طلا يا
نقره بنا بر احتياط واجب بايد تيمم كند و در صورتى كه با مشت يا چيز ديگر آب را از آنها
بردارد و به صورت و دستها بريزد وضوى او صحيح است.
مسأله 274 - اگر در حوضى كه مثلا يك آجر يا يك سنگ آن غصبى است وضو
بگيرد صحيح است ولى اگر وضوى او تصرف در غصب حساب شود گناهكار است.
مسأله 275 - اگر در صحن يكى از امامان يا امامزادگان كه سابقا قبرستان بوده
حوض يا نهرى بسازند، چنانچه انسان نداند كه زمين صحن را براى قبرستان وقف كرده‌اند
وضو گرفتن در آن حوض و نهر اشكال ندارد.
شرط ششم - آن كه اعضاء وضو موقع شستن و مسح كردن پاك باشد.
مسأله 276 - اگر پيش از تمام شدن وضو جائى را كه شسته يا مسح كرده نجس شود
وضو صحيح است.
مسأله 277 - اگر غير از اعضاء وضو جائى از بدن نجس باشد وضو صحيح است. ولى
اگر مخرج را از بول يا غائط تطهير نكرده باشد احتياط مستحب آن است كه اول آن را تطهير
كند بعد وضو بگيرد.
مسأله 278 - اگر يكى از اعضاء وضو نجس باشد و بعد از وضو شك كند كه پيش از
وضو آنجا را آب كشيده يا نه، چنانچه در موقع وضو ملتفت پاك بودن و نجس بودن آنجا نبوده
وضو باطل است، و اگر مىداند ملتفت بوده، يا شك دارد كه ملتفت بوده يا نه وضو صحيح
است. و در هر صورت جائى را كه نجس بوده بايد آب بكشد.
مسأله 279 - اگر در صورت يا دستها بريدگى يا زخميست كه خون آن بند نمىآيد و
آب براى آن ضرر ندارد، بايد در آب كر يا جارى فرو برد و قدرى فشار دهد كه خون بند
بيايد، بعد به دستورى كه گفته شد وضوى ارتماسى بگيرد.
شرط هفتم - آن كه وقت براى وضو و نماز كافى باشد.
مسأله 280 - هر گاه وقت بقدرى تنگ باشد كه اگر وضو بگيرد تمام نماز يا مقدارى

36
از آن بعد از وقت خوانده مىشود، بايد تيمم كند، ولى اگر براى وضو و تيمم يك اندازه وقت
لازم باشد بايد وضو بگيرد.
مسأله 281 - كسى كه در تنگى وقت نماز بايد تيمم كند اگر وضو بگيرد صحيح
است چه براى آن نماز وضو بگيرد يا براى كار ديگر.
شرط هشتم - آن كه به قصد قربت يعنى براى انجام فرمان خداوند عالم وضو بگيرد، و
اگر براى خنك شدن يا به قصد ديگرى وضو بگيرد باطل است.
مسأله 282 - لازم نيست نيت وضو را به زبان بگويد يا از قلب خود بگذراند ولى بايد
در تمام وضو متوجه باشد كه وضو مىگيرد. بطورى كه اگر از او بپرسند چه مىكنى بگويد
وضو مىگيرم.
شرط نهم - آن كه وضو را به ترتيبى كه گفته شد بجا آورد يعنى اول صورت و بعد
دست راست و بعد دست چپ را بشويد و بعد از آن سر و بعد پاها را مسح نمايد، و بايد پاى
راست را پيش از پاى چپ مسح كند، و اگر به اين ترتيب وضو نگيرد باطل است.
شرط دهم - آن كه كارهاى وضو را پشت سر هم انجام دهد.
مسأله 283 - اگر بين كارهاى وضو بقدرى فاصله شود كه وقتى مىخواهد جائى را
بشويد يا مسح كند رطوبت جاهائى كه پيش از آن شسته يا مسح كرده خشك شده باشد،
وضو باطل است. و اگر فقط رطوبت جائى كه جلوتر از محلى است كه مىخواهد بشويد يا
مسح كند خشك شده باشد مثلا موقعى كه مىخواهد دست چپ را بشويد رطوبت دست
راست خشك شده باشد و صورت تر باشد، وضو صحيح است.
مسأله 284 - اگر كارهاى وضو را پشت سر هم بجا آورد ولى بواسطه گرماى هوا يا
حرارت زياد بدن و مانند اينها رطوبت خشك شود وضوى او صحيح است.
مسأله 285 - راه رفتن در بين وضو اشكال ندارد، پس اگر بعد از شستن صورت و
دستها چند قدم راه برود و بعد سر و پا را مسح كند وضوى او صحيح است.
شرط يازدهم - آن كه شستن صورت و دستها و مسح سر و پاها را خود انسان انجام
دهد، و اگر ديگرى او را وضو دهد، يا در رساندن آب به صورت و دستها و مسح سر و پاها به او
كمك نمايد، وضو باطل است.
مسأله 286 - كسى كه نمىتواند وضو بگيرد بايد نائب بگيرد كه او را وضو دهد. و
چنانچه مزد هم بخواهد، در صورتى كه بتواند بايد بدهد. ولى بايد خود او نيت وضو كند و با
دست خود مسح نمايد و اگر نمىتواند بايد نائبش دست او را بگيرد و بجاى مسح او بكشد، و اگر

37
اين هم ممكن نيست بايد از دست او رطوبت بگيرند و با آن رطوبت، سر و پاى او را مسح
كنند.
مسأله 287 - هر كدام از كارهاى وضو را كه مىتواند به تنهايى انجام دهد، نبايد در
آن كمك بگيرد.
شرط دوازدهم - آن كه استعمال آب براى او مانعى نداشته باشد.
مسأله 288 - كسى كه مىترسد كه اگر وضو بگيرد، مريض شود يا اگر آب را به
مصرف وضو برساند تشنه بماند نبايد وضو بگيرد. بلكه اگر نداند كه آب براى او ضرر دارد و
وضو بگيرد و بعد بفهمد ضرر داشته احتياط واجب آنست كه تيمم كند و با آن وضو نماز
نخواند، و اگر با آن وضو نمازى بجا آورده دوباره آن را انجام دهد.
مسأله 289 - اگر رساندن آب به صورت و دستها به مقدار كمى كه وضو با آن صحيح
است ضرر نداشته باشد و بيشتر از آن ضرر داشته باشد، بايد با همان مقدار وضو بگيرد.
شرط سيزدهم - آن كه در اعضاء وضو مانعى از رسيدن آب نباشد.
مسأله 290 - اگر مىداند چيزى به اعضاء وضو چسبيده ولى شك دارد كه از رسيدن
آب جلوگيرى مىكند يا نه، بايد آن را بر طرف كند يا آب را به زير آن برساند.
مسأله 291 - اگر زير ناخن چرك باشد، وضو اشكال ندارد، ولى اگر ناخن را بگيرند
بايد براى وضو آن چرك را بر طرف كنند، و نيز اگر ناخن بيشتر از معمول بلند باشد، بايد
چرك زير مقدارى را كه از معمول بلند تر است بر طرف نمايند.
مسأله 292 - اگر در صورت و دستها و جلوى سر و روى پاها بواسطه سوختن يا چيز
ديگر برآمدگى پيدا شود، شستن و مسح روى آن كافى است. و چنانچه سوراخ شود رساندن
آب، به زير پوست لازم نيست، بلكه اگر پوست يك قسمت آن كنده شود، لازم نيست آب را
به زير قسمتى كه كنده نشده برساند ولى چنانچه پوستى كه كنده شده گاهى به بدن مىچسبد
و گاهى بلند مىشود بايد آن را قطع كند يا آب را به زير آن برساند.
مسأله 293 - اگر انسان شك كند كه به اعضاى وضوى او چيزى چسبيده يا نه
چنانچه احتمال او در نظر مردم بجا باشد مثل آن كه بعد از گل كارى شك كند گل بدست او
چسبيده يا نه، بايد وارسى كند يا بقدرى دست بمالد كه اطمينان پيدا كند كه اگر بوده
بر طرف شده يا آب به زير آن رسيده است.
مسأله 294 - جائى را كه بايد شست و مسح كرد هر قدر چرك باشد اگر چرك آن
مانع از رسيدن آب به بدن نباشد اشكال ندارد. و همچنين است اگر بعد از گچ كارى و مانند

38
آن چيز سفيدى كه جلوگيرى از رسيدن آب به پوست نمىنمايد بر دست بماند، ولى اگر شك
كند كه با بودن آنها آب به بدن مىرسد يا نه، بايد آنها را بر طرف كند.
مسأله 295 - اگر پيش از وضو بداند كه در بعضى از اعضاء وضو مانعى از رسيدن
آب هست و بعد از وضو شك كند كه در موقع وضو آب را به آنجا رسانده يا نه، وضوى او
صحيح است، ولى اگر بداند كه موقع وضو ملتفت آن مانع نبوده بايد دوباره وضو بگيرد.
مسأله 296 - اگر در بعضى از اعضا وضو مانعى باشد كه گاهى آب به خودى خود زير
آن مىرسد و گاهى نمىرسد و انسان بعد از وضو شك كند كه آب زير آن رسيده يا نه،
چنانچه بداند موقع وضو ملتفت رسيدن آب به زير آن نبوده واجب است دوباره وضو بگيرد.
مسأله 297 - اگر بعد از وضو چيزى كه مانع از رسيدن آب است در اعضاء وضو ببيند
و نداند موقع وضو بوده يا بعد پيدا شده وضوى او صحيح است، ولى اگر بداند كه در وقت وضو
ملتفت آن مانع نبوده، احتياط واجب آنست كه دوباره وضو بگيرد.
مسأله 298 - اگر بعد از وضو شك كند چيزى كه مانع رسيدن آب است در اعضا
وضو بوده يا نه، وضو صحيح است.
احكام وضو
مسأله 299 - كسى كه در كارهاى وضو و شرائط آن مثل پاك بودن آب و غصبى
نبودن آن خيلى شك مىكند بايد به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 300 - اگر شك كند كه وضوى او باطل شده يا نه بنا مىگذارد كه وضوى او
باقى است ولى اگر بعد از بول استبراء نكرده و وضو گرفته باشد و بعد از وضو رطوبتى از او
بيرون آيد كه نداند بول است يا چيز ديگرى وضوى او باطل است.
مسأله 301 - كسى كه شك دارد وضو گرفته يا نه بايد وضو بگيرد.
مسأله 302 - كسى كه مىداند وضو گرفته و حدثى هم از او سر زده، مثلا بول كرده،
اگر نداند كدام جلوتر بوده، چنانچه پيش از نماز است بايد وضو بگيرد، و اگر در بين نماز است
بايد نماز را بشكند و وضو بگيرد و اگر بعد از نماز است بايد وضو بگيرد، و بنابر احتياط واجب
نمازى را كه خوانده دوباره بخواند.
مسأله 303 - اگر بعد از نماز شك كند كه وضو گرفته يا نه نماز او صحيح است، ولى
بايد براى نمازهاى بعد وضو بگيرد.
مسأله 304 - اگر در بين نماز شك كند كه وضو گرفته يا نه، نماز او باطل است و بايد

39
وضو بگيرد و نماز را بخواند.
مسأله 305 - اگر بعد از نماز شك كند، كه قبل از نماز وضوى او باطل شده يا بعد از
نماز نمازى كه خوانده صحيح است.
مسأله 306 - اگر انسان مرضى دارد كه بول‌ او قطره قطره مىريزد يا نمىتواند از بيرون
آمدن غائط خوددارى كند چنانچه يقين دارد كه از اول‌ وقت نماز تا آخر آن به مقدار وضو
گرفتن و نماز خواندن مهلت پيدا مىكند بايد نماز را در وقتى كه مهلت پيدا مىكند بخواند و
اگر مهلت او به مقدار كارهاى واجب نماز است، بايد در وقتى كه مهلت دارد فقط كارهاى
واجب نماز را بجا آورد و كارهاى مستحب آن مانند اذان و اقامه را ترك نمايد.
مسأله 307 - اگر به مقدار وضو و نماز مهلت پيدا نمىكند و در بين نماز چند دفعه بول از
او خارج مىشود، وضوى اول كافى است ولى چنانچه مرضى دارد كه در بين نماز چند مرتبه
غائط از او خارج مىشود كه اگر بخواهد بعد از هر دفعه وضو بگيرد سخت نيست، بايد ظرف
آبى پهلوى خود بگذارد و هر وقت غائط از او خارج شد وضو بگيرد و بقيه نماز را بخواند.
مسأله 308 - كسى كه غائط طورى پى در پى از او خارج مىشود كه وضو گرفتن بعد
از هر دفعه براى او سخت است، اگر بتواند مقدارى از نماز را با وضو بخواند، بايد براى هر نماز
يك وضو بگيرد.
مسأله 309 - كسى كه بول پى در پى از او خارج مىشود اگر بين دو نماز قطره بولى از
او خارج نشود مىتواند با يك وضو هر دو نماز را بخواند و قطره‌هائى كه بين نماز خارج مىشود
اشكال ندارد.
مسأله 310 - كسى كه بول يا غائط پى در پى از او خارج مىشود اگر نتواند هيچ
مقدار از نماز را با وضو بخواند، مىتواند چند نماز را با يك وضو بخواند، مگر اختيارا بول يا
غائط كند يا چيز ديگرى كه وضو را باطل مىكند پيش آيد.
مسأله 311 - اگر مرضى دارد كه نمىتواند از خارج شدن باد جلوگيرى كند، بايد به
وظيفه كسانى كه نمىتوانند از بيرون آمدن غائط خوددارى كنند عمل نمايد.
مسأله 312 - كسى كه غائط پى در پى از او خارج مىشود، بايد براى هر نمازى وضو
بگيرد و فورا مشغول نماز شود، ولى براى بجا آوردن سجده و تشهد فراموش شده و نماز احتياط
كه بايد بعد از نماز انجام داد در صورتى كه آنها را بعد از نماز فورا بجا بياورد وضو گرفتن لازم
نيست.
مسأله 313 - كسى كه بول او قطره قطره مىريزد بايد براى نماز بوسيله كيسه‌اى كه

40
در آن، پنبه يا چيز ديگرى است كه از رسيدن بول به جاهاى ديگر جلوگيرى مىكند، خود را
حفظ نمايد، و احتياط واجب آن است كه پيش از هر نماز مخرج بول را كه نجس شده آب
بكشد، و نيز كسى كه نمىتواند از بيرون آمدن غائط خوددارى كند، چنانچه ممكن باشد بايد
به مقدار نماز از رسيدن غائط به جاهاى ديگر جلوگيرى نمايد. و احتياط واجب آن است كه
اگر مشقت ندارد، براى هر نماز مخرج غائط را آب بكشد.
مسأله 314 - كسى كه نمىتواند از بيرون آمدن بول و غائط خوددارى كند در صورتى
كه ممكن باشد و مشقت و زحمت و خوف ضرر نداشته باشد بايد به مقدار نماز از خارج شدن
بول و غائط جلوگيرى نمايد. اگر چه خرج داشته باشد. بلكه اگر مرض او به آسانى معالجه
شود، احتياط واجب آنست كه خود را معالجه نمايد.
مسأله 315 - كسى كه نمىتواند از بيرون آمدن بول و غائط خوددارى كند، بعد از
آن كه مرض او خوب شد، لازم نيست نمازهائى را كه در وقت مرض مطابق وظيفه‌اش خوانده
قضا نمايد. ولى اگر در بين وقت نماز مرض او خوب شود، بايد نمازى را كه در آن وقت خوانده
دوباره بخواند.
چيزهائى كه بايد براى آنها وضو گرفت
مسأله 316 - براى شش چيز بايد وضو گرفت: اول براى نمازهاى واجب غير از نماز
ميت. دوم براى سجده و تشهد فراموش شده، اگر بين آنها و نماز حدثى از او سر زده مثلا بول
كرده باشد. سوم براى طواف واجب خانه كعبه. چهارم اگر نذر يا عهد كرده يا قسم خورده
باشد كه وضو بگيرد. پنجم اگر نذر كرده باشد كه جائى از بدن خود را به خط قرآن برساند.
ششم براى آب كشيدن قرآنى كه نجس شده يا بيرون آوردن آن از مستراح و مانند آن، در
صورتى كه مجبور باشد دست يا جاى ديگر بدن خود را به خط قرآن برساند، ولى چنانچه معطل
شدن به مقدار وضو بىاحترامى به قرآن باشد بايد بدون اين كه وضو بگيرد، قرآن را از مستراح و
مانند آن بيرون آورد، يا اگر نجس شده آب بكشد و تا ممكن است از دست گذاشتن به خط
قرآن خوددارى كند.
مسأله 317 - مس نمودن خط قرآنى، يعنى رساندن جائى از بدن به خط قرآن براى
كسى كه وضو ندارد حرام است. ولى اگر قرآن را به زبان فارسى يا به زبان ديگر ترجمه كنند
مس آن اشكال ندارد.
مسأله 318 - جلوگيرى بچه و ديوانه از مس خط قرآن واجب نيست، ولى اگر مس

41
نمودن آنان بىاحترامى به قرآن باشد، بايد از آنان جلوگيرى كنند.
مسأله 319 - كسى كه وضو ندارد، حرام است اسم خداوند متعال را به هر زبانى
نوشته شده باشد مس نمايد. و مس اسم مبارك پيغمبر و امام و حضرت زهرا عليهم السلام هم
اگر هتك و بىاحترامى باشد حرام است. و بنابر احتياط واجب چنانچه بىاحترامى هم
نباشد مس ننمايد.
مسأله 320 - اگر پيش از وقت نماز به قصد اين كه با طهارت باشد وضو بگيرد يا غسل
كند صحيح است و نزديك وقت نماز هم اگر به قصد مهيا بودن براى نماز وضو بگيرد اشكال
ندارد.
مسأله 321 - كسى كه يقين دارد وقت داخل شده اگر نيت وضوى واجب كند و بعد
از وضو بفهمد وقت داخل نشده، وضوى او صحيح است.
مسأله 322 - مستحب است انسان براى نماز ميت و زيارت اهل قبور و رفتن به مسجد
و حرم امامان عليهم السلام وضو بگيرد، و هم چنين براى همراه داشتن قرآن و خواندن و نوشتن آن
و نيز براى مس حاشيه قرآن و براى خوابيدن وضو گرفتن مستحب است، و نيز مستحب است
كسى كه وضو دارد دوباره وضو بگيرد، و اگر براى يكى از اين كارها وضو بگيرد هر كارى
را كه بايد با وضو انجام داد، مىتواند بجا آورد مثلا مىتواند با آن وضو نماز بخواند.
چيزهائى كه وضو را باطل مىكند
مسأله 323 - هفت چيز وضو را باطل مىكند: اول بول. دوم غائط. سوم باد معده و
روده كه از مخرج غائط خارج مىشود. چهارم خوابى كه بواسطه آن چشم نبيند و گوش
نشنود، ولى اگر چشم نبيند و گوش بشنود وضو باطل نمىشود. پنجم چيزهائى كه عقل را از
بين مىبرد. مانند ديوانگى و مستى و بيهوشى. ششم استحاضه زنان كه بعدا گفته مىشود.
هفتم كارى كه براى آن بايد غسل كرد مانند جنابت.
احكام وضوى جبيره
چيزى كه با آن زخم و شكسته را مىبندند و دوائى كه روى زخم و مانند آن
مىگذارند جبيره ناميده مىشود.
مسأله 324 - اگر در يكى از جاهاى وضو زخم يا دمل يا شكستگى باشد، چنانچه
روى آن باز است و آب براى آن ضرر ندارد، بايد بطور معمول وضو گرفت.

42
مسأله 325 - اگر زخم يا دمل يا شكستگى در صورت و دستها باشد و روى آن باز
باشد و آب ريختن روى آن ضرر داشته باشد، اگر اطراف آن را بشويد كافى است ولى چنانچه
كشيدن دست تر بر آن ضرر ندارد، بهتر آن است كه دست تر بر آن بكشد و بعد پارچه پاكى
روى آن بگذارد و دست تر را روى پارچه هم بكشد. و اگر اين مقدار هم ضرر دارد يا زخم
نجس است و نمىشود آب كشيد، بايد اطراف زخم را به طورى كه در وضو گفته شد، از بالا
به پائين بشويد و بنابر احتياط مستحب پارچه پاكى روى زخم بگذارد و دست تر روى آن
بكشد، و اگر گذاشتن پارچه ممكن نيست شستن اطراف زخم كافى است و در هر صورت
تيمم لازم نيست.
مسأله 326 - اگر زخم يا دمل يا شكستگى در جلوى سر يا روى پاها باشد و روى
آن باز باشد، چنانچه نتواند آن را مسح كند، بايد پارچه پاكى روى آن بگذارد و روى پارچه
را با ترى آب وضو كه در دست مانده مسح كند، و بنابر احتياط مستحب تيمم هم بنمايد، و
اگر گذاشتن پارچه ممكن نباشد، بايد بجاى وضو تيمم كند و بهتر است يك وضو بدون مسح
هم بگيرد.
مسأله 327 - اگر روى دمل يا زخم يا شكستگى بسته باشد، چنانچه باز كردن آن
ممكن است و زحمت و مشقت هم ندارد و آب هم براى آن ضرر ندارد، بايد روى آن را باز كند
و وضو بگيرد، چه زخم و مانند آن در صورت و دستها باشد، يا جلوى سر و روى پاها.
مسأله 328 - اگر زخم يا دمل يا شكستگى در صورت يا دستها باشد و بشود روى آن
را باز كرد، چنانچه ريختن آب روى آن ضرر دارد و كشيدن دست تر ضرر ندارد، واجب است
دست تر روى آن بكشد.
مسأله 329 - اگر نمىشود روى زخم را باز كرد ولى زخم و چيزى كه روى آن
گذاشته پاك است و رسانيدن آب به زخم ممكن است و ضرر و زحمت و مشقت هم ندارد،
بايد آب را به روى زخم برساند، و اگر زخم يا چيزى كه روى آن گذاشته نجس است، چنانچه
آب كشيدن آن و رساندن آب به روى زخم بدون زحمت و مشقت ممكن باشد، بايد آن را آب
بكشد و موقع وضو آب را به زخم برساند، و در صورتى كه آب براى زخم ضرر دارد، يا آن كه
رساندن آب به روى زخم ممكن نيست، يا زخم نجس است و نمىشود آن را آب كشيد، بايد
اطراف زخم را بشويد، و اگر جبيره پاك است روى آن را مسح كند، و اگر جبيره نجس
است يا نمىشود روى آن را دست تر كشيد، مثلا دوائى است كه بدست مىچسبد، پارچه
پاكى را بطورى كه جزء جبيره حساب شود، روى آن بگذارد و دست تر روى آن بكشد، و

43
اگر اين هم ممكن نيست احتياط واجب آن است كه وضو بگيرد و تيمم هم بنمايد.
مسأله 330 - اگر جبيره تمام صورت يا تمام يكى از دستها يا تمام هر دو دست را
گرفته باشد، بايد وضوى جبيره‌اى بگيرد و بنابر احتياط واجب تيمم هم بنمايد.
مسأله 331 - اگر جبيره تمام يا بيشتر اعضاء وضو را بگيرد بايد تيمم بنمايد.
مسأله 332 - كسى كه در كف دست و انگشتها جبيره دارد و در موقع وضو دست تر
روى آن كشيده است، مىتواند سر و پا را با همان رطوبت مسح كند يا از جاهاى ديگر وضو
رطوبت بگيرد.
مسأله 333 - اگر جبيره تمام پهناى روى پا را گرفته ولى مقدارى از طرف انگشتان و
مقدارى از طرف بالاى پا باز است، بايد جاهائى كه باز است روى پا را و جائى كه جبيره
است روى جبيره را مسح كند.
مسأله 334 - اگر در صورت يا دستها چند جبيره باشد، بايد بين آنها را بشويند و اگر
جبيره‌ها در سر يا روى پاها باشد، بايد بين آنها را مسح كند و در جاهائى كه جبيره است بايد
بدستور جبيره عمل نمايد.
مسأله 335 - اگر جبيره بيشتر از معمول اطراف زخم را گرفته و برداشتن آن ممكن
نيست، بايد به دستور جبيره عمل كند، و بنابر احتياط واجب تيمم هم بنمايد، و اگر برداشتن
جبيره ممكن است بايد جبيره را بردارد، پس اگر زخم در صورت و دستها است اطراف آن را
بشويد و اگر در سر يا روى پاها است اطراف آن را مسح كند و براى جاى زخم به دستور
جبيره عمل نمايد.
مسأله 336 - اگر در جاى وضو زخم و جراحت و شكستگى نيست، ولى به جهت
ديگرى آب براى تمام دست و صورت ضرر دارد، بايد تيمم كند و احتياط مستحب آن است
كه وضوى جبيره‌اى هم بگيرد، ولى اگر براى مقدارى از دست و صورت ضرر دارد چنانچه
اطراف آن را بشويد كافى بودن بعيد نيست، ولى احتياط به تيمم ترك نشود.
مسأله 337 - اگر جائى از اعضاء وضو را رگ زده است و نمىتواند آن را آب بكشد يا
آب براى آن ضرر دارد اگر روى آن بسته است، بايد به دستور جبيره عمل كند، و اگر معمولا
باز است شستن اطراف آن كافى است.
مسأله 338 - اگر در جاى وضو يا غسل چيزى چسبيده است كه برداشتن آن ممكن
نيست، يا بقدرى مشقت دارد كه نمىشود تحمل كرد، بايد بدستور جبيره عمل كند.
مسأله 339 - غسل جبيره‌اى مثل‌ وضوى جبيره‌اى است، ولى بايد آن را ترتيبى بجا آورند

44
و اگر ارتماسى انجام دهند باطل است.
مسأله 340 - كسى كه وظيفه او تيمم است اگر در بعضى از جاهاى تيمم او زخم يا
دمل يا شكستگى باشد بايد به دستور وضوى جبيره‌اى تيمم جبيره‌اى نمايد.
مسأله 341 - كسى كه بايد با وضو يا غسل جبيره‌اى نماز بخواند، چنانچه بداند كه تا
آخر وقت عذر او بر طرف نمىشود، مىتواند در اول وقت نماز بخواند، ولى اگر اميد دارد كه تا
آخر وقت عذر او بر طرف شود، احتياط واجب آنست كه صبر كند و اگر عذر او بر طرف نشد
در آخر وقت نماز را با وضو يا غسل جبيره‌اى بجا آورد.
مسأله 342 - اگر انسان براى مرضى كه در چشم او است موى چشم خود را
بچسباند، بايد وضو و غسل را جبيره‌اى انجام دهد و احتياط آنست كه تيمم هم بنمايد.
مسأله 343 - كسى كه نمىداند وظيفه‌اش تيمم است يا وضوى جبيره‌اى بنابر
احتياط واجب بايد هر دو را بجا آورد.
مسأله 344 - نمازهائى را كه انسان با وضوى جبيره‌اى خوانده صحيح است و بعد از
آن كه عذرش بر طرف شد، براى نمازهاى بعد هم نبايد وضو بگيرد، ولى اگر براى آن كه
نمىدانسته تكليفش جبيره است يا تيمم هر دو را انجام داده باشد بايد براى نمازهاى بعد وضو
بگيرد.
غسلهاى واجب
غسلهاى واجب هفت است: اول غسل جنابت. دوم غسل حيض. سوم غسل نفاس.
چهارم غسل استحاضه. پنجم غسل مس ميت. ششم غسل ميت. هفتم غسلى كه بواسطه نذر و
قسم و مانند اينها واجب مىشود.
احكام جنابت
مسأله 345 - به دو چيز انسان جنب مىشود: اول جماع. دوم بيرون آمدن منى، چه در
خواب باشد يا بيدارى، كم باشد يا زياد با شهوت باشد يا بىشهوت، با اختيار باشد يا
بىاختيار.
مسأله 346 - اگر رطوبتى از انسان خارج شود و نداند منى است يا بول يا غير اينها
چنانچه با شهوت و جستن بيرون آمده و بعد از بيرون آمدن آن بدن سست شده، آن رطوبت
حكم منى دارد، و اگر هيچ يك از اين سه نشانه يا بعضى از اينها را نداشته باشد، حكم منى

45
ندارد. ولى در زن و مريض لازم نيست آن آب با جستن بيرون آمده باشد، بلكه اگر با شهوت
بيرون آمده باشد در حكم منى است و لازم نيست بدن او سست شود.
مسأله 347 - اگر از مردى كه مريض نيست آبى بيرون آيد كه يكى از سه نشانه‌اى را
كه در مسأله پيش گفته شد داشته باشد و نداند نشانه‌هاى ديگرى را داشته يا نه، چنانچه
پيش از بيرون آمدن آن آب وضو نداشته، بايد وضو بگيرد.
مسأله 348 - مستحب است انسان بعد از بيرون آمدن منى بول كند، و اگر بول نكند
و بعد از غسل رطوبتى از او بيرون آيد، كه نداند منى است يا رطوبت ديگر، حكم منى دارد.
مسأله 349 - اگر انسان جماع كند و به اندازه ختنه‌گاه يا بيشتر داخل شود، در زن
باشد يا در مرد، در قبل باشد يا در دبر، بالغ باشند يا نا بالغ اگر چه منى بيرون نيايد هر دو
جنب مىشوند.
مسأله 350 - اگر شك كند كه به مقدار ختنه‌گاه داخل شده يا نه غسل بر او واجب
نيست.
مسأله 351 - اگر نعوذ بالله حيوانى را وطى كند يعنى با او نزديكى نمايد و منى از او
بيرون آيد غسل تنها كافى است. و اگر منى بيرون نيايد، چنانچه پيش از وطى وضو داشته باز
هم غسل تنها كافيست و اگر وضو نداشته احتياط واجب آنست كه غسل كند، وضو هم
بگيرد.
مسأله 352 - اگر منى از جاى خود حركت كند و بيرون نيايد، يا انسان شك كند
كه منى از او بيرون آمده يا نه، غسل بر او واجب نيست.
مسأله 353 - كسى كه نمىتواند غسل كند ولى تيمم برايش ممكن است، بعد از داخل
شدن وقت نماز بدون جهت با عيال خود نزديكى كند اشكال دارد ولى اگر براى لذت بردن يا
ترس از براى خودش باشد اشكال ندارد.
مسأله 354 - اگر در لباس خود منى ببيند و بداند كه از خود او است و براى آن غسل
نكرده، بايد غسل كند و نمازهائى را كه يقين دارد، بعد از بيرون آمدن منى خوانده قضا كند،
ولى نمازهائى را كه احتمال مىدهد بعد از بيرون آمدن آن منى خوانده، لازم نيست قضا نمايد.
چيزهائى كه بر جنب حرام است
مسأله 355 - پنج چيز بر جنب حرام است: اول رساندن جائى از بدن به خط قرآن يا
به اسم خدا و هم چنين بنابر احتياط واجب اسم پيغمبران و امامان عليهم السلام به طورى كه

46
در وضو گفته شد. دوم رفتن در مسجد الحرام و مسجد پيغمبر صلى الله عليه وآله و سلم اگر چه از
يك در داخل و از در ديگر خارج شود، سوم توقف در مساجد ديگر ولى اگر از يك در داخل
و از ديگر خارج شود، يا براى برداشتن چيزى برود مانعى ندارد. و احتياط واجب آن است
كه در حرم امامان هم توقف نكند. چهارم گذاشتن چيزى در مسجد. پنجم خواندن سوره‌اى
كه سجده واجب دارد و آن چهار سوره است اول سوره سى و دوم قرآن (الم تنزيل) دوم سوره
چهل و يكم (حم سجده). سوم سوره پنجاه و سوم (والنجم). چهارم سوره نود و ششم (اقرء) و
اگر يك حرف را به قصد يكى از اين چهار سوره هم بخواند حرام است.
چيزهائى كه بر جنب مكروه است
مسأله 356 - نه چيز بر جنب مكروه است: اول و دوم خوردن و آشاميدن، ولى اگر
وضو بگيرد مكروه نيست. سوم خواندن بيشتر از هفت آيه از سوره‌هائى كه سجده واجب ندارد،
چهارم رساندن جائى از بدن به جلد و حاشيه و بين خطهاى قرآن. پنجم همراه داشتن قرآن.
ششم خوابيدن، ولى اگر وضو بگيرد يا بواسطه نداشتن آب، بدل از غسل تيمم كند، مكروه
نيست. هفتم خضاب كردن به حنا و مانند آن. هشتم ماليدن روغن به بدن. نهم جماع كردن
بعد از آن كه محتلم شده، يعنى در خواب منى از او بيرون آمده است.
غسل جنابت
مسأله 357 - غسل جنابت به خودى خود مستحب است و براى خواندن نماز واجب و
مانند آن واجب مىشود. ولى براى نماز ميت و سجده شكر و سجده‌هاى واجب قرآن غسل
جنابت لازم نيست.
مسأله 358 - لازم نيست در وقت غسل نيت كند كه غسل واجب يا مستحب مىكنم
و اگر فقط به قصد قربت يعنى براى انجام فرمان خداوند عالم غسل كند كافى است.
مسأله 359 - اگر يقين كند وقت نماز شده و نيت غسل واجب كند بعد معلوم شود كه
پيش از وقت غسل كرده، غسل او صحيح است.
مسأله 360 - غسل را چه واجب باشد و چه مستحب به دو قسم مىشود انجام داد ترتيبى
و ارتماسى:

47
غسل ترتيبى
مسأله 361 - در غسل ترتيبى بايد به نيت غسل، اول سر و گردن، بعد طرف راست
بعد طرف چپ بدن را بشويد. و اگر عمدا يا از روى فراموشى يا بواسطه ندانستن مسأله به
اين ترتيب عمل نكند غسل او باطل است.
مسأله 362 - نصف ناف و نصف عورت را بايد با طرف راست بدن و نصف ديگر را
بايد با طرف چپ بشويد، بلكه بهتر است تمام ناف و عورت با هر دو طرف شسته شود.
مسأله 363 - براى آن كه يقين كند هر سه قسمت يعنى سر و گردن و طرف راست و
طرف چپ را كاملا غسل داده بايد هر قسمتى را كه مىشويد مقدارى از قسمتهاى ديگر را
هم با آن قسمت بشويد. بلكه احتياط مستحب آنست كه تمام طرف راست گردن را با
طرف راست بدن و تمام طرف چپ گردن را با طرف چپ بدن بشويد.
مسأله 364 - اگر بعد از غسل بفهمد جائى از بدن را نشسته و نداند كجاى بدن است
بايد دوباره غسل كند.
مسأله 365 - اگر بعد از غسل بفهمد مقدارى از بدن را نشسته، چنانچه از طرف چپ
باشد شستن همان مقدار كافى است و اگر از طرف راست باشد بايد بعد از شستن آن مقدار
دوباره طرف چپ را بشويد. و اگر از سر و گردن باشد بايد از شستن آن مقدار، دوباره طرف
راست و بعد طرف چپ را بشويد.
مسأله 366 - اگر پيش از تمام شدن غسل، در شستن مقدارى از طرف چپ شك
كند، شستن همان مقدار كافيست. ولى اگر بعد از اشتغال بشستن طرف چپ در شستن طرف
راست يا مقدارى از آن شك كند يا بعد از اشتغال به شستن طرف راست در شستن سر و
گردن يا مقدارى از آن شك نمايد نبايد اعتنا كند.
غسل ارتماسى
مسأله 367 - در غسل ارتماسى اگر به نيت غسل ارتماسى به تدريج در آب فرو رود
تا تمام بدن زير آب رود غسل او صحيح است و احتياط آن است كه يك دفعه زير آب رود.
مسأله 368 - در غسل ارتماسى اگر همه بدن زير آب باشد و بعد از نيت غسل، بدن را
حركت دهد غسل او صحيح است.
مسأله 369 - اگر بعد از غسل ارتماسى بفهمد به مقدارى از بدن آب نرسيده، چه
جاى آن را بداند يا نداند، بايد دوباره غسل كند.

48
مسأله 370 - اگر براى غسل ترتيبى وقت ندارد و براى ارتماسى وقت دارد، بايد غسل
ارتماسى كند.
مسأله 371 - كسى كه روزه واجب گرفته يا براى حج يا عمره احرام بسته، نمىتواند
غسل ارتماسى كند ولى اگر از روى فراموشى غسل ارتماسى كند صحيح است.
احكام غسل كردن
مسأله 372 - در غسل ارتماسى بايد تمام بدن پاك باشد ولى در غسل ترتيبى پاك
بودن تمام بدن لازم نيست. و اگر تمام بدن نجس باشد و هر قسمتى را پيش از غسل دادن آن
قسمت آب بكشد كافى است.
مسأله 373 - عرق جنب از حرام نجس نيست و كسى كه از حرام جنب شده اگر با
آب گرم هم غسل كند صحيح است.
مسأله 374 - اگر در غسل به اندازه سر موئى از بدن نشسته بماند غسل باطل است، ولى
شستن جاهائى از بدن كه ديده نمىشود، مثل توى گوش و بينى واجب نيست.
مسأله 375 - جائى را كه شك دارد از ظاهر بدن است يا از باطن آن، شستن آن لازم
نيست، ولى احتياط در شستن است.
مسأله 376 - اگر سوراخ جاى گوشواره و مانند آن بقدرى گشاد باشد كه داخل آن
ديده شود، بايد آن را شست و اگر ديده نشود شستن داخل آن لازم نيست.
مسأله 377 - چيزى را كه مانع رسيدن آب به بدن است، بايد بر طرف كند و اگر
پيش از آن كه يقين كند بر طرف شده غسل نمايد، غسل او باطل است.
مسأله 378 - اگر موقع غسل شك كند، چيزى كه مانع از رسيدن آب باشد، در بدن
او هست يا نه، چنانچه احتمال او در نظر مردم بجا باشد بايد وارسى كند تا مطمئن شود كه
مانعى نيست.
مسأله 379 - در غسل بايد موهاى كوتاهى را كه جزء بدن حساب مىشود، بشويد و
بنابر احتياط شستن موهاى بلند هم لازم مىباشد.
مسأله 380 - تمام شرطهائى كه براى صحيح بودن وضو گفته شد، مثل پاك بودن
آب و غصبى نبودن آن، در صحيح بودن غسل هم شرط است ولى در غسل لازم نيست بدن را
از بالا به پائين بشويد، و نيز در غسل ترتيبى لازم نيست بعد از شستن هر قسمت فورا قسمت
ديگر را بشويد، بلكه اگر بعد از شستن سر و گردن مقدارى صبر كند و بعد طرف راست را

49
بشويد و بعد از مدتى طرف چپ را بشويد اشكال ندارد. ولى كسى كه نمىتواند از بيرون آمدن
بول و غائط خوددارى كند، اگر به اندازه‌اى كه غسل كند و نماز بخواند، بول و غائط از او
بيرون نمىآيد چنانچه وقت تنگ باشد، بايد هر قسمت را فورا بعد از قسمت ديگر غسل دهد و
بعد از غسل هم فورا نماز بخواند. و همچنين است حكم زن مستحاضه كه بعدا گفته مىشود.
مسأله 381 - كسى كه قصد دارد پول حمامى را ندهد يا بدون اين كه بداند حمامى راضى
است، بخواهد نسيه بگذارد، اگر چه بعد حمامى را راضى كند، غسل او باطل است.
مسأله 382 - اگر حمامى راضى باشد كه پول حمام نسيه بماند ولى كسى كه غسل
مىكند قصدش اين باشد كه طلب او را ندهد، يا از مال حرام بدهد غسل او اشكال دارد.
مسأله 383 - اگر بخواهد پول حرام يا پولى كه خمس آن را نداده به حمامى بدهد، غسل
او باطل است.
مسأله 384 - اگر مخرج غائط را در آب خزينه تطهير كند و پيش از غسل شك كند
كه چون در خزينه تطهير كرده حمامى به غسل كردن او راضى است يا نه، غسل او باطل
است، مگر اين كه پيش از غسل حمامى را راضى كند.
مسأله 385 - اگر شك كند كه غسل كرده يا نه بايد غسل كند ولى اگر بعد از غسل
شك كند، كه غسل او درست بوده يا نه، لازم نيست دوباره غسل نمايد.
مسأله 386 - اگر در بين غسل حدث اصغر از او سر زند مثلا بول كند، غسل باطل
نمىشود ولى بعد از غسل براى نماز وضو بگيرد.
مسأله 387 - هر گاه به خيال اين كه به اندازه غسل و نماز وقت دارد براى نماز غسل كند،
اگر چه بعد از غسل بفهمد كه به اندازه غسل وقت نداشته غسل او صحيح است.
مسأله 388 - كسى كه جنب شده اگر شك كند غسل كرده يا نه نمازهائى را كه
خوانده صحيح است، ولى براى نمازهاى بعد بايد غسل كند.
مسأله 389 - كسى كه چند غسل بر او واجب است مىتواند به نيت همه آنها يك
غسل بجا آورد، يا آنها را جدا جدا انجام دهد.
مسأله 390 - كسى كه جنب است اگر بر جائى از بدن او آيه قرآن يا اسم خداوند
متعال نوشته شده باشد، حرام است دست به آن نوشته بگذارد و اگر بخواهد غسل كند بايد
آب طورى به بدن برساند كه دست او به نوشته نرسد.
مسأله 391 - كسى كه غسل جنابت كرده، نبايد براى نماز وضو بگيرد ولى با غسلهاى
ديگر نمىشود نماز خواند و بايد وضو هم گرفت.

50
استحاضه
يكى از خونهائى كه از زن خارج مىشود خون استحاضه است و زن را در موقع ديدن
خون استحاضه، مستحاضه مىگويند.
مسأله 392 - خون استحاضه در بيشتر اوقات زرد رنگ و سرد است و بدون فشار و
سوزش بيرون مىآيد و غليظ هم نيست ولى ممكن است گاهى سياه يا سرخ و گرم و غليظ باشد
و با فشار و سوزش بيرون آيد.
مسأله 393 - استحاضه سه قسم است: قليله و متوسطه و كثيره. استحاضه قليله آن
است كه خون در پنبه‌اى كه زن داخل فرج مىنمايد فرو نرود و از طرف ديگر ظاهر نشود.
استحاضه متوسطه آنست كه خون در پنبه فرو رود و از طرف ديگر ظاهر شود ولى به
دستمالى كه معمولا زنها براى جلوگيرى از خون مىبندند، جارى نشود. استحاضه كثيره
آنست كه خون از پنبه به دستمال جارى شود.
احكام استحاضه
مسأله 394 - در استحاضه قليله بايد زن براى هر نماز يك وضو بگيرد و پنبه را عوض
كند يا آب بكشد و ظاهر فرج را هم اگر خون به آن رسيده آب بكشد.
مسأله 395 - در استحاضه متوسطه بايد زن براى نماز صبح غسل كند و تا صبح ديگر
براى نمازهاى خود كارهاى استحاضه قليله را كه در مسأله پيش گفته شد انجام دهد و اين در
صورتى است كه استحاضه متوسطه پيش از نماز صبح يا در بين آن پيدا شود ولى اگر بعد از نماز
صبح تا پيش از نماز ظهر يا بين آن حاصل شود بايد براى نماز ظهر غسل كند و به همين طور
پيش از هر نماز يا بين هر نمازى كه استحاضه متوسطه شد بايد براى آن غسل كند و اگر عمدا يا
از روى فراموشى براى نماز صبح غسل نكند بايد براى نماز ظهر و عصر غسل كند و اگر براى
نماز ظهر و عصر غسل نكند بايد پيش از نماز مغرب و عشاء غسل نمايد چه آن كه خون بيايد يا
قطع شده باشد.
مسأله 396 - در استحاضه كثيره علاوه‌ بر كارهاى استحاضه متوسطه كه در مسأله
پيش گفته شد، بايد براى هر نماز دستمال را عوض كند، يا آب بكشد و يك غسل براى نماز
ظهر و عصر و يكى براى نماز مغرب و عشا بجا آورد، و بين نماز ظهر و عصر فاصله نيندازد، و
اگر فاصله بيندازد بايد براى نماز عصر دوباره غسل كند و نيز اگر بين نماز مغرب و عشا فاصله
بيندازد بايد براى نماز عشا دوباره غسل نمايد.

51
مسأله 397 - اگر خون استحاضه پيش از وقت نماز هم بيايد اگر چه زن براى آن
خون، وضو و غسل را انجام داده باشد بنابر احتياط واجب، بايد در موقع نماز وضو و غسل را بجا
آورد.
مسأله 398 - مستحاضه متوسطه و كثيره كه بايد وضو بگيرد و غسل كند هر كدام را
اول بجا آورد صحيح است، ولى بهتر آن است كه اول وضو بگيرد.
مسأله 399 - اگر استحاضه قليله زن بعد از نماز صبح متوسطه شود، بايد براى نماز ظهر
و عصر غسل كند، و اگر بعد از نماز ظهر و عصر متوسطه شود بايد براى نماز مغرب و عشاء غسل
نمايد.
مسأله 400 - اگر استحاضه قليله يا متوسطه زن بعد از نماز صبح كثيره شود بايد براى
نماز ظهر و عصر يك غسل و براى نماز مغرب و عشا غسل ديگرى بجا آورد و اگر بعد از نماز ظهر
و عصر كثيره شود، بايد براى نماز مغرب و عشا غسل نمايد.
مسأله 401 - مستحاضه كثيره يا متوسطه اگر پيش از داخل شدن وقت نماز براى نماز
غسل كند، غسل او باطل است بلكه اگر نزديك اذان صبح براى نماز شب غسل كند و نماز
شب را بخواند احتياط واجب آن است كه بعد از داخل شدن صبح دوباره غسل و وضو را بجا
آورد.
مسأله 402 - زن مستحاضه براى هر نمازى چه واجب باشد و چه مستحب، بايد وضو
بگيرد و نيز اگر بخواهد نمازى را كه خوانده احتياطا دوباره بخواند، يا بخواهد نمازى را كه تنها
خوانده است دوباره با جماعت بخواند، بايد تمام كارهائى را كه براى استحاضه گفته شد
انجام دهد ولى براى خواندن نماز احتياط و سجده فراموش شده و تشهد فراموش شده و سجده
سهو، اگر آنها را بعد از نماز فورا بجا آورد لازم نيست كارهاى استحاضه را انجام دهد.
مسأله 403 - زن مستحاضه بعد از آن كه خونش قطع شد، فقط براى نماز اولى كه
مىخواند، بايد كارهاى استحاضه را انجام دهد و براى نمازهاى بعد لازم نيست.
مسأله 404 - اگر زن نداند استحاضه او چه قسم است، موقعى كه مىخواهد نماز
بخواند، بنابر احتياط واجب مقدارى پنبه داخل فرج نمايد و كمى صبر كند و بيرون آورد و
بعد از آن كه فهميد استحاضه او كدام يك از آن سه قسم است كارهائى را كه براى آن قسم
دستور داده شده انجام دهد ولى اگر بداند تا وقتى كه مىخواهد نماز بخواند استحاضه او تغيير
نمىكند پيش از داخل شدن وقت هم مىتواند خود را وارسى نمايد.
مسأله 405 - زن مستحاضه اگر پيش از آن كه خود را وارسى كند مشغول نماز شود،

52
چنانچه قصد قربت داشته و به وظيفه خود عمل كرده مثلا استحاضه‌اش قليله بوده و به وظيفه
استحاضه قليله عمل نموده، نماز او صحيح است و اگر قصد قربت نداشته يا عمل او مطابق
وظيفه‌اش نبوده مثل آن كه استحاضه او متوسطه بوده و به وظيفه قليله رفتار كرده نماز او باطل
است.
مسأله 406 - زن مستحاضه اگر نتواند خود را وارسى نمايد، بايد به آنچه مسلما وظيفه
او است عمل كند مثلا اگر نمىداند استحاضه او قليله است يا متوسطه، بايد كارهاى
استحاضه قليله را انجام دهد و اگر نمىداند متوسطه است يا كثيره بايد كارهاى استحاضه
متوسطه را انجام دهد، ولى اگر بداند سابقا كدام يك از آن سه قسم بوده بايد به وظيفه همان
قسم رفتار نمايد.
مسأله 407 - اگر خون استحاضه در باطن باشد و بيرون نيايد، وضو و غسل باطل
نمىشود و اگر بيرون بيايد هر چند كم باشد وضو و غسل را به تفصيلى كه گذشت باطل
مىكند.
مسأله 408 - زن مستحاضه اگر بعد از نماز خود را وارسى كند و خون نبيند اگر چه
بداند دوباره خون مىآيد، با وضوئى كه دارد مىتواند نماز بخواند.
مسأله 409 - زن مستحاضه اگر بداند از وقتى كه مشغول وضو يا غسل شده خونى از او
بيرون نيامده و تا بعد از نماز هم خون در داخل فرج نيست و بيرون نمىآيد، مىتواند خواندن
نماز را تأخير بيندازد.
مسأله 410 - اگر مستحاضه بداند كه پيش از گذشتن وقت نماز به كلى پاك مىشود،
يا به اندازه خواندن نماز خون بند مىآيد، بايد صبر كند و نماز را در وقتى كه پاك است بخواند.
مسأله 411 - اگر بعد از وضو و غسل، خون در ظاهر قطع شود و مستحاضه بداند كه
اگر نماز را تأخير بيندازد، به مقدارى كه وضو و غسل و نماز را بجا آورد، به كلى پاك مىشود،
بايد نماز را تأخير بيندازد و موقعى كه به كلى پاك شد، دوباره وضو و غسل را بجا آورد و نماز را
بخواند. و اگر وقت نماز تنگ شد لازم نيست وضو و غسل را دوباره بجا آورد، بلكه با وضو و
غسلى كه دارد مىتواند نماز بخواند.
مسأله 412 - مستحاضه كثيره و متوسطه وقتى به كلى از خون پاك شد بايد غسل
كند، ولى اگر بداند از وقتى كه براى نماز پيش مشغول غسل شده ديگر خون نيامده لازم نيست
دوباره غسل نمايد.
مسأله 413 - مستحاضه قليله بعد از وضو و مستحاضه كثيره و متوسطه بعد از غسل و

53
وضو بايد فورا مشغول نماز شود، ولى گفتن اذان و اقامه و خواندن دعاهاى قبل از نماز اشكال
ندارد و در نماز هم مىتواند كارهاى مستحب مثل قنوت و غير آن را بجا آورد.
مسأله 414 - زن مستحاضه اگر بين غسل و نماز فاصله بيندازد، بايد دوباره غسل كند
و بلا فاصله مشغول نماز شود، ولى اگر خون در داخل فضاى فرج نيايد غسل لازم نيست.
مسأله 415 - اگر خون استحاضه زن جريان داشته باشد و قطع نشود، چنانچه براى او
ضرر نداشته باشد، بايد پيش از غسل و بعد از آن بوسيله پنبه از بيرون آمدن خون جلوگيرى
كند، ولى اگر هميشه جريان نداشته باشد، فقط بايد بعد از وضو و غسل از بيرون آمدن خون
جلوگيرى نمايد، و چنانچه كوتاهى كند و خون بيرون آيد، بايد دوباره غسل كند و وضو هم
بگيرد و اگر نماز هم خوانده بايد دوباره بخواند.
مسأله 416 - اگر در موقع غسل، خون قطع نشود، غسل صحيح است، ولى اگر در بين
غسل استحاضه متوسطه كثيره شود، واجب است چنانچه مشغول غسل ترتيبى بوده همان را از سر
بگيرد و اگر مشغول غسل ارتماسى بوده بهتر آن است كه همان را دوباره انجام دهد.
مسأله 417 - احتياط واجب آن است كه زن مستحاضه در تمام روزى كه روزه
است به مقدارى كه مىتواند از بيرون آمدن خون جلوگيرى كند.
مسأله 418 - روزه زن مستحاضه‌اى كه غسل بر او واجب مىباشد در صورتى صحيح
است كه غسل‌هائى را كه براى نمازهاى روزش واجب است، انجام دهد و نيز بنابر احتياط
واجب غسل نماز مغرب و عشاى شبى را كه مىخواهد فرداى آن را روزه بگيرد، بجا آورد و نيز در
روز غسلهائى را كه براى نمازهاى روزش واجب است، انجام دهد. ولى اگر براى نماز مغرب و
عشا غسل نكند و براى خواندن نماز شب پيش از اذان صبح غسل نمايد و در روز هم غسلهائى
را كه براى نمازهاى روزش واجب است بجا آورد، روزه او صحيح است.
مسأله 419 - اگر بعد از نماز عصر، مستحاضه شود و تا غروب غسل نكند روزه او
صحيح است.
مسأله 420 - اگر استحاضه قليله زن پيش از نماز، متوسطه يا كثيره شود بايد كارهاى
متوسطه يا كثيره را كه گفته شد انجام دهد. و اگر استحاضه متوسطه كثيره شود بايد كارهاى
استحاضه كثيره را انجام دهد و چنانچه براى استحاضه متوسطه غسل كرده باشد فايده ندارد و
بايد دوباره براى كثيره غسل كند.
مسأله 421 - اگر در بين نماز، استحاضه متوسطه زن كثيره شود، بايد نماز را بشكند و
براى استحاضه كثيره غسل كند و وضو بگيرد و كارهاى ديگر آن را انجام دهد و همان نماز را

54
بخواند. و اگر براى هيچ كدام از غسل و وضو وقت ندارد. بايد دو تيمم كند، يكى بدل از
غسل، و ديگرى بدل از وضو، و اگر براى يكى از آنها وقت ندارد بايد عوض آن تيمم كند و
ديگرى را بجا آورد، ولى اگر براى تيمم هم وقت ندارد نمىتواند نماز را بشكند، و بايد نماز را
تمام كند، و بنابر احتياط واجب قضا نمايد، و همچنين است اگر در بين نماز استحاضه قليله او
متوسطه يا كثيره شود.
مسأله 422 - اگر در بين نماز خون بند بيايد و مستحاضه نداند كه در باطن هم قطع
شده يا نه، چنانچه بعد از نماز بفهمد قطع شده بوده، بايد وضو و غسل و نماز را دوباره بجا آورد.
مسأله 423 - اگر استحاضه كثيره زن متوسطه شود، بايد براى نماز اول عمل كثيره و
براى نمازهاى بعد عمل متوسطه را بجا آورد. مثلا اگر پيش از نماز ظهر استحاضه كثيره متوسطه
شود، بايد براى نماز ظهر غسل كند و براى نماز عصر و مغرب و عشا فقط وضو بگيرد ولى اگر
براى نماز ظهر غسل نكند و فقط به مقدار نماز عصر وقت داشته باشد، بايد براى نماز عصر غسل
نمايد، و اگر براى نماز عصر هم غسل نكند بايد براى نماز مغرب غسل كند. و اگر براى آن هم
غسل نكند و فقط به مقدار نماز عشا وقت داشته باشد بايد براى عشا غسل نمايد.
مسأله 424 - اگر پيش از هر نماز خون مستحاضه كثيره قطع شود و دوباره بيايد براى
هر نماز بايد يك غسل بجا آورد، ولى اگر بعد از غسل و پيش از نماز قطع شود چنانچه وقت
تنگ باشد كه نتواند غسل كند و نماز را در وقت بخواند با همان غسل مىتواند نماز را بخواند و
همينطور است حكم وضو.
مسأله 425 - اگر استحاضه كثيره قليله شود، بايد براى نماز اول عمل كثيره و براى
نمازهاى بعد عمل قليله را انجام دهد، و نيز اگر استحاضه متوسطه قليله شود بايد براى نماز اول،
عمل متوسطه و براى نمازهاى بعد عمل قليله را بجا آورد.
مسأله 426 - اگر مستحاضه يكى از كارهائى را كه بر او واجب مىباشد حتى عوض
كردن پنبه را ترك كند نمازش باطل است.
مسأله 427 - مستحاضه قليله اگر بخواهد غير از نماز كارى انجام دهد، كه شرط آن
وضو داشتن است، مثلا بخواهد جائى از بدن خود را به خط قرآن برساند بايد وضو بگيرد و
وضوئى كه قبلا براى نماز گرفته بنابر احتياط واجب كافى نيست.
مسأله 428 - رفتن در مسجد مكه و مدينه و توقف در ساير مساجد و خواندن سوره‌اى
كه سجده واجب دارد براى زن مستحاضه اشكال ندارد ولى نزديكى شوهر با او در صورتى
حلال مىشود كه غسل كند اگر چه كارهاى ديگرى را كه براى نماز واجب است، مثل وضو

55
و عوض كردن پنبه و دستمال انجام نداده باشد.
مسأله 429 - اگر زن در استحاضه كثيره يا متوسطه بخواهد پيش از وقت نماز جائى از
بدن خود را به خط قرآن برساند، بايد غسل كند و وضو هم بگيرد.
مسأله 430 - نماز آيات بر مستحاضه واجب است. و بايد براى نماز آيات هم كارهائى
را كه براى نماز يوميه گفته شد انجام دهد.
مسأله 431 - هر گاه در وقت نماز يوميه نماز آيات بر مستحاضه واجب شود اگر چه
بخواهد هر دو را پشت سر هم بجا آورد، بايد براى نماز آيات هم تمام كارهائى را كه براى نماز
يوميه او واجب است انجام دهد و احتياط واجب آن است كه هر دو را با يك غسل و وضو بجا
نياورد.
مسأله 432 - اگر زن مستحاضه بخواهد نماز قضا بخواند، بايد براى هر نماز كارهائى را
كه بر نماز ادا بر او واجب است بجا آورد و بنابر احتياط واجب هر دو را با يك غسل و وضو
بجا نياورد.
مسأله 433 - اگر زن بداند خونى كه از او خارج مىشود خون زخم نيست و شرعا
حكم حيض و نفاس را ندارد بنابر احتياط واجب، بايد بدستور استحاضه عمل كند، بلكه
اگر شك داشته باشد كه خون استحاضه است يا خونهاى ديگر، چنانچه نشانه آنها را نداشته
باشد، بنابر احتياط واجب بايد كارهاى استحاضه را انجام دهد.
حيض
حيض خونى است كه غالبا در هر ماه چند روزى از رحم زنها خارج مىشود و زن را
در موقع ديدن خون حيض، حائض مىگويند.
مسأله 434 - خون حيض در بيشتر اوقات، غليظ و گرم و رنگ آن سرخ مايل به
سياهى يا سرخ است و با فشار و كمى سوزش بيرون مىآيد.
مسأله 435 - زنهاى سيده بعد از تمام شدن شصت سال يائسه مىشوند يعنى خون
حيض نمىبينند و زنهائى كه سيده نيستند، بعد از تمام شدن پنجاه سال يائسه مىشوند.
مسأله 436 - خونى كه دختر پيش از تمام شدن نه سال و زن بعد از يائسه شدن
مىبيند حيض نيست.
مسأله 437 - زن حامله و زنى كه بچه شير مىدهد، ممكن است حيض ببيند.
مسأله 438 - دخترى كه نمىداند نه سالش تمام شده يا نه اگر خونى ببيند كه

56
نشانه‌هاى حيض را نداشته باشد حيض نيست. و اگر نشانه‌هاى حيض را داشته باشد و
اطمينان به حيض بودنش پيدا كند حيض است و معلوم مىشود نه سال او تمام شده است.
مسأله 439 - زنى كه شك دارد يائسه شده يا نه، اگر خونى ببيند و نداند حيض است
يا نه بايد بنا بگذارد كه يائسه نشده است.
مسأله 440 - مدت حيض كمتر از سه روز و بيشتر از ده روز نمىشود و اگر مختصرى
هم از سه روز كمتر باشد حيض نيست.
مسأله 441 - بايد سه روز اول حيض پشت سر هم باشد، پس اگر مثلا دو روز خون
ببيند و يك روز پاك شود و دوباره يك روز خون ببيند حيض نيست.
مسأله 442 - لازم نيست در تمام سه روز خون بيرون بيايد، بلكه اگر در فرج خون
باشد كافى است، و چنانچه در بين سه روز مختصرى پاك شود و مدت پاك شدن بقدرى كم
باشد كه بگويند در تمام سه روز در فرج خون بوده، باز هم حيض است.
مسأله 443 - لازم نيست شب اول و شب چهارم را خون ببيند، ولى بايد در شب دوم
و سوم خون قطع نشود، پس اگر از اذان صبح روز اول تا غروب روز سوم پشت سر هم خون
بيايد، يا در وسطهاى روز اول شرع شود و در همان موقع از روز چهارم قطع شود و در شب
دوم و سوم هم هيچ خون قطع نشود، حيض است.
مسأله 444 - اگر سه روز پشت سر هم خون ببيند و پاك شود، چنانچه دوباره خون
ببيند و روزهائى كه خون ديده و در وسط پاك بوده روى هم از ده روز بيشتر نشود روزهائى
هم كه در وسط پاك بوده حيض است.
مسأله 445 - اگر خونى ببيند كه از سه روز بيشتر و از ده روز كمتر باشد و نداند خون
دمل است يا خون حيض چنانچه نداند دمل در طرف چپ است يا طرف راست در صورتى كه
ممكن باشد مقدارى پنبه داخل كند و بيرون آورد پس اگر خون از طرف چپ بيرون آيد، خون
حيض است و اگر از طرف راست بيرون آيد خون دمل است، و اگر ممكن نباشد كه وارسى
كند در صورتى كه مىداند خون سابق حيض بوده حيض قرار دهد و اگر دمل بوده خون دمل قرار
دهد، و اگر نمىداند خون حيض بوده يا دمل بايد همه چيزهائى را كه بر حائض حرام است
ترك كند و همه عبادتهائى را كه زن غير حائض انجام مىدهد بجا آورد.
مسأله 446 - اگر خونى ببيند كه از سه روز بيشتر و از ده روز كمتر باشد و نداند خون
حيض است يا زخم اگر قبلا حيض بوده حيض و اگر پاك بوده پاك قرار دهد، و چنانچه
نمىداند پاك بوده يا حيض همه چيزهائى را كه بر حائض حرام است ترك كند و همه

57
عبادتهائى كه زن غير حائض انجام مىدهد بجا آورد.
مسأله 447 - اگر خونى ببيند و شك كند كه خون حيض است يا نفاس، چنانچه
شرائط حيض را داشته باشد، بايد حيض قرار دهد.
مسأله 448 - اگر خونى ببيند كه نداند خون حيض است يا بكارت بايد خود را
وارسى كند، يعنى مقدارى پنبه داخل فرج نمايد و كمى صبر كند، بعد بيرون آورد پس اگر
اطراف آن آلوده باشد، خون بكارت است و اگر به همه آن رسيده، حيض مىباشد.
مسأله 449 - اگر كمتر از سه روز خون ببيند و پاك شود و بعد از سه روز خون ببيند
خون دوم حيض است و خون اول اگر چه در روزهاى عادتش باشد حيض نيست.
احكام حائض
مسأله 450 - چند چيز بر حائض حرام است: اول عبادتهائى كه مانند نماز بايد با وضو
يا غسل يا تيمم بجا آورده شود، ولى بجا آوردن عبادتهائى كه وضو و غسل و تيمم براى آنها لازم
نيست، مانند نماز ميت، مانعى ندارد. دوم تمام چيزهائى كه بر جنب حرام است و در احكام
جنابت گفته شد. سوم جماع كردن در فرج، كه هم براى مرد حرام است و هم براى زن،
اگر چه به مقدار ختنه گاه داخل شود و منى هم بيرون نيايد، بلكه احتياط واجب آن است كه
مقدار كمتر از ختنه گاه را هم داخل نكند و در دبر زن حائض وطى كردن كراهت شديده
دارد.
مسأله 451 - جماع كردن در روزهائى هم كه حيض زن قطعى نيست ولى شرعا بايد
براى خود حيض قرار دهد حرام است پس زنى كه بيشتر از ده روز خون مىبيند و بايد
بدستورى كه بعدا گفته مىشود روزهاى عادت خويشان خود را حيض قرار دهد، شوهرش
نمىتواند در آن روزها با او نزديكى نمايد.
مسأله 452 - اگر شماره روزهاى حيض زن به سه قسمت تقسيم شود و مرد در
قسمت اول آن با زن خود در قبل جماع كند، بنابر احتياط واجب بايد هيجده نخود طلا كفاره
به فقير بدهد و اگر در قسمت دوم جماع كند، نه نخود و اگر در قسمت سوم جماع كند، بايد
چهار نخود و نيم بدهد مثلا زنى كه شش روز خون حيض مىبيند، اگر شوهرش در شب يا روز
اول و دوم با او جماع كند بايد هيجده نخود طلا بدهد و در شب يا روز سوم و چهارم نه نخود و
در شب يا روز پنجم و ششم بايد چهار نخود و نيم بدهد.
مسأله 453 - وطى در دبر زن حائض كفاره ندارد.

58
مسأله 454 - لازم نيست كفاره را از طلاى سكه‌دار بدهد، ولى اگر بخواهد قيمت
آن را بدهد بايد قيمت سكه‌دار بدهد.
مسأله 455 - اگر قيمت طلا در وقتى كه جماع كرده با وقتى كه مىخواهد به فقير
بدهد فرق كرده باشد، بايد قيمت وقتى را كه مىخواهد به فقير بدهد حساب كند.
مسأله 456 - اگر كسى هم در قسمت اول و هم در قسمت دوم و هم در قسمت
سوم حيض با زن خود جماع كند، بايد هر سه كفاره را كه روى هم سى و يك نخود و نيم
مىشود بدهد.
مسأله 457 - اگر انسان بعد از آن كه در حال حيض جماع كرده و كفاره آن را داده
دوباره جماع كند واجب است باز هم كفاره بدهد.
مسأله 458 - اگر با زن حائض چند مرتبه جماع كند و در بين آن كفاره ندهد احتياط
واجب آنست كه براى هر جماع يك كفاره بدهد.
مسأله 459 - اگر مرد در حال جماع بفهمد زن حائض شده، بايد فورا از او جدا شود و
اگر جدا نشود بنابر احتياط واجب بايد كفاره بدهد.
مسأله 460 - اگر مرد با زن حائض زنا كند يا با زن حائض نامحرمى به گمان اين كه
عيال خود او است جماع نمايد، احتياط واجب آن است كه كفاره بدهد.
مسأله 461 - كسى كه نمىتواند كفاره بدهد بهتر آنست كه صدقه‌اى به فقير بدهد، و
اگر نمىتواند بنابر احتياط واجب بايد استغفار كند، و هر وقت توانست بايد كفاره را بدهد.
مسأله 462 - طلاق دادن زن در حال حيض، بطورى كه در كتاب طلاق گفته
مىشود باطل است.
مسأله 463 - اگر زن بگويد حائضم يا از حيض پاك شده‌ام، بايد حرف او را قبول
كرد.
مسأله 464 - اگر زن در بين نماز حائض شود، نماز او باطل است.
مسأله 465 - اگر زن در بين نماز شك كند كه حائض شده يا نه، نماز او صحيح
است ولى اگر بعد از نماز بفهمد كه در بين نماز حائض شده نمازى كه خوانده باطل است.
مسأله 466 - بعد از آن كه زن‌ از خون حيض پاك شد، واجب است براى نماز و
عبادتهاى ديگرى كه بايد با وضو يا غسل يا تيمم بجا آورده شود، غسل كند. و دستور آن مثل
غسل جنابت است، ولى براى نماز بايد پيش از غسل يا بعد از آن وضو هم بگيرد. و اگر پيش
از غسل وضو بگيرد بهتر است.

59
مسأله 467 - بعد از آن كه زن از خون حيض پاك شد، اگر چه غسل نكرده باشد،
طلاق او صحيح است، و شوهرش هم مىتواند با او جماع كند، ولى احتياط مستحب آن است
كه پيش از غسل از جماع با او خوددارى نمايد. اما كارهاى ديگرى كه در وقت حيض بر او
حرام بوده مانند توقف در مسجد و مس خط قرآن، تا غسل نكند بر او حلال نمىشود.
مسأله 468 - اگر آب براى وضو و غسل كافى نباشد و به اندازه‌اى باشد كه بتواند يا
غسل كند يا وضو بگيرد، بنابر احتياط واجب بايد غسل كند و بدل از وضو تيمم نمايد. و اگر
فقط براى وضو كافى باشد و به اندازه غسل نباشد، بايد وضو بگيرد و عوض غسل تيمم نمايد و
اگر براى هيچ يك از آنها آب ندارد، بايد دو تيمم كند، يكى بدل از غسل و ديگرى بدل از
وضو.
مسأله 469 - نمازهاى يوميه‌اى كه زن در حال حيض نخوانده، قضا ندارد، ولى
روزه‌هاى واجب را بايد قضا نمايد.
مسأله 470 - هر گاه وقت نماز داخل شود و بداند كه اگر نماز را تأخير بيندازد حائض
مىشود، بايد فورا نماز بخواند.
مسأله 471 - اگر زن نماز را تأخير بيندازد و از اول وقت به اندازه انجام واجبات يك
نماز بگذرد و حائض شود، قضاى آن نماز بر او واجب است، ولى در تند خواندن و كند خواندن
و چيزهاى ديگر بايد ملاحظه حال خود را بكند، مثلا زنى كه مسافر نيست اگر در اول ظهر
نماز نخواند، قضاى آن در صورتى واجب مىشود كه به مقدار خواندن چهار ركعت نماز به دستورى
كه گفته شد از اول ظهر بگذرد و حائض شود، و براى كسى كه مسافر است گذشتن وقت به
مقدار خواندن دو ركعت كافى است و نيز بايد ملاحظه تهيه شرايطى را كه دارا نيست بنمايد،
پس اگر به مقدار فراهم آوردن آن مقدمات و خواندن يك نماز بگذرد و حائض شود قضا
واجب است و اگر نه واجب نيست.
مسأله 472 - اگر زن در آخر وقت نماز از خون پاك شود و به اندازه غسل و وضو و
مقدمات ديگر نماز مانند تهيه كردن لباس يا آب كشيدن آن و خواندن يك ركعت نماز يا بيشتر
از يك ركعت وقت داشته باشد، بايد نماز را بخواند و اگر نخواند بايد قضاى آن را بجا آورد.
مسأله 473 - اگر زن حائض به اندازه غسل و وضو وقت ندارد، ولى مىتواند با تيمم
نماز را در وقت بخواند آن نماز بر او واجب نيست، اما اگر گذشته از تنگى وقت تكليفش تيمم
است، مثل آن كه آب برايش ضرر دارد، بايد تيمم كند و آن نماز را بخواند.
مسأله 474 - اگر زن حائض بعد از پاك شدن شك كند كه براى نماز وقت دارد يا

60
نه بايد نمازش را بخواند.
مسأله 475 - اگر به خيال اين كه به اندازه تهيه مقدمات نماز و خواندن يك ركعت
وقت ندارد نماز نخواند و بعد بفهمد وقت داشته، بايد قضاى آن نماز را بجا آورد.
مسأله 476 - مستحب است زن حائض در وقت نماز، خود را از خون پاك نمايد و
پنبه و دستمال را عوض كند و وضو بگيرد و اگر نمىتواند وضو بگيرد تيمم نمايد و در جاى نماز
رو به قبله بنشيند و مشغول ذكر و دعا و صلوات شود.
مسأله 477 - خواندن و همراه داشتن قرآن و رساندن جائى از بدن به حاشيه و ما بين
خطهاى قرآن و نيز خضاب كردن به حنا و مانند آن براى حائض مكروه است.
اقسام زنهاى حائض
مسأله 478 - زنهاى حائض بر شش‌ قسمند: اول صاحب عادت وقتيه و عدديه، و آن
زنى است كه دو ماه پشت سر هم در وقت معين خون حيض ببيند و شماره روزهاى حيض او
هم در هر دو ماه يك اندازه باشد، مثل آن كه دو ماه پشت سر هم از اول ماه تا هفتم خون
ببيند. دوم صاحب عادت وقتيه و آن زنى است كه دو ماه پشت سر هم در وقت معين خون
حيض ببيند ولى شماره روزهاى حيض او در هر دو ماه يك اندازه نباشد، مثلا دو ماه پشت
سر هم از روز اول ماه خون ببيند ولى ماه اول روز هفتم و ماه دوم روز هشتم از خون پاك
شود. سوم صاحب عادت عدديه و آن زنى است كه شماره روزهاى حيض او در دو ماه پشت
سر هم به يك اندازه باشد، ولى وقت ديدن آن دو خون يكى نباشد، مثل آن كه ماه اول از
پنجم تا دهم و ماه دوم از دوازدهم تا هفدهم خون ببيند، چهارم مضطربه و آن زنى است كه
چند ماه خون ديده، ولى عادت معينى پيدا نكرده يا عادتش به هم خورده و عادت تازه‌اى پيدا
نكرده است. پنجم مبتدئه و آن زنى است كه دفعه اول خون ديدن او است. ششم ناسيه و آن
زنى است كه عادت خود را فراموش كرده است. و هر كدام اينها احكامى دارند كه در
مسائل آينده گفته مىشود.
1 - صاحب عادت وقتيه و عدديه
مسأله 479 - زنهائى كه عادت وقتيه و عدديه دارند سه دسته‌اند: اول زنى كه دو ماه
پشت سر هم در وقت معين خون حيض ببيند و در وقت معين هم پاك شود، مثلا دو ماه پشت
سر هم از روز اول ماه خون ببيند و روز هفتم پاك شود كه عادت حيض اين زن از اول ماه تا

61
هفتم است. دوم زنى كه از خون پاك نمىشود ولى دو ماه پشت سر هم چند روز معين مثلا از
اول ماه تا هشتم خونى كه مىبيند نشانه‌هاى حيض را دارد، يعنى غليظ و سياه و گرم است و
با فشار و سوزش بيرون مىآيد. و بقيه خونهاى او نشانه‌هاى استحاضه را دارد كه عادت او از
اول ماه تا هشتم مىشود. سوم زنى كه دو ماه پشت سر هم در وقت معين خون حيض ببيند و
بعد از آن كه سه روز يا بيشتر خون ديد يك روز يا بيشتر پاك شود و دوباره خون ببيند و تمام
روزهائى كه خون ديده با روزهائى كه در وسط پاك بوده از ده روز بيشتر نشود و در هر دو ماه
همه روزهائى كه خون ديده و در وسط پاك بوده روى هم يك اندازه باشد كه عادت او به
اندازه تمام روزهائى است كه خون ديده و در وسط پاك بوده است، و لازم نيست روزهائى
كه در وسط پاك بوده در هر دو ماه به يك اندازه باشد، مثلا اگر در ماه اول از روز اول ماه
تا سوم خون ببيند و سه روز پاك شود و دوباره سه روز خون ببيند و در ماه دوم بعد از آن كه
سه روز خون ديد، سه روز يا كمتر يا بيشتر پاك شود و دوباره خون ببيند و روى هم از نه روز
بيشتر نشود. همه حيض است و عادت اين زن نه روز مىشود.
مسأله 480 - زنى كه عادت وقتيه و عدديه دارد، اگر در وقت عادت يا دو سه روز
جلوتر يا دو سه روز عقب‌تر خون ببيند، بطورى كه بگويند حيض را جلو يا عقب انداخته
اگر چه آن خون، نشانه‌هاى حيض را نداشته باشد بايد به احكامى كه براى زن حائض گفته
شد عمل كند. و چنانچه بعد بفهمد حيض نبوده مثل اين كه پيش از سه روز پاك شود بايد
عبادتهائى را كه بجا نياورده قضا نمايد.
مسأله 481 - زنى كه عادت وقتيه و عدديه دارد اگر چند روز پيش از عادت و همه
روزهاى عادت و چند روز بعد از عادت خون ببيند و روى هم از ده روز بيشتر نشود، همه حيض
است. و اگر از ده روز بيشتر شود، فقط خونى را كه در روزهاى عادت خود ديده، حيض
است و خونى كه پيش از آن و بعد از آن ديده استحاضه مىباشد، و بايد عبادتهائى را كه در
روزهاى پيش از عادت و بعد از عادت بجا نياورده قضا نمايد. و اگر همه روزهاى عادت را با
چند روز پيش از عادت خون ببيند و روى هم از ده روز بيشتر نشود همه حيض است و اگر از
ده روز بيشتر شود، فقط روزهاى عادت او حيض است و خونى كه جلوتر از آن ديده استحاضه
مىباشد و چنانچه در آن روزها عبادت نكرده بايد قضا نمايد. و اگر همه روزهاى عادت را با
چند روز بعد از عادت خون ببيند و روى هم از ده روز بيشتر نشود، همه حيض است، و اگر
بيشتر شود فقط روزهاى عادت حيض و باقى استحاضه است.
مسأله 482 - زنى كه عادت وقتيه و عدديه دارد اگر مقدارى از روزهاى عادت را با

62
چند روز پيش از عادت خون ببيند و روى هم از ده روز بيشتر نشود همه حيض است و اگر از
ده روز بيشتر شود روزهائى كه در عادت، خون ديده با چند روز پيش از آن كه روى هم به
مقدار عادت او شود حيض، و روزهاى اول را استحاضه قرار مىدهد. و اگر مقدارى از
روزهاى عادت را با چند روز بعد از عادت خون ببيند و روى هم از ده روز بيشتر نشود، همه
حيض است و اگر بيشتر شود، بايد روزهائى كه در عادت خون ديده با چند روز بعد از آن كه
روى هم به مقدار عادت او شود حيض و بقيه را استحاضه قرار دهد.
مسأله 483 - زنى كه عادت دارد، اگر بعد از آن كه سه روز يا بيشتر خون ديد پاك
شود و دوباره خون ببيند و فاصله بين دو خون كمتر از ده روز باشد و همه روزهائى كه خون
ديده با روزهائى كه در وسط پاك بوده از ده روز بيشتر باشد. مثل آن كه پنج روز خون ببيند و
پنج روز پاك شود و دوباره پنج روز خون ببيند، چند صورت دارد:
1 - آن كه تمام خونى كه دفعه اول ديده، يا مقدارى از آن، در روزهاى عادت باشد و
خون دوم كه بعد از پاك شدن مىبيند در روزهاى عادت نباشد، كه بايد همه خون اول را
حيض و خون دوم را استحاضه قرار دهد.
2 - آن كه خون اول در روزهاى عادت نباشد، و تمام خون دوم يا مقدارى از آن در
روزهاى عادت باشد كه بايد همه خون دوم را حيض و خون اول را استحاضه قرار دهد.
3 - آن كه مقدارى از خون اول و دوم در روزهاى عادت باشد و خون اولى كه در
روزهاى عادت بوده از سه روز كمتر نباشد و با پاكى وسط و مقدارى از خون دوم كه آن هم
در روزهاى عادت بوده از ده روز بيشتر نباشد، كه در اين صورت همه آنها حيض است و
مقدارى از خون اول كه پيش از روزهاى عادت بوده و مقدارى از خون دوم كه بعد از
روزهاى عادت بوده استحاضه است، مثلا اگر عادتش از سوم ماه تا دهم بوده، در صورتى كه
يك ماه از اول تا ششم خون ببيند و دو روز پاك شود و بعد تا پانزدهم خون ببيند، از سوم تا
دهم حيض است و از اول تا سوم و همچنين از دهم تا پانزدهم استحاضه مىباشد.
4 - آن كه مقدارى از خون اول و دوم در روزهاى عادت باشد ولى خون اولى كه در
روزهاى عادت بوده، از سه روز كمتر باشد، كه بايد در تمام دو خون و پاكى وسط كارهائى
را كه بر حائض حرام است و سابقا گفته شد ترك كند و كارهاى استحاضه را بجا آورد،
يعنى به دستورى كه براى زن مستحاضه گفته شد عبادتهاى خود را انجام دهد.
مسأله 484 - زنى كه عادت وقتيه و عدديه دارد، اگر در وقت عادت خون نبيند و در
غير آن وقت به شماره روزهاى حيضش خون ببيند، بايد همان را حيض قرار دهد، چه پيش از

63
وقت عادت ديده باشد چه بعد از آن.
مسأله 485 - زنى كه عادت وقتيه و عدديه دارد، اگر در وقت عادت خود خون ببيند
ولى شماره روزهاى آن كمتر يا بيشتر از روزهاى عادت او باشد و بعد از پاك شدن، دوباره
به شماره روزهاى عادتى كه داشته خون ببيند، بايد در هر دو خون كارهائى را كه بر حائض
حرام است ترك كند و كارهاى استحاضه را بجا آورد.
مسأله 486 - زنى كه عادت وقتيه و عدديه دارد، اگر بيشتر از ده روز خون ببيند،
خونى كه در روزهاى عادت ديده اگر چه نشانه‌هاى حيض را نداشته باشد، حيض است، و
خونى كه بعد از روزهاى عادت ديده اگر چه نشانه‌هاى حيض را داشته باشد استحاضه
است. مثلا زنى كه عادت حيض او از اول ماه تا هفتم است، اگر از اول تا دوازدهم خون
ببيند، هفت روز اول آن حيض و پنج روز بعد استحاضه مىباشد.
2 - صاحب عادت وقتيه
مسأله 487 - زنهائى كه عادت وقتيه دارند سه دسته‌اند: اول زنى كه دو ماه پشت سر
هم در وقت معين خون حيض ببيند و بعد از چند روز پاك شود ولى شماره روزهاى آن در هر
دو ماه يك اندازه نباشد، مثلا دو ماه پشت سر هم روز اول ماه خون ببيند ولى ماه اول روز
هفتم و ماه دوم روز هشتم از خون پاك شود، كه اين زن بايد روز اول ماه را عادت حيض
خود قرار دهد. دوم زنى كه از خون پاك نمىشود ولى دو ماه پشت سر هم در وقت معين خون
او نشانه‌هاى حيض را دارد يعنى غليظ و سياه و گرم است و با فشار و سوزش بيرون مىآيد و
بقيه خون‌هاى او نشانه استحاضه را دارد و شماره روزهائى كه خون او نشانه حيض دارد، در
هر دو ماه يك اندازه نيست مثلا در ماه اول از اول ماه تا هفتم و در ماه دوم از اول ماه تا هشتم
خون او نشانه‌هاى حيض و بقيه نشانه استحاضه را داشته باشد، كه اين زن هم بايد روز اول
ماه را روز اول عادت حيض خود قرار دهد. سوم زنى كه دو ماه پشت سر هم در وقت معين سه
روز يا بيشتر خون حيض ببيند و بعد پاك شود و دو مرتبه خون ببيند و تمام روزهائى كه خون
ديده با روزهائى كه در وسط پاك بوده از ده روز بيشتر نشود ولى ماه دوم كمتر يا بيشتر از ماه
اول باشد، مثلا در ماه اول هشت روز و در ماه دوم نه روز باشد كه اين زن هم بايد روز اول
ماه را روز اول عادت حيض خود قرار دهد.
مسأله 488 - زنى كه عادت وقتيه دارد، اگر در وقت عادت خود يا دو سه روز پيش
از عادت يا دو سه روز بعد از عادت خون ببيند بطورى كه بگويند حيض را جلو يا عقب

64
انداخته، اگر چه آن خون نشانه‌هاى حيض را نداشته باشد، بايد به احكامى كه براى زنهاى
حائض گفته شود رفتار نمايد و اگر بعد بفهمد حيض نبوده، مثل آن كه پيش از سه روز پاك
شود، بايد عبادتهايى را كه بجا نياورده قضا نمايد.
مسأله 489 - زنى كه عادت وقتيه دارد، اگر بيشتر از ده روز خون ببيند و نتواند
حيض را بواسطه نشانه‌هاى آن تشخيص دهد، بايد شماره عادت خويشان خود را حيض قرار
دهد، چه پدرى باشند چه مادرى، زنده باشند يا مرده. ولى در صورتى مىتواند عادت آنان را
حيض خود قرار دهد كه شماره روزهاى حيض همه آنان يك اندازه باشد و اگر شماره
روزهاى حيض آنان يك اندازه نباشد، مثلا عادت بعضى پنج روز و عادت بعضى ديگر
هفت روز باشد نمىتواند عادت آنان را حيض خود قرار دهد. مگر كسانى كه عادتشان با
ديگران فرق دارد بقدرى كم باشند كه در مقابل آنان هيچ حساب شوند كه در اين صورت
بايد عادت بيشتر آنان را حيض خود قرار دهد.
مسأله 490 - زنى كه عادت وقتيه دارد و شماره عادت خويشان خود را حيض قرار
مىدهد، بايد روزى را كه در هر ماه اول عادت او بوده، اول حيض خود قرار دهد، مثلا زنى
كه هر ماه، روز اول ماه خون مىديد و گاهى روز هفتم و گاهى روز هشتم پاك مىشده،
چنانچه يك ماه دوازده روز خون ببيند و عادت خويشانش هفت روز باشد، بايد هفت روز
اول ماه را حيض و باقى را استحاضه قرار دهد.
مسأله 491 - زنى كه عادت وقتيه دارد و بايد شماره عادت خويشان خود را حيض
قرار دهد، چنانچه خويش نداشته باشد، يا شماره عادت آنان مثل هم نباشد بايد در هر ماه از
روزى كه خون مىبيند تا هفت روز را حيض و بقيه را استحاضه قرار دهد.
3 - صاحب عادت عدديه
مسأله 492 - زنهائى كه عادت عدديه دارند سه دسته‌اند: اول زنى كه شماره روزهاى
حيض او در دو ماه پشت سر هم يك اندازه باشد، ولى وقت خون ديدن او يكى نباشد كه در
اين صورت هر چند روزى كه خون ديده عادت او مىشود. مثلا اگر ماه اول از روز اول تا
پنجم و ماه دوم از يازدهم تا پانزدهم خون ببيند، عادت او پنج روز مىشود. دوم زنى كه از
خون پاك نمىشود ولى دو ماه پشت سر هم چند روز از خونى كه مىبيند نشانه حيض و بقيه
نشانه استحاضه را دارد و شماره روزهائى كه خون نشانه حيض دارد در هر دو ماه يك اندازه
است، اما وقت آن يكى نيست، كه در اين صورت هر چند روزى كه خون او نشانه حيض را

65
دارد، عادت او مىشود. مثلا اگر يك ماه از اول ماه تا پنجم و ماه بعد از يازدهم تا پانزدهم
خون او نشانه حيض و بقيه نشانه استحاضه را داشته باشد، شماره روزهاى عادت او پنج روز
مىشود. سوم زنى كه دو ماه پشت سر هم سه روز يا بيشتر خون ببيند و يك روز يا بيشتر پاك
شود و دو مرتبه خون ببيند و وقت ديدن خون در ماه اول با ماه دوم فرق داشته باشد، كه اگر
تمام روزهائى كه خون ديده و روزهائى كه در وسط پاك بوده از ده روز بيشتر نشود و شماره
روزهاى آن هم به يك اندازه باشد، تمام روزهائى كه خون ديده با روزهاى وسط كه پاك
بوده عادت حيض او مىشود و لازم نيست روزهائى كه در وسط پاك بوده در هر دو ماه به
يك اندازه باشد. مثلا اگر ماه اول از روز اول ماه تا سوم خون ببيند و دو روز پاك شود و
دوباره سه روز خون ببيند و ماه دوم از يازدهم تا سيزدهم خون ببيند و دو روز يا بيشتر يا كمتر
پاك شود و دوباره خون ببيند و روى هم از هشت روز بيشتر نشود، عادت او هشت روز
مىشود.
مسأله 493 - زنى كه عادت عدديه دارد، اگر بيشتر از شماره عادت خود خون ببيند و
از ده روز بيشتر شود، چنانچه همه خونهائى كه ديده يك جور باشد بايد از موقع ديدن خون
به شماره روزهاى عادتش حيض و بقيه را استحاضه قرار دهد، و اگر همه خونهائى كه ديده يك
جور نباشد، بلكه چند روز از آن، نشانه حيض و چند روز ديگر نشانه استحاضه را داشته باشد
اگر روزهائى كه خون، نشانه حيض را دارد با شماره روزهاى عادت او يك اندازه است،
بايد همان روزها را حيض و بقيه را استحاضه قرار دهد، و اگر روزهايى كه خون نشانه حيض
دارد، از روزهاى عادت او بيشتر است، فقط به اندازه روزهاى عادت او حيض، و بقيه
استحاضه است، و اگر روزهائى كه خون نشانه حيض دارد از روزهاى عادت او كمتر است
بايد آن روزها را با چند روز ديگر كه روى هم به اندازه روزهاى عادتش شود، حيض و بقيه را
استحاضه قرار دهد.
4 - مضطربه
مسأله 494 - مضطربه يعنى زنى كه چند ماه خون ديده ولى عادت معينى پيدا نكرده اگر
بيشتر از ده روز خون ببيند و همه خونهائى كه ديده يك جور باشد چنانچه عادت خويشان او
هفت روز است بايد هفت روز را حيض و بقيه را استحاضه قرار دهد، و اگر كمتر است مثلا
پنج روز است بايد همان را حيض قرار دهد. و بنابر احتياط واجب، در تفاوت بين شماره
عادت آنان و هفت روز كه دو روز است كارهائى را كه بر حائض حرام است ترك نمايد و

66
كارهاى استحاضه را بجا آورد، يعنى به دستورى كه براى زن مستحاضه گفته شد عبادتهاى
خود را انجام دهد و اگر عادت خويشانش بيشتر از هفت روز مثلا نه روز است، بايد هفت
روز را حيض قرار دهد و بنابر احتياط واجب در تفاوت بين هفت روز و عادت آنان كه دو
روز است، كارهاى استحاضه را بجا آورد و كارهائى را كه بر حائض حرام است ترك نمايد.
مسأله 495 - مضطربه اگر بيشتر از ده روز خونى ببيند كه چند روز آن نشانه حيض و
چند روز ديگر نشانه استحاضه دارد، چنانچه خونى كه نشانه حيض دارد كمتر از سه روز يا
بيشتر از ده روز نباشد، همه آن حيض است و اگر خونى كه نشانه حيض را دارد كمتر از سه
روز باشد بايد همان را حيض قرار دهد و تا هفت روز بقيه به دستورى كه در مسأله قبل گفته
شد رفتار نمايد، و همچنين است اگر پيش از گذشتن ده روز از خونى كه نشانه حيض دارد
دوباره خونى ببيند كه آن هم نشانه حيض را داشته باشد، مثل آن كه پنج روز خون سياه و نه روز
خون زرد و دوباره پنج روز خون سياه ببيند، بايد خون اول را حيض قرار دهد و بقيه آن را تا
هفت روز بدستورى كه در مسأله قبل گفته شد رفتار نمايد.
5 - مبتدئه
مسأله 496 - مبتدئه يعنى زنى كه دفعه اول خون ديدن او است، اگر بيشتر از ده روز
خون ببيند و همه خونهائى كه ديده يك جور باشد، بايد عادت خويشان خود را بطورى كه در
وقتيه گفته شد حيض و بقيه را استحاضه قرار دهد.
مسأله 497 - مبتدئه اگر بيشتر از ده روز خونى ببيند كه چند روز آن نشانه حيض و
چند روز ديگر نشانه استحاضه را داشته باشد، چنانچه خونى كه نشانه حيض دارد كمتر از سه
روز و بيشتر از ده روز نباشد، همه آن حيض است ولى اگر پيش از گذشتن ده روز از خونى كه
نشانه حيض دارد دوباره خونى ببيند كه آن هم نشانه خون حيض را داشته باشد، مثل آن كه پنج
روز خون سياه و نه روز خون زرد و دوباره پنج روز خون سياه ببيند بايد از اول خون اول كه
نشانه حيض دارد، حيض قرار دهد و در عدد رجوع به خويشاوندان خود كند و بقيه را
استحاضه قرار دهد.
مسأله 498 - مبتدئه اگر بيشتر از ده روز خونى ببيند كه چند روز آن نشانه حيض و
چند روز ديگر آن نشانه استحاضه داشته باشد، چنانچه خونى كه نشانه حيض دارد از سه روز
كمتر يا از ده روز بيشتر باشد، بايد از اولى كه خون نشانه حيض دارد، حيض قرار دهد و در
عدد به خويشاوندان خود رجوع كند و بقيه را استحاضه قرار دهد.

67
6 - ناسيه
مسأله 499 - ناسيه يعنى زنى كه عادت خود را فراموش كرده است اگر بيشتر از ده
روز خون ببيند بايد روزهائى كه خون او نشانه حيض را دارد تا ده روز، حيض قرار دهد و
بقيه را استحاضه قرار دهد، و اگر نتواند حيض را بواسطه نشانه‌هاى آن تشخيص دهد، بنابر
احتياط واجب بايد هفت روز اول را حيض و بقيه را استحاضه قرار دهد.
مسائل متفرقه حيض
مسأله 500 - مبتدئه و مضطربه و ناسيه و زنى كه عادت عدديه دارد، اگر خونى ببينند
كه نشانه‌هاى حيض را داشته باشد، يا يقين كنند كه سه روز طول مىكشد، بايد عبادت را
ترك كنند، و چنانچه بعد بفهمند حيض نبوده بايد عبادتهائى را كه بجا نياورده‌اند قضا نمايند
ولى اگر يقين نكنند كه تا سه روز طول مىكشد و نشانه‌هاى حيض را هم نداشته باشد، بنابر
احتياط واجب بايد تا سه روز كارهاى استحاضه را بجا آورند و كارهائى را كه بر حائض
حرام است ترك نمايند و چنانچه پيش از سه روز پاك نشدند بايد آن را حيض قرار دهند.
مسأله 501 - زنى كه در حيض عادت دارد، چه در وقت حيض عادت داشته باشد
چه در عدد حيض يا هم در وقت و هم در عدد آن، اگر دو ماه پشت سر هم بر خلاف عادت
خود خونى ببيند كه وقت آن يا شماره روزهاى آن يا هم وقت و هم شماره روزهاى آن يكى
باشد، عادتش بر مىگردد به آنچه در اين دو ماه ديده است مثلا اگر از روز اول ماه تا هفتم
خون مىديده و پاك مىشده چنانچه دو ماه از دهم تا هفدهم ماه خون ببيند و پاك شود، از
دهم تا هفدهم عادت او مىشود.
مسأله 502 - مقصود از يك ماه از ابتداى خون ديدن است تا سى روز نه از روز اول ماه
تا آخر ماه.
مسأله 503 - زنى كه معمولا ماهى يك مرتبه خون مىبيند، اگر در يك ماه دو مرتبه
خون ببيند و آن خون نشانه‌هاى حيض را داشته باشد، چنانچه روزهائى كه در وسط پاك
بوده از ده روز كمتر نباشد، بايد هر دو را حيض قرار دهد.
مسأله 504 - اگر سه روز يا بيشتر خونى ببيند كه نشانه حيض را دارد، بعد ده روز يا
بيشتر خونى ببيند كه نشانه استحاضه را دارد و دوباره سه روز خونى به نشانه‌هاى حيض ببيند
بايد خون اول و خون آخر را كه نشانه‌هاى حيض داشته حيض قرار دهد.
مسأله 505 - اگر زن پيش از ده روز پاك شود و بداند كه در باطن خون نيست، بايد

68
براى عبادتهاى خود غسل كند، اگر چه گمان داشته باشد كه پيش از تمام شدن ده روز
دوباره خون مىبيند، ولى اگر يقين داشته باشد كه پيش از تمام شدن ده روز دوباره خون
مىبيند نبايد غسل كند و نمىتواند نماز بخواند و بايد به احكام حائض رفتار نمايد.
مسأله 506 - اگر زن پيش از ده روز پاك شود، و احتمال دهد كه در باطن خون
هست، بايد قدرى پنبه داخل فرج نمايد و كمى صبر كند و بيرون آورد. پس اگر پاك بوده،
غسل كند و عبادتهاى خود را بجا آورد و اگر پاك نبود اگر چه به آب زرد رنگى هم آلوده
باشد، چنانچه در حيض عادت ندارد يا عادت او ده روز است بايد صبر كند كه اگر پيش از
ده روز پاك شود، غسل كند، و اگر سر ده روز پاك شود، يا خون او از ده گذشت سر ده
روز غسل نمايد، و اگر عادتش كمتر از ده روز است، در صورتى كه بداند پيش از تمام شدن ده
روز يا سر ده روز پاك مىشود، نبايد غسل كند و اگر احتمال دهد خون او از ده روز
مىگذرد احتياط واجب آن است كه تا يك روز عبادت را ترك كند و بعد از آن تا ده روز
مىتواند عبادت را ترك نمايد ولى بهتر است كه تا ده روز كارهايى را كه بر حائض حرام
است ترك كند و كارهاى استحاضه را انجام دهد. پس اگر پيش از تمام شدن ده روز يا سر
ده روز از خون پاك شد تمامش حيض است، و اگر از ده روز گذشت بايد عادت خود را
حيض و بقيه را استحاضه قرار دهد و عبادتهائى را كه بعد از روزهاى عادت بجا نياورده قضا
نمايد.
مسأله 507 - اگر چند روز را حيض قرار دهد و عبادت نكند، بعد بفهمد حيض نبوده
است، بايد نماز و روزه‌اى را كه در آن روزها بجا نياورده قضا نمايد. و اگر چند روز را به گمان
اين كه حيض نيست عبادت كند، بعد بفهمد حيض بوده، چنانچه آن روزها را روزه گرفته بايد
قضا نمايد.
نفاس
مسأله 508 - از وقتى كه اولين جزء بچه از شكم مادر بيرون مىآيد هر خونى كه زن
مىبيند، اگر پيش‌ از ده روز يا سر ده روز قطع شود خون نفاس است. و زن را در حال
نفاس، نفساء مىگويند.
مسأله 509 - خونى كه زن پيش از بيرون آمدن اولين جزء بچه مىبيند نفاس نيست.
مسأله 510 - لازم نيست كه خلقت بچه تمام باشد، بلكه اگر خون بسته‌اى هم از
رحم زن خارج شود و خود زن بداند، يا چهار نفر قابله بگويند كه اگر در رحم مىماند انسان

69
مىشد، خونى كه تا ده روز ببيند خون نفاس است.
مسأله 511 - ممكن است خون نفاس يك آن بيشتر نيايد، ولى بيشتر از ده روز
نمىشود.
مسأله 512 - هر گاه شك كند كه چيزى سقط شده يا نه، يا چيزى كه سقط شده
اگر مىماند انسان مىشد يا نه لازم نيست وارسى كند، و خونى كه از او خارج مىشود شرعا
خون نفاس نيست.
مسأله 513 - توقف در مسجد و رساندن جائى از بدن به خط قرآن و كارهاى ديگرى
كه بر حائض حرام است، بر نفساء هم حرام است و آنچه بر حائض واجب و مستحب و
مكروه است، بر نفساء هم واجب و مستحب و مكروه مىباشد.
مسأله 514 - طلاق دادن زنى كه در حال نفاس مىباشد باطل است و نزديكى
كردن با او حرام مىباشد و اگر شوهرش با او نزديكى كند احتياط واجب آن است به
دستورى كه در احكام حيض گفته شد كفاره بدهد.
مسأله 515 - وقتى زن از خون نفاس پاك شد، بايد غسل كند و عبادتهاى خود را بجا
آورد. و اگر دوباره خون ببيند چنانچه روزهائى كه خون ديده با روزهائى كه در وسط پاك
بوده، روى هم ده روز يا كمتر از ده روز باشد، تمام آن نفاس است، و اگر روزهائى كه
پاك بوده روزه گرفته باشد بايد قضا نمايد.
مسأله 516 - اگر زن از خون نفاس پاك شود و احتمال دهد كه در باطن خون هست
بايد مقدارى پنبه داخل فرج نمايد و كمى صبر كند كه اگر پاك است، براى عبادتهاى خود
غسل كند.
مسأله 517 - اگر خون نفاس زن از ده روز بگذرد، چنانچه در حيض عادت دارد به
اندازه روزهاى عادت او نفاس و بقيه استحاضه است و اگر عادت ندارد تا ده روز نفاس و
بقيه استحاضه مىباشد، و احتياط مستحب آنست كسى كه عادت دارد از روز بعد از عادت
و كسى كه عادت ندارد بعد از روز دهم تا روز هيجدهم زايمان، كارهاى استحاضه را بجا
آورد و كارهائى را كه بر نفساء حرام است ترك كند.
مسأله 518 - زنى كه عادت حيضش كمتر از ده روز است، اگر بيشتر از روزهاى
عادتش خون نفاس ببيند، بايد به اندازه روزهاى عادت خود نفاس قرار دهد، و بعد از آن تا
روز دهم مىتواند عبادت را ترك نمايد يا كارهاى مستحاضه را انجام دهد، ولى ترك عبادت
يك روز يا دو روز خيلى خوب است پس اگر از ده روز بگذرد به اندازه روزهاى عادتش

70
نفاس و بقيه استحاضه است و اگر عبادت را ترك كرده بايد قضا كند.
مسأله 519 - زنى كه در حيض عادت دارد، اگر بعد از زائيدن تا يك ماه يا بيشتر از
يك ماه پى در پى خون ببيند به اندازه روزهاى عادت او نفاس است و ده روز از خونى كه
بعد از نفاس مىبيند اگر چه روزهاى عادت ماهانه‌اش باشد، استحاضه است، مثلا زنى
كه عادت حيض او از بيستم هر ماه تا بيست و هفتم آن است، اگر روز دهم ماه زائيد و تا يك ماه
يا بيشتر پى در پى خون ديد، تا روز هفدهم نفاس و از روز هفدهم تا ده روز حتى خونى كه در
روزهاى عادت خود كه از بيستم تا بيست و هفتم است مىبيند، استحاضه مىباشد، و بعد از
گذشتن ده روز، اگر خونى را كه مىبيند در روزهاى عادتش باشد، حيض است چه
نشانه‌هاى حيض را داشته باشد يا نداشته باشد و اگر در روزهاى عادتش نباشد اگر چه
نشانه‌هاى حيض را داشته باشد، بايد آن را استحاضه قرار دهد.
مسأله 520 - زنى كه در حيض عادت ندارد، اگر بعد از زايمان تا يك ماه يا بيشتر از
يك ماه خون ببيند، ده روز اول آن نفاس و ده روز دوم آن استحاضه است و خونى كه بعد از
آن مىبيند، اگر نشانه حيض را داشته باشد حيض و اگر نه آن هم استحاضه مىباشد.
غسل مس ميت
مسأله 521 - اگر كسى بدن انسان مرده‌اى را كه سرد شده و غسلش نداده‌اند مس
كند يعنى جائى از بدن خود را به آن برساند بايد غسل مس ميت نمايد، چه در خواب مس كند
چه در بيدارى، با اختيار مس كند يا بىاختيار، حتى اگر ناخن و استخوان او به ناخن و
استخوان ميت برسد بايد غسل كند، ولى اگر حيوان مرده‌اى را مس كند غسل بر او واجب
نيست.
مسأله 522 - براى مس مرده‌اى كه تمام بدن او سرد نشده، غسل واجب نيست
اگر چه جائى را كه سرد شده مس نمايد.
مسأله 523 - اگر موى خود را به بدن ميت برساند يا بدن خود را به موى ميت يا موى
خود را به موى ميت برساند، احتياط مستحب آن است كه غسل كند.
مسأله 524 - براى مس بچه مرده، حتى بچه سقط شده‌اى كه چهار ماه او تمام شده
غسل مس ميت واجب است بلكه بهتر است براى مس بچه سقط شده‌اى كه از چهار ماه كمتر
دارد غسل كرد، بنابر اين اگر بچه چهار ماهه‌اى مرده به دنيا بيايد، مادر او بايد غسل مس ميت
كند، بلكه اگر از چهار ماه كمتر هم داشته باشد بهتر است مادر او غسل نمايد.

71
مسأله 525 - بچه‌اى كه بعد از مردن مادر به دنيا مىآيد، وقتى بالغ شد واجب است
غسل مس ميت كند.
مسأله 526 - اگر انسان، ميتى را كه سه غسل او كاملا تمام شده مس نمايد، غسل بر
او واجب نمىشود، ولى اگر پيش از آن كه غسل سوم تمام شود جائى از بدن او را مس كند
اگر چه غسل سوم آنجا تمام شده باشد بايد غسل مس ميت نمايد.
مسأله 527 - اگر ديوانه يا بچه نا بالغى ميت را مس كند، بعد از آن كه آن ديوانه عاقل
يا بچه بالغ شد بايد غسل مس ميت نمايد.
مسأله 528 - اگر از بدن زنده يا مرده‌اى كه غسلش نداده‌اند، قسمتى كه داراى
استخوان است جدا شود و پيش از آن كه قسمت جدا شده را غسل دهند، انسان آن را مس
نمايد، بايد غسل مس ميت كند. ولى اگر قسمتى كه جدا شده، استخوان نداشته باشد، براى
مس آن غسل واجب نيست.
مسأله 529 - براى مس استخوان و دندان و هر چيزى كه از مرده جدا شده و آن را غسل
نداده‌اند بجز مو بايد غسل كرد، ولى براى مس استخوان و دندانى كه از زنده جدا شده و
گوشت ندارد، غسل واجب نيست.
مسأله 530 - غسل مس ميت را بايد مثل غسل جنابت انجام دهند ولى كسى كه غسل
مس ميت كرده، اگر بخواهد نماز بخواند، بايد وضو هم بگيرد.
مسأله 531 - اگر چند ميت را مس كند يا يك ميت را چند بار مس نمايد، يك غسل
كافى است.
مسأله 532 - براى كسى كه بعد از مس ميت غسل نكرده است، توقف در مسجد و
جماع و خواندن سوره‌هائى كه سجده واجب دارد، مانعى ندارد، ولى براى نماز و مانند آن بايد
غسل كند و وضو بگيرد.
احكام محتضر
مسأله 533 - مسلمانى را كه محتضر است يعنى در حال جان دادن مىباشد مرد باشد
يا زن، بزرگ باشد يا كوچك، بايد به پشت بخوابانند بطورى كه كف پاهايش به طرف قبله
باشد، و اگر خواباندن او كاملا به اين طور ممكن نيست بنابر احتياط واجب تا اندازه‌اى كه
ممكن است بايد به اين دستور عمل كنند، و چنانچه خواباندن او به هيج قسم ممكن نباشد
به قصد احتياط او را رو به قبله بنشانند، و اگر آن هم نشود، باز به قصد احتياط او را به پهلوى

72
راست يا به پهلوى چپ رو به قبله بخوابانند.
مسأله 534 - احتياط واجب آن است كه تا وقتى او را از محل احتضار حركت
نداده‌اند رو به قبله باشد و بعد از حركت دادن اين احتياط واجب نيست.
مسأله 535 - رو به قبله كردن محتضر بر هر مسلمان واجب است و اجازه گرفتن از ولى
او لازم نيست.
مسأله 536 - مستحب است شهادتين و اقرار به دوازده امام عليهم السلام و ساير عقائد
حقه را، به كسى كه در حال جان دادن است طورى تلقين كنند كه بفهمد، و نيز مستحب
است چيزهائى را كه گفته شد تا وقت مرگ تكرار كنند.
مسأله 537 - مستحب است اين دعاها را به محتضر تلقين كنند:
اللهم اغفر لي الكثير من معاصيك و اقبل منى اليسير من طاعتك يا من يقبل اليسير و
يعفو عن الكثير اقبل منى اليسير واعف عنى الكثير انك انت العفو الغفور اللهم
ارحمنى فانك رحيم.
مسأله 538 - مستحب است كسى را كه سخت جان مىدهد، اگر ناراحت نمىشود
به جائى كه نماز مىخوانده ببرند.
مسأله 539 - مستحب است براى راحت شدن محتضر بر بالين او سوره مباركه يس و
الصافات و احزاب و آية الكرسى و آيه پنجاه و چهارم از سوره اعراف و سه آيه آخر سوره بقره
بلكه هر چه از قرآن ممكن است بخوانند.
مسأله 540 - تنها گذاشتن محتضر و گذاشتن چيز سنگين روى شكم او و بودن جنب و
حائض نزد او و همچنين حرف زدن زياد و گريه كردن و تنها گذاشتن زنها نزد او مكروه است.
احكام بعد از مرگ
مسأله 541 - بعد از مرگ مستحب است دهان ميت را، هم بگذارند كه باز نماند و
چشمها و چانه ميت را ببندند و دست و پاى او را درازا كنند و پارچه‌اى روى او بيندازند و
اگر شب مرده است، در جائى كه مرده چراغ روشن كنند، و براى تشييع جنازه او مؤمنين را
خبر كنند، و در دفن او عجله نمايند، ولى اگر يقين به مردن او ندارند، بايد صبر كنند تا معلوم
شود و نيز اگر ميت حامله باشد و بچه در شكم او زنده باشد، بايد بقدرى دفن را عقب
بيندازند، كه پهلوى چپ او را بشكافند و طفل را بيرون آورند و پهلو را بدوزند.

73
احكام غسل و كفن و نماز و دفن ميت
مسأله 542 - غسل و كفن و نماز و دفن مسلمان دوازده امامى بر هر مكلفى واجب
است، و اگر بعضى انجام دهند، از ديگران ساقط مىشود و چنانچه هيچ كس انجام ندهد همه
معصيت كرده‌اند، و بنابر احتياط واجب حكم مسلمانى هم كه دوازده امامى نيست همينطور
است.
مسأله 543 - اگر كسى مشغول كارهاى ميت شود بر ديگران واجب نيست اقدام
نمايند، ولى اگر او عمل را نيمه كاره بگذارد، بايد ديگران تمام كنند.
مسأله 544 - اگر انسان يقين كند كه ديگرى مشغول كارهاى ميت شده، واجب
نيست به كارهاى ميت اقدام كند، ولى اگر شك يا گمان دارد، بايد اقدام نمايد.
مسأله 545 - اگر كسى بداند غسل يا كفن يا نماز يا دفن ميت را باطل انجام داده‌اند
بايد دوباره انجام دهد ولى اگر گمان دارد كه باطل بوده يا شك دارد كه درست بوده يا نه،
لازم نيست اقدام نمايد.
مسأله 546 - براى غسل و كفن و نماز و دفن ميت، بايد از ولى او اجازه بگيرد.
مسأله 547 - ولى زن كه در غسل و كفن و دفن او دخالت مىكند شوهر او است و
بعد از او، مردهائى كه از ميت ارث مىبرند مقدم بر زنهاى ايشانند و هر كدام كه در ارث بردن
مقدم هستند در اين امر نيز مقدمند.
مسأله 548 - اگر كسى بگويد من وصى يا ولى ميتم يا ولى ميت به من اجازه داده كه
غسل و كفن و دفن ميت را انجام دهم، چنانچه ديگرى نمىگويد من ولى يا وصى ميتم يا
ولى ميت به من اجازه داده است، انجام كارهاى ميت با او است.
مسأله 549 - اگر ميت براى غسل و كفن و دفن و نماز خود غير از ولى كس ديگرى را
معين كند، احتياط واجب آن است كه ولى و آن كس هر دو اجازه بدهند، و لازم نيست
كسى كه ميت، او را براى انجام اين كارها معين كرده، اين وصيت را قبول كند ولى اگر
قبول كرد، بايد به آن عمل نمايد.
احكام غسل ميت
مسأله 550 - واجب است ميت را سه غسل بدهند اول به آبى كه با سدر مخلوط باشد
دوم به آبى كه با كافور مخلوط باشد. سوم با آب خالص.
مسأله 551 - سدر و كافور بايد به اندازه‌اى زياد نباشد كه آب را مضاف كند و به

74
اندازه‌اى هم كم نباشد، كه نگويند سدر و كافور با آب مخلوط شده است.
مسأله 552 - اگر سدر و كافور به اندازه‌اى كه لازم است پيدا نشود بنابر احتياط
واجب بايد مقدارى كه به آن دسترسى دارند در آب بريزند.
مسأله 553 - كسى كه براى حج احرام بسته است اگر پيش از تمام كردن سعى بين
صفا و مروه بميرد، نبايد او را با آب كافور غسل دهند و به جاى آن بايد با آب خالص غسلش
بدهند، و همچنين اگر در احرام عمره پيش از كوتاه كردن مو بميرد.
مسأله 554 - اگر سدر و كافور يا يكى از اينها پيدا نشود يا استعمال آن جايز نباشد
مثل آن كه غصبى باشد، بايد به جاى هر كدام كه ممكن نيست ميت را با آب خالص غسل
بدهند.
مسأله 555 - كسى كه ميت را غسل مىدهد، در حال اختيار بايد مسلمان دوازده
امامى و نيز عاقل و مسائل غسل را بداند. و بنابر احتياط واجب بالغ هم باشد.
مسأله 556 - كسى كه ميت را غسل مىدهد، بايد قصد قربت داشته باشد يعنى غسل
را براى انجام فرمان خداوند عالم بجا آورد، و اگر به همين نيت تا آخر غسل سوم باقى باشد كافى
است و تجديد لازم نيست.
مسأله 557 - غسل بچه مسلمان اگر چه از زنا باشد، واجب است. و غسل و كفن و
دفن كافر و اولاد او جايز نيست. و كسى كه از بچگى ديوانه بوده و به حال ديوانگى بالغ شده،
چنانچه پدر و مادر او يا يكى از آنان مسلمان باشند، بايد او را غسل داد و اگر هيچ كدام
آنان مسلمان نباشند، غسل دادن او جايز نيست.
مسأله 558 - بچه سقط شده را اگر چهار ماه يا بيشتر دارد، بايد غسل بدهند، و اگر
چهار ماه ندارد، بايد در پارچه‌اى بپيچند و بدون غسل دفن كنند.
مسأله 559 - اگر مرد، زن را و زن، مرد را غسل بدهد باطل است ولى زن مىتواند
شوهر خود را غسل دهد و شوهر هم مىتواند زن خود را غسل دهد، اگر چه احتياط مستحب آن
است كه زن، شوهر خود و شوهر، زن خود را غسل ندهد.
مسأله 560 - مرد مىتواند دختر بچه‌اى را كه سن او از سه سال بيشتر نيست، غسل
دهد، زن هم مىتواند پسر بچه‌اى را كه سه سال بيشتر ندارد، غسل دهد.
مسأله 561 - اگر براى غسل دادن ميتى كه مرد است مرد پيدا نشود زنانى كه با او
نسبت دارند و محرمند مثل مادر و خواهر و عمه و خاله، يا به واسطه شير خوردن با او محرم
شده‌اند، مىتوانند غسلش بدهند. و نيز اگر براى غسل ميت زن، زن ديگرى نباشد مردهائى

75
كه با او نسبت دارند و محرمند، يا به واسطه شير خوردن با او محرم شده‌اند، مىتوانند او را غسل
دهند. ولى در هر دو صورت بايد عورت ميت پوشانده شود.
مسأله 562 - اگر ميت و كسى كه او را غسل مىدهد هر دو مرد يا هر دو زن باشند،
جائز است كه‌ غير از عورت، جاهاى ديگر ميت برهنه باشد و همين طور اگر محرم باشند.
مسأله 563 - نگاه كردن به عورت ميت حرام است، و كسى كه او را غسل مىدهد اگر
نگاه كند معصيت كرده، ولى غسل باطل نمىشود.
مسأله 564 - اگر جائى از بدن ميت نجس باشد، بايد پيش از آن كه آنجا را غسل
بدهند، آب بكشند. و احتياط مستحب آنست كه تمام بدن ميت، پيش از شروع به غسل
پاك باشد.
مسأله 565 - غسل ميت مثل غسل جنابت است، و احتياط واجب آنست كه تا
غسل ترتيبى ممكن است، ميت را غسل ارتماسى ندهند، و احتياط مستحب آنست كه در
غسل ترتيبى هر يك از سه قسمت بدن را در آب فرو نبرند بلكه آب را روى آن بريزند.
مسأله 566 - كسى را كه در حال حيض يا در حال جنابت مرده، لازم نيست غسل
حيض يا غسل جنابت بدهند، بلكه همان غسل ميت براى او كافى است.
مسأله 567 - واجب آن است كه براى غسل دادن ميت مزد نگيرد ولى مزد گرفتن
براى كارهاى مقدماتى غسل حرام نيست.
مسأله 568 - اگر آب پيدا نشود، يا استعمال آن مانعى داشته باشد بايد عوض هر
غسل، ميت را يك تيمم بدهند.
مسأله 569 - كسى كه ميت را تيمم مىدهد، بايد دست ميت را به زمين بزند و به صورت
و پشت دستهايش بكشد و اگر به اين صورت ممكن باشد چنانچه با دست ديگرى او را تيمم
دهد اشكال دارد.
احكام كفن ميت
مسأله 570 - ميت مسلمان را بايد با سه پارچه كه آنها را لنگ و پيراهن و سرتاسرى
مىگويند كفن نمايند.
مسأله 571 - لنگ بايد از ناف تا زانو، اطراف بدن را بپوشاند، و بهتر آن است كه از
سينه تا روى پا برسد. و بنابر احتياط واجب پيراهن بايد از سر شانه تا نصف ساق پا، تمام
بدن را بپوشاند و در ازاى سرتاسرى بايد بيشتر از طول جسد باشد كه بستن دو سر آن ممكن

76
باشد، و پهناى آن بايد به اندازه‌اى باشد كه يك طرف آن روى طرف ديگر بيايد.
مسأله 572 - مقدارى از لنگ، كه از ناف تا زانو را مىپوشاند و مقدارى از پيراهن
كه از شانه تا نصف ساق را مىپوشاند، مقدار واجب كفن است، و آنچه بيشتر از اين مقدار
در مسأله قبل گفته شد، مقدار مستحب كفن مىباشد.
مسأله 573 - اگر ورثه بالغ باشند و اجازه دهند كه بيشتر از مقدار واجب كفن را، كه
در مسأله قبل گفته شد از سهم آنان بردارند، اشكال ندارد، و احتياط واجب آن است كه
بيشتر از مقدار واجب كفن و همچنين مقدارى كه احتياطا لازم است از سهم وارثى كه بالغ
نشده بر ندارند.
مسأله 574 - اگر كسى وصيت كرده باشد كه مقدار مستحب كفن را كه در دو
مسأله قبل گفته شد، از ثلث مال او بردارند، يا وصيت كرده باشد ثلث مال را به مصرف خود
او برسانند ولى مصرف آن را معين نكرده باشد يا فقط مصرف مقدارى از آن را معين كرده
باشد، مىتواند مقدار مستحب كفن را از ثلث مال او بردارند.
مسأله 575 - اگر ميت وصيت نكرده باشد كه كفن را از ثلث مال او بردارند
مىتوانند بطور متعارف كه لايق شأن ميت باشد كفن و چيزهاى ديگرى را كه از واجبات
دفن است از اصل مال بردارند.
مسأله 576 - كفن زن بر شوهر است، اگر چه زن از خود مال داشته باشد، و هم چنين
اگر زن را به شرحى كه در كتاب طلاق گفته مىشود، طلاق رجعى بدهند و پيش از تمام
شدن عده بميرد، شوهرش بايد كفن او را بدهد و چنانچه شوهر بالغ نباشد يا ديوانه باشد ولى
شوهر بايد از مال او كفن زن را بدهد.
مسأله 577 - كفن ميت بر خويشان او واجب نيست، اگر چه مخارج او در حال
زندگى بر آنان واجب باشد.
مسأله 578 - احتياط واجب آن است كه هر يك از سه پارچه كفن بقدرى نازك
نباشد كه بدن ميت از زير آن پيدا باشد.
مسأله 579 - كفن كردن با چيز غصبى، اگر چيز ديگرى هم پيدا نشود جايز نيست و
چنانچه كفن ميت غصبى باشد و صاحب آن راضى نباشد بايد از تنش بيرون آورند، اگر چه
او را دفن كرده باشند، و واجب آنست كه در حال اختيار با پوست مردار هم او را كفن
نكنند.
مسأله 580 - كفن كردن ميت با چيز نجس و با پارچه ابريشمى خالص، جايز

77
نيست، ولى در حال ناچارى اشكال ندارد و احتياط واجب آن است كه با پارچه طلاباف
هم ميت را كفن نكنند مگر در حال ناچارى.
مسأله 581 - كفن كردن با پارچه‌اى كه از پشم يا موى حيوان حرام گوشت تهيه
شده، در حال اختيار جايز نيست، ولى اگر پوست حيوان حلال گوشت را طورى درست كنند
كه به آن جامه گفته شود، مىشود با آن ميت را كفن كنند و هم چنين اگر كفن از مو و پشم
حيوان حلال گوشت باشد اشكال ندارد، اگر چه احتياط مستحب آن است كه با اين دو هم
كفن ننمايند.
مسأله 582 - اگر كفن ميت به نجاست خود او، يا به نجاست ديگرى نجس شود،
چنانچه كفن ضايع نمىشود، بايد مقدار نجس را بشويند يا ببرند ولى اگر در قبر گذاشته باشند
بهتر است كه ببرند بلكه اگر بيرون آوردن ميت توهين به او باشد بريدن واجب مىشود و اگر
شستن يا بريدن آن ممكن نيست، در صورتى كه عوض كردن آن ممكن باشد، بايد عوض نمايند.
مسأله 583 - كسى كه براى حج يا عمره احرام بسته اگر بميرد بايد مثل ديگران كفن
شود و پوشاندن سر و صورتش اشكال ندارد.
مسأله 584 - مستحب است انسان در حال سلامتى، كفن و سدر و كافور خود را تهيه
كند.
احكام حنوط
مسأله 585 - بعد از غسل واجب است ميت را حنوط كنند، يعنى به پيشانى و كف
دستها و سر زانوها و سر دو انگشت بزرگ پاهاى او كافور بمالند. و مستحب است به سر بينى
ميت هم كافور بمالند و بايد كافور سائيده و تازه باشد و اگر بواسطه كهنه بودن، عطر او از بين
رفته باشد كافى نيست.
مسأله 586 - مستحب آن است كه اول، كافور را به پيشانى ميت بمالند، و در جاهاى
ديگر هم ترتيب لازم نيست.
مسأله 587 - بهتر آن است كه ميت را پيش از كفن كردن، حنوط نمايند اگر چه در
بين كفن كردن و بعد از آن هم مانعى ندارد.
مسأله 588 - كسى كه براى حج احرام بسته است، اگر پيش از تمام كردن سعى
بين صفا و مروه بميرد، حنوط كردن او جايز نيست، و نيز اگر در احرام عمره پيش از آن كه موى
خود را كوتاه كند بميرد نبايد او را حنوط كنند.

78
مسأله 589 - زنى كه شوهر او مرده و هنوز عده‌اش تمام نشده اگر چه حرام است خود
را خوشبو كند، ولى چنانچه بميرد حنوط او واجب است.
مسأله 590 - مكروه است ميت را با مشك و عنبر و عطرهاى ديگر خوشبو كنند
يا براى حنوط اينها را با كافور مخلوط نمايند.
مسأله 591 - مستحب است، قدرى تربت حضرت سيد الشهداء عليه السلام با كافور
مخلوط كنند، ولى بايد از آن كافور به جاهائى كه بىاحترامى مىشود نرسانند و نيز بايد تربت
بقدرى زياد نباشد، كه وقتى با كافور مخلوط شد، آن را كافور نگويند.
مسأله 592 - اگر كافور به اندازه غسل و حنوط نباشد بنابر احتياط واجب غسل را
مقدم دارند، و اگر براى هفت عضو نرسد بنا به احتياط واجب پيشانى را مقدم دارند.
مسأله 593 - مستحب است دو چوب تر و تازه در قبر همراه ميت بگذارند.
احكام نماز ميت
مسأله 594 - نماز خواندن بر ميت مسلمان، اگر چه بچه باشد واجب است، ولى بايد
پدر و مادر آن بچه يا يكى از آنان مسلمان باشند و شش سال بچه تمام شده باشد.
مسأله 595 - نماز ميت بايد بعد از غسل و حنوط و كفن كردن او خوانده شود، و اگر
پيش از اينها، يا در بين اينها بخوانند، اگر چه از روى فراموشى يا ندانستن مسأله باشد كافى
نيست.
مسأله 596 - كسى كه مىخواهد نماز ميت بخواند، لازم نيست با وضو يا غسل يا تيمم
باشد و بدن و لباسش پاك باشد، و اگر لباس او غصبى هم باشد اشكال ندارد، اگر چه
احتياط مستحب آن است كه تمام چيزهائى را كه در نمازهاى ديگر لازم است رعايت كند.
مسأله 597 - كسى كه به ميت نماز مىخواند، بايد رو به قبله باشد و نيز واجب است
ميت را مقابل او به پشت بخوابانند، بطورى كه سر او به طرف راست نمازگزار و پاى او به طرف
چپ نمازگزار باشد.
مسأله 598 - مكان نمازگزار بايد از جاى ميت پست‌تر يا بلند تر نباشد ولى پستى و
بلندى مختصر اشكال ندارد.
مسأله 599 - نمازگزار بايد از ميت دور نباشد، ولى كسى كه نماز ميت را به جماعت
مىخواند اگر از ميت دور باشد، چنانچه صفها به يكديگر متصل باشد اشكال ندارد.
مسأله 600 - نمازگزار بايد مقابل ميت بايستد، ولى اگر نماز به جماعت خواند شود و

79
صف جماعت از دو طرف ميت بگذرد، نماز كسانى كه مقابل ميت نيستند اشكال ندارد.
مسأله 601 - بين ميت و نمازگزار، بايد پرده و ديوار يا چيزى مانند اينها نباشد ولى اگر
ميت در تابوت و مانند آن باشد اشكال ندارد.
مسأله 602 - در وقت خواندن نماز، بايد عورت ميت پوشيده باشد و اگر كفن كردن او
ممكن نيست، بايد عورتش را اگر چه با تخته و آجر و مانند اينها باشد بپوشانند.
مسأله 603 - نماز ميت را بايد ايستاده و با قصد قربت بخواند. و در موقع نيت ميت را
معين كند، مثلا نيت كند نماز مىخوانم بر اين ميت قربة الى الله.
مسأله 604 - اگر كسى نباشد كه بتواند نماز ميت را ايستاده بخواند، مىشود نشسته
بر او نماز خواند.
مسأله 605 - اگر ميت وصيت كرده باشد كه شخص معينى بر او نماز بخواند، احتياط
واجب آن است كه آن شخص از ولى ميت اجازه بگيرد و ولى هم اجازه بدهد.
مسأله 606 - مكروه است بر ميت چند مرتبه نماز بخوانند، ولى اگر ميت اهل علم و
تقوى باشد مكروه نيست.
مسأله 607 - اگر ميت را عمدا يا از روى فراموشى يا به جهت عذرى بدون نماز دفن
كنند، يا بعد از دفن معلوم شود، نمازى كه بر او خوانده شده باطل بوده است تا وقتى جسد او از
هم نپاشيده واجب است با شرطهائى كه براى نماز ميت گفته شد به قبرش نماز بخوانند.
دستور نماز ميت
مسأله 608 - نماز ميت پنج تكبير دارد و اگر نمازگزار پنج تكبير به اين ترتيب بگويد
كافى است: بعد از نيت و گفتن تكبير اول بگويد اشهد ان لا إله إلا الله وان محمدا رسول
الله و بعد از تكبير دوم بگويد: اللهم صل على محمد وآل محمد و بعد از تكبير سوم
بگويد: اللهم اغفر للمؤمنين والمؤمنات و بعد از تكبير چهارم اگر ميت مرد است بگويد:
اللهم اغفر لهذا الميت و اگر زن است بگويد: اللهم اغفر لهذه الميت و بعد تكبير
پنجم را بگويد و بهتر است بعد از تكبير اول بگويد اشهد ان لا إله الا الله وحده لا شريك له
و اشهد ان محمدا عبده و رسوله ارسله بالحق بشيرا و نذيرا بين يدى الساعة و بعد از
تكبير دوم بگويد: اللهم صل على محمد وآل محمد وبارك على محمد و آل محمد و
ارحم محمدا و آل محمد كافضل ما صليت وباركت وترحمت على ابراهيم و آل
ابراهيم انك حميد مجيد وصل على جميع الانبياء و المرسلين والشهداء والصديقين و جميع

80
عباد الله الصالحين و بعد از تكبير سوم بگويد: اللهم اغفر للمؤمنين والمؤمنات
والمسلمين والمسلمات الأحياء منهم والاموات تابع بيننا وبينهم بالخيرات انك
مجيب الدعوات انك على كل شىء قدير و بعد از تكبير چهارم اگر ميت مرد است بگويد:
اللهم ان هذا عبدك وابن عبدك و ابن امتك نزل بك و انت خير منزول به اللهم
انا لا نعلم منه إلا خيرا وانت اعلم به منا اللهم ان كان محسنا فزد فى احسانه و ان
كان مسيئا فتجاوز عنه واغفر له اللهم اجعله عندك فى اعلى عليين واخلف على
اهله فى الغابرين وارحمه برحمتك يا ارحم الراحمين و بعد تكبير پنجم را بگويد ولى اگر
ميت زن است بعد از تكبير چهارم بگويد: اللهم ان هذه امتك و ابنة عبدك وابنة
امتك نزلت بك وانت خير منزول به اللهم انا لا نعلم منها الا خيرا و انت اعلم بها
منا اللهم ان كانت محسنة فزد فى احسانها و ان كانت ميسئة فتجاوز عنها واغفر لها
اللهم اجعلها عندك فى اعلى عليين واخلف على اهلها فى الغابرين وارحمها
برحمتك يا ارحم الراحمين
مسأله 609 - بايد تكبيرها و دعاها را طورى پشت سر هم بخواند كه نماز از صورت
خود خارج نشود.
مسأله 610 - كسى كه نماز ميت را به جماعت مىخواند بايد تكبيرها و دعاهاى آن را هم
بخواند.
مستحبات نماز ميت
مسأله 611 - چند چيز در نماز ميت مستحب است اول كسى كه نماز ميت مىخواند با
وضو يا غسل يا تيمم باشد، و احتياط مستحب آنست در صورتى تيمم كند كه وضو و غسل
ممكن نباشد، يا بترسد كه اگر وضو بگيرد يا غسل كند به نماز ميت نرسد. دوم اگر ميت مرد
است، امام جماعت يا كسى كه فرادى به او نماز مىخواند مقابل وسط قامت او بايستد و اگر
ميت زن است مقابل سينه‌اش بايستد سوم پا برهنه نماز بخواند چهارم در هر تكبير دستها را بلند
كند. پنجم فاصله او با ميت بقدرى كم باشد كه اگر لباسش را حركت دهد به جنازه
برسد. ششم نماز ميت را به جماعت بخواند. هفتم امام جماعت تكبير و دعاها را بلند بخواند و
كسانى كه با او نماز مىخوانند، آهسته بخوانند، هشتم در جماعت اگر چه ماموم يك نفر باشد،
عقب امام بايستد. نهم نمازگزار به ميت و مؤمنين زياد دعا كند. دهم پيش از نماز سه مرتبه

81
بگويد الصلاة. يازدهم نماز را در جائى بخوانند كه مردم براى نماز ميت بيشتر به آنجا مىروند.
دوازدهم زن حائض اگر نماز ميت را به جماعت مىخواند در صفى تنها بايستد.
مسأله 612 - خواندن نماز ميت در مساجد مكروه است ولى در مسجد الحرام مكروه
نيست.
احكام دفن
مسأله 613 - احتياط واجب آن است كه ميت را طورى در زمين دفن كنند، كه بوى
او بيرون نيايد و درندگان هم نتوانند بدنش را بيرون آورند و اگر ترس آن باشد كه جانور بدن
او را بيرون آورد، بايد قبر را با آجر و مانند آن محكم كنند.
مسأله 614 - اگر دفن ميت در زمين ممكن نباشد، مىتواند به جاى دفن، او را در بنا
يا تابوت بگذارند.
مسأله 615 - ميت را بايد در قبر به پهلوى راست طورى بخوابانند كه جلوى بدن او رو
به قبله باشد.
مسأله 616 - اگر كسى در كشتى بميرد، چنانچه جسد او فاسد نمىشود و بودن او در
كشتى مانعى ندارد، بايد صبر كنند تا به خشكى برسند و او در زمين دفن كنند و اگر نه، بايد در
كشتى غسلش بدهند و حنوط و كفن كنند و پس از خواندن نماز ميت چيز سنگينى به پايش
ببندند و به دريا بيندازند يا او را در خمره بگذارند و درش را ببندند و به دريا بيندازند و اگر ممكن
است بايد او را در جائى بيندازند كه فورا طعمه حيوانات نشود.
مسأله 617 - اگر بترسند كه دشمن قبر ميت را بشكافد و بدن او را بيرون آورد و
گوش يا بينى يا اعضاى ديگر او را ببرد چنانچه ممكن باشد بايد بطورى كه در مسأله پيش
گفته شد او را به دريا بيندازند.
مسأله 618 - مخارج انداختن در دريا و مخارج محكم كردن قبر ميت را در صورتى كه
لازم باشد، بايد از اصل مال ميت بردارند.
مسأله 619 - اگر زن كافره بميرد و بچه در شكم او مرده باشد، چنانچه پدر بچه
مسلمان باشد، بايد زن را در قبر به پهلوى چپ پشت به قبله بخوابانند كه روى بچه به طرف
قبله باشد بلكه اگر هنوز روح هم به بدن او داخل نشده باشد، بنابر احتياط واجب بايد به
همين دستور عمل كنند.
مسأله 620 - دفن مسلمان، در قبرستان كفار و دفن كافر، در قبرستان مسلمانان جايز

82
نيست.
مسأله 621 - دفن مسلمان در جائى كه بىاحترامى به او باشد، مانند جائى كه
خاكروبه و كثافت مىريزند، جايز نيست.
مسأله 622 - ميت را نبايد در جاى غصبى دفن كنند و دفن كردن در جائى كه براى غير
دفن كردن وقف شده و در مسجد اگر ضرر به مسلمانان باشد يا مزاحم نمازشان باشد جائز
نيست، بلكه واجب آن است كه اصلا در مسجد دفن نكنند و در زمينى كه مثل مسجد براى
غير دفن كردن وقف شده جايز نيست.
مسأله 623 - سزاوار آن است كه ميت را در قبر مرده ديگر پيش از آن كه پوسيده شود
دفن ننمايند ولى پيش از پوسيده شدن نبش قبر حرام است.
مسأله 624 - چيزى كه از ميت جدا مىشود، اگر چه مو و ناخن و دندانش باشد،
بايد با او دفن و اگر موجب نبش شود، احتياط آن است كه جدا دفن شود. و دفن ناخن و
دندانى كه در حال زندگى از انسان جدا مىشود مستحب است.
مسأله 625 - اگر كسى در چاه بميرد و بيرون آوردنش ممكن نباشد بايد در چاه را
ببندند و همان چاه را قبر او قرار دهند، و در صورتى كه چاه مال غير باشد بايد به نحوى او را
راضى كنند.
مسأله 626 - اگر بچه در رحم مادر بميرد و ماندنش در رحم براى مادر خطر داشته
باشد، بايد به آسانترين راه ‌او را بيرون آورند، و چنانچه ناچار شوند كه او را قطعه قطعه كنند
اشكال ندارد، ولى بايد بوسيله شوهرش اگر اهل فن است يا زنى كه اهل فن باشد او را بيرون
بياورند و اگر ممكن نيست مرد محرمى كه اهل فن باشد، و اگر آن هم ممكن نشود مرد نامحرمى
كه اهل فن باشد بچه را بيرون بياورد، و در صورتى كه آن هم پيدا نشود كسى كه اهل فن
نباشد مىتواند بچه را بيرون آورد.
مسأله 627 - هر گاه مادر بميرد و بچه در شكمش زنده باشد اگر چه اميد زنده ماندن
طفل را نداشته باشند بايد به وسيله كسانى كه در مسأله پيش گفته شد از هر طرفى كه بچه
سالم بيرون مىآيد بچه را بيرون آورند و دوباره بدوزند ولى اگر بين پهلوى چپ و راست در
سالم بودن بچه فرقى نباشد احتياط واجب آن است كه از پهلوى چپ بيرون آورند.
مستحبات دفن
مسأله 628 - خوب است به اميد آن كه مطلوب پروردگار باشد قبر را به اندازه قد انسان

83
متوسط گود كنند و ميت را در نزديكترين قبرستان دفن نمايند، مگر آن كه قبرستان دور تر از
جهتى بهتر باشد، مثل آن كه مردمان خوب در آنجا دفن شده باشند، يا مردم براى فاتحه اهل قبور
بيشتر به آنجا مىروند و نيز جنازه را در چند ذرعى قبر، زمين بگذارند و تا سه مرتبه كم كم
نزديك ببرند، و در هر مرتبه زمين بگذارند و بردارند و در نوبت چهارم وارد قبر كنند و اگر
ميت مرد است در دفعه سوم طورى زمين بگذارند كه سر او طرف پائين قبر باشد و در دفعه
چهارم از طرف سر وارد قبر نمايند و اگر زن است در دفعه سوم طرف قبله قبر بگذارند و به پهنا
وارد قبر كنند و در موقع وارد كردن، پارچه‌اى روى قبر بگيرند، و نيز جنازه را به آرامى از
تابوت بگيرند و وارد قبر كنند، و دعاهائى كه دستور داده شده، پيش از دفن و موقع دفن
بخوانند و بعد از آن كه ميت را در لحد گذاشتند، گره‌هاى كفن را باز كنند و صورت ميت را
روى خاك بگذارند و بالشى از خاك زير سر او بسازند و پشت ميت خشت خام يا كلوخى
بگذارند كه ميت به پشت برنگردد و پيش از آن كه لحد را بپوشانند، دست راست را به شانه
راست ميت بزنند و دست چپ را به قوت بر شانه چپ ميت بگذارند و دهان را نزديك گوش
او ببرند و به شدت حركتش دهند و سه مرتبه بگويند:
اسمع افهم يا فلان بن فلان و بجاى فلان اسم ميت و پدرش را بگويند مثلا اگر
اسم او محمد و اسم پدرش على است سه مرتبه بگويند:
اسمع افهم يا محمد بن على پس از آن بگويند:
هل انت على العهد الذى فارقتنا عليه من شهادة ان لا إله الا الله وحده لا شريك
له و ان محمدا صلى الله عليه وآله عبده و رسوله و سيد النبيين و خاتم المرسلين و ان
عليا امير المؤمنين و سيد الوصيين و امام افترض الله طاعته على العالمين و ان الحسن
والحسين وعلي بن الحسين و محمد بن على و جعفر بن محمد و موسى بن جعفر و على بن
موسى و محمد بن على و على بن محمد والحسن بن على و القائم الحجة المهدى صلوات
الله عليهم ائمة المؤمنين و حجج الله على الخلق اجمعين و ائمتك ائمة هدى بك ابرار يا
فلان بن فلان و بجاى فلان بن فلان اسم ميت و پدرش را بگويد و بعد بگويد اذا اتاك
الملكان المقربان رسولين من عند الله تبارك و تعالى وسئلاك عن ربك و عن نبيك
وعن دينك وعن كتابك وعن قبلتك و عن ائمتك فلا تخف و لا تحزن و قل في جوابهما
الله ربى و محمد صلى الله عليه وآله نبيى و الاسلام دينى والقرآن كتابي والكعبة
قبلتى وامير المؤمنين علي بن ابى طالب امامى والحسن بن على المجتبى امامى
والحسين بن على الشهيد بكربلا امامى وعلى زين العابدين امامى و محمد الباقر امامى

84
و جعفر الصادق امامى، و موسى الكاظم امامى، وعلى الرضا امامى، و محمد الجواد
امامى، وعلى الهادى امامى والحسن العسكرى امامى والحجة المنتظر امامى هؤلاء
صلوات الله عليهم اجمعين ائمتى وسادتى و قادتى وشفعائى بهم اتولى ومن
اعدائهم اتبرء فى الدنيا والآخرة ثم اعلم يا فلان بن فلان و بجاى فلان بن فلان اسم
ميت و پدرش را بگويد بعد بگويد ان الله تبارك و تعالى نعم الرب و ان محمدا صلى الله
عليه وآله نعم الرسول وان على بن ابى طالب و اولاده المعصومين الائمة الاثنى
عشر نعم الأئمة وان ماجاء به محمدا صلى الله عليه وآله حق وان الموت حق
و سؤال منكر و نكير فى القبر حق والبعث حق والنشور حق والصراط حق والميزان
حق وتطاير الكتب حق وان الجنة حق والنار حق وان الساعة آتيه لا ريب فيها
و ان الله يبعث من فى القبور پس بگويد افهمت يا فلان و بجاى فلان اسم ميت را بگويد
پس از آن بگويد ثبتك الله بالقول الثابت و هداك الله الى صراط مستقيم عرف الله
بينك و بين اوليائك في مستقر من رحمته پس بگويد اللهم جاف الارض عن جنبيه
واصعه بروحه اليك ولقنه منك برهانا اللهم عفوك عفوك.
مسأله 629 - خوب است به اميد اين كه مطلوب پروردگار است كسى كه ميت را در
قبر مىگذارد، با طهارت و سر برهنه و پا برهنه باشد و از طرف پاى ميت از قبر بيرون بيايد و
غير از خويشان ميت كسانى كه حاضرند، با پشت دست خاك بر قبر بريزند و بگويند انا لله
وانا اليه راجعون. اگر ميت زن است كسى كه با او محرم مىباشد او را در قبر بگذارد و اگر
محرمى نباشد خويشانش او را در قبر بگذارند.
مسأله 630 - خوب است به اميد اين كه مطلوب پروردگار است قبر را مربع يا مربع
مستطيل بسازند و به اندازه چهار انگشت از زمين بلند كنند و نشانه‌اى روى آن بگذارند كه
اشتباه نشود و روى قبر آب بپاشند، و بعد از پاشيدن آب كسانى كه حاضرند، دستها را بر قبر
بگذارند و انگشتها را باز كرده در خاك فرو برند و هفت مرتبه سوره مباركه انا انزلناه بخوانند
و براى ميت طلب آمرزش كنند و اين دعا را بخوانند:
اللهم جاف الارض عن جنبيه و اصعد اليك روحه و لقه منك رضوانا
و اسكن قبره من رحمتك ما تغنيه به عن رحمة من سواك.
مسأله 631 - پس از رفتن كسانى كه تشييع جنازه كرده‌اند مستحب است ولى ميت يا
كسى كه از طرف ولى اجازه دارد، دعاهائى را كه دستور داده شده، به ميت تلقين كند.
مسأله 632 - بعد از دفن مستحب است صاحبان عزا را سر سلامتى دهند ولى اگر

85
مدتى گذشته است كه بواسطه سر سلامتى دادن، مصيبت يادشان مىآيد، ترك آن بهتر است، و
نيز مستحب است تا سه روز براى اهل خانه ميت غذا بفرستند و غذا خوردن نزد آنان و در
منزلشان مكروه است.
مسأله 633 - مستحب است انسان در مرگ خويشان، مخصوصا در مرگ فرزند صبر
كند و هر وقت ميت را ياد مىكند إنا لله و انا اليه راجعون بگويد، و براى ميت قرآن بخواند و
سر قبر پدر و مادر از خداوند حاجت بخواهد و قبر را محكم بسازد كه زود خراب نشود.
مسأله 634 - جايز نيست انسان در مرگ كسى صورت و بدن را بخراشد و به خود لطمه
بزند.
مسأله 635 - پاره كردن يقه در مرگ غير پدر و برادر جايز نيست.
مسأله 636 - اگر مرد در مرگ زن يا فرزند يقه يا لباس خود را پاره كند يا اگر زن در
عزاى ميت صورت خود را بخراشد به طوريكه خون بيايد يا موى خود را بكند، بايد يك بنده
آزاد كند، يا ده فقير را طعام دهد و يا آنها را بپوشاند و اگر نتواند بايد سه روز روزه بگيرد بلكه
اگر خون هم نيايد بنابر احتياط واجب به اين دستور عمل نمايد.
مسأله 637 - احتياط واجب آن است كه در گريه بر ميت صدا را خيلى بلند نكنند.
نماز وحشت
مسأله 638 - مستحب است در شب اول قبر، دو ركعت نماز وحشت براى ميت
بخوانند و دستور آن اين است كه، در ركعت اول بعد از حمد يك مرتبه آية الكرسى و در ركعت
دوم بعد از حمد ده مرتبه سوره انا انزلناه بخوانند و بعد از سلام نماز بگويند اللهم صل على
محمد و آل محمد و ابعث ثوابها الى قبر فلان و بجاى كلمه فلان اسم ميت را بگويند.
مسأله 639 - نماز وحشت را در هر موقع از شب اول قبر مىشود خواند، ولى بهتر است
در اول شب بعد از نماز عشا خوانده شود.
مسأله 640 - اگر بخواهند ميت را به شهر دورى ببرند، يا به جهت ديگر دفن او تأخير
بيفتد، بايد نماز وحشت را تا شب اول قبر او تأخير بيندازند.
نبش قبر
مسأله 641 - نبش قبر مسلمان، يعنى شكافتن قبر او اگر چه طفل، يا ديوانه باشد حرام
است. ولى اگر بدنش از بين رفته و خاك شده باشد اشكال ندارد.

86
مسأله 642 - نبش قبر امامزاده‌ها و شهدا و علما و صلحا اگر چه سالها بر آن گذشته
باشد در صورتى كه زيارتگاه باشد حرام است، بلكه اگر زيارتگاه هم نباشد بنا بر احتياط
واجب نبايد آن را نبش كرد.
مسأله 643 - شكافتن قبر در چند مورد حرام نيست: اول آن كه ميت در زمين غصبى
دفن شده باشد و مالك زمين راضى نشود كه در آنجا بماند. دوم آن كه كفن يا چيز ديگرى كه با
ميت دفن شده غصبى باشد و صاحب آن راضى نشود كه در قبر بماند، و همچنين است اگر
چيزى از مال خود ميت كه به ورثه او رسيده با او دفن شده باشد و ورثه راضى نشوند كه آن چيز
در قبر بماند، ولى اگر وصيت كرده باشد كه دعا يا قرآن يا انگشترى را با او دفن كنند در
صورتى كه وصيتش بيشتر از يك سوم مال او نباشد، براى بيرون آوردن اينها نمىتوانند قبر را
بشكافند. سوم آن كه ميت بىغسل يا بى كفن دفن شده باشد، يا بفهمند غسلش باطل بوده، يا
به غير دستور شرع كفن شده يا در قبر، او را رو به قبله نگذاشته‌اند. در تمام اين موارد در
صورتى شكافتن قبر جايز است كه موجب هتك احترام ميت نشود. چهارم آن كه براى ثابت
شدن حقى بخواهند بدن ميت را ببينند. پنجم آن كه ميت را در جائى كه بىاحترامى به او است
مثل قبرستان كفار يا جائى كه كثافت و خاكروبه مىريزند دفن كرده باشند. ششم آن كه براى
يك مطلب شرعى كه اهميت آن از شكافتن قبر بيشتر است، قبر را بشكافند مثلا بخواهند بچه
زنده را از شكم زن حامله‌اى كه دفنش كرده‌اند بيرون آورند. هفتم آن كه بترسند درنده‌اى بدن
ميت را پاره كند، يا سيل او را ببرد يا دشمن بيرون آورد. هشتم آن كه قسمتى از بدن ميت را
كه با او دفن نشده بخواهند دفن كنند ولى احتياط واجب آن است كه آن قسمت از بدن را
طورى در قبر بگذارند كه بدن ميت ديده نشود.
غسلهاى مستحب
مسأله 644 - غسلهاى مستحب در شرع مقدس اسلام بسيار است و از آن جمله است:
1 - غسل جمعه، و وقت آن از اذان صبح است تا ظهر، و بهتر است نزديك ظهر بجا
آورده شود، و اگر تا ظهر انجام ندهد بهتر است كه بدون نيت ادا و قضا تا عصر جمعه بجا آورد.
و اگر در روز جمعه غسل نكند مستحب است از صبح شنبه تا غروب قضاى آن را بجا آورد. و
كسى كه مىترسد در روز جمعه آب پيدا نكند مىتواند روز پنجشنبه غسل را انجام دهد، بلكه اگر
در شب جمعه غسل را به اميد آن كه مطلوب خداوند عالم است بجا آورد صحيح است، و
مستحب است انسان در موقع غسل جمعه بگويد:

87
اشهد ان لا إله الا الله وحده لا شريك له و ان محمدا عبده و رسوله اللهم صل
على محمد و آل محمد و اجعلنى من التوابين و اجعلنى من المتطهرين.
2 - غسل شب اول ماه رمضان و تمام شبهاى طاق مثل شب سوم و پنجم و هفتم ولى
از شب بيست و يكم مستحب است همه شب غسل كند، و براى غسل شب اول و پانزدهم و
هفدهم و نوزدهم و بيست و يكم و بيست و سوم و بيست و پنجم و بيست و هفتم و بيست و نهم
بيشتر سفارش شده است. و وقت غسل شبهاى ماه رمضان تمام شب است، و بهتر است
نزديك غروب آفتاب بجا آورده شود ولى از شب بيست و يكم تا آخر ماه بهتر است غسل را بين
نماز مغرب و عشا بجا آورد. و نيز مستحب است در شب بيست و سوم غير از غسل اول شب،
يك غسل هم در آخر شب انجام دهد.
3 - غسل روز عيد فطر و عيد قربان و وقت آن از اذان صبح است تا غروب و بهتر
است آن را پيش از نماز عيد بجا آورد، و اگر از ظهر تا غروب بجا آورد، احتياط واجب آنست
كه به قصد رجاء انجام دهد.
4 - غسل شب عيد فطر و وقت آن از اول مغرب است تا اذان صبح و بهتر است در
اول شب بجا آورده شود.
5 - غسل روز هشتم و نهم ذى الحجه و در روز نهم بهتر است آن را نزديك ظهر بجا آورد.
6 - غسل روز اول و پانزدهم و بيست و هفتم و آخر ماه رجب.
7 - غسل روز عيد غدير و بهتر است بعد از طلوع آفتاب اول روز آن را انجام دهند.
8 - غسل روز بيست و چهارم ذى الحجه.
9 - غسل روز عيد نوروز و پانزدهم شعبان و نهم و هفدهم ربيع‌ الاول و روز
بيست و پنجم ذى قعده ولى غسل روز پانزدهم شعبان و غسلهاى ديگرى كه تا آخر اين بند
ذكر شده رجاء انجام دهد.
10 - غسل دادن بچه‌اى كه تازه به دنيا آمده.
11 - غسل زنى كه براى غير شوهرش بوى خوش استعمال كرده است.
12 - غسل كسى كه در حال مستى خوابيده.
13 - غسل كسى كه جائى از بدنش را به بدن ميتى كه غسل داده‌اند رسانده.
14 - غسل كسى كه در موقع گرفتن خورشيد و ماه نماز آيات را عمدا نخوانده در
صورتى كه تمام ماه و خورشيد گرفته باشد.

88
15 - غسل كسى كه براى تماشاى دار آويخته رفته و آن را ديده باشد ولى اگر اتفاقا يا
از روى ناچارى نگاهش بيفتد يا مثلا براى شهادت دادن رفته باشد، غسل مستحب نيست.
مسأله 645 - پيش از داخل شدن در حرم مكه، شهر مكه، مسجد الحرام، خانه كعبه،
حرم مدينه، شهر مدينه، مسجد پيغمبر مستحب است انسان غسل كند و براى داخل شدن در
حرم امامان عليهم السلام رجاء غسل نمايد. و اگر در يك روز چند مرتبه مشرف شود يك غسل
كافى است و كسى كه مىخواهد در يك روز داخل حرم مكه و مسجد الحرام و خانه كعبه
شود، اگر به نيت همه يك غسل كند كافى است و نيز اگر در يك روز بخواهد داخل حرم
مدينه و شهر مدينه و مسجد پيغمبر صلى الله عليه وآله شود، يك غسل براى همه كفايت مىكند
و براى زيارت پيغمبر و امامان از دور يا نزديك و براى حاجت خواستن از خداوند عالم و
همچنين براى توبه و نشاط به جهت عبادت و براى سفر رفتن خصوصا سفر زيارت حضرت
سيد الشهداء عليه السلام مستحب است انسان غسل كند و اگر يكى از غسلهائى را كه در اين
مسأله گفته شد بجا آورد و بعد كارى كند كه وضو را باطل مىنمايد مثلا بخوابد، غسل او
باطل مىشود و مستحب است دوباره غسل را بجا آورد.
مسأله 646 - انسان نمىتواند با غسل مستحبى كارى كه مانند نماز وضو لازم دارد
انجام دهد.
مسأله 647 - اگر چند غسل بر كسى مستحب باشد و به نيت همه يك غسل بجا آورد
كافى است.
تيمم
در هفت مورد بجاى وضو و غسل بايد تيمم كرد:
اول از موارد تيمم
آن كه تهيه آب به قدر وضو يا غسل ممكن نباشد.
مسأله 648 - اگر انسان در آبادى باشد، بايد براى تهيه آب وضو و غسل، بقدرى
جستجو كند كه از پيدا شدن آن نا اميد شود، و اگر در بيابان باشد، چنانچه زمين آن پست و
بلند است و يا بواسطه درخت و مانند آن عبور در آن زمين مشكل است بايد در هر يك از چهار

89
طرف به اندازه پرتاب يك تير قديمى كه با كمان پرتاب مىكردند (1) در جستجوى آب برود و
اگر زمين آن اين طور نيست، بايد در هر طرف به اندازه پرتاب دو تير جستجو نمايد.
مسأله 649 - اگر بعضى از چهار طرف هموار و بعضى ديگر پست و بلند يا عبور در آن
مشكل باشد، در طرفى كه هموار است به اندازه پرتاب دو تير و در طرفى كه اين طور نيست به
اندازه پرتاب يك تير جستجو كند.
مسأله 650 - در هر طرفى كه يقين دارد آب نيست، در آن طرف جستجو لازم نيست.
مسأله 651 - كسى كه وقت نماز او تنگ نيست و براى تهيه آب وقت دارد، اگر يقين
دارد، در محلى دور تر از مقدارى كه بايد جستجو كند آب هست در صورتى كه مانعى نباشد و
مشقت هم نداشته باشد بايد براى تهيه آب برود، و اگر گمان دارد آب هست رفتن به آن محل
لازم نيست ولى اگر اطمينان داشته باشد، بنابر احتياط واجب بايد براى تهيه آب به آن محل
برود.
مسأله 652 - لازم نيست خود انسان در جستجوى آب برود، بلكه مىتواند كسى را
كه به گفته او اطمينان دارد بفرستد و در اين صورت اگر يك نفر از طرف چند نفر برود كافى
است.
مسأله 653 - اگر احتمال دهد كه داخل بار سفر خود، يا در منزل يا در قافله آب
هست بايد بقدرى جستجو نمايد كه به نبودن آب يقين كند يا از پيدا كردن آن نا اميد شود.
مسأله 654 - اگر پيش از وقت نماز جستجو نمايد و آب پيدا نكند و تا وقت نماز همان
جا بماند، لازم نيست كه دوباره در جستجوى آب برود.
مسأله 655 - اگر بعد از داخل شدن وقت نماز جستجو كند و آب پيدا نكند و تا وقت
نماز ديگر در همانجا بماند، جستجو لازم نيست.
مسأله 656 - اگر از درنده بترسد، يا جستجوى آب بقدرى سخت باشد كه نتواند
تحمل كند يا وقت نماز بقدرى تنگ باشد كه هيچ نتواند جستجو كند، جستجو لازم نيست ولى
اگر بتواند مقدارى جستجو كند به همان مقدار جستجو لازم است، و اگر از دزد بر جان يا مال
خودش بترسد نبايد در جستجوى آب برود، ولى اگر مالى كه احتمال مىدهد از بين برود به
حسب حال او قابل اعتنا نباشد و ترس ديگرى هم نداشته باشد جستجوى آب واجب است.
مسأله 657 - اگر در جستجوى آب نرود تا وقت نماز تنگ شود معصيت كرده، ولى

1 - مجلسى قدس سره در كتاب شرح من لا يحضره الفقيه مقدار پرتاب تير را دويست گام معين فرموده
است.
90
نمازش با تيمم صحيح است.
مسأله 658 - كسى كه يقين دارد آب پيدا نمىكند، چنانچه دنبال آب نرود و با تيمم
نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد كه اگر جستجو مىكرد آب پيدا مىشد بنابر احتياط واجب
نمازش را اعاده يا قضا نمايد.
مسأله 659 - اگر بعد از جستجو آب پيدا نكند و با تيمم نماز بخواند و بعد از نماز
بفهمد، در جائى كه جستجو كرده آب بوده نماز او صحيح است.
مسأله 660 - اگر بعد از داخل شدن وقت نماز، وضو داشته باشد و بداند كه اگر
وضوى خود را باطل كند نمىتواند وضو بگيرد چنانچه بتواند بدون ضرر و مشقت وضوى خود را
نگهدارد، نبايد آن را باطل نمايد، و همچنين است اگر بداند يا دو شاهد عادل خبر دهند كه تهيه
آب براى او ممكن نيست بلكه اگر احتمال صحيح عقلائى هم بدهد احتياط واجب آن است
كه وضوى خود را باطل نكند.
مسأله 661 - اگر پيش از وقت نماز وضو داشته باشد و بداند يا دو شاهد عادل خبر
دهند كه اگر وضوى خود را باطل كند، تهيه آب براى او ممكن نيست چنانچه بتواند بدون
ضرر و مشقت وضوى خود را نگهدارد واجب آن است كه آن را باطل نكند. و اگر احتمال
عقلائى دهد احتياط واجب آن است كه وضو را باطل نكند.
مسأله 662 - كسى كه فقط به مقدار وضو يا به مقدار غسل آب دارد اگر بداند يا دو
شاهد عادل خبر دهند كه اگر آن را بريزد آب پيدا نمىكند، چنانچه وقت نماز داخل شده، ريختن
آن حرام است، و واجب آن است كه پيش از وقت نماز هم آن را نريزد، بلكه هر گاه احتمال
عقلائى هم بدهد كه اگر آن را بريزد ديگر آب پيدا نمىكند احتياط واجب آن است كه پيش از
وقت نماز هم آب را نريزد.
مسأله 663 - كسى كه مىداند يا دو شاهد عادل خبر دهد كه آب پيدا نمىكند، اگر
بعد از داخل شدن وقت نماز وضوى خود را باطل كند يا آبى كه دارد بريزد معصيت كرده ولى
نمازش با تيمم صحيح است، اگر چه احتياط مستحب آن است كه قضاى آن نماز را بخواند.
دوم از موارد تيمم
مسأله 664 - اگر بواسطه پيرى، يا ترس از دزد و جانور و مانند اينها يا نداشتن
وسيله‌اى كه آب از چاه بكشد، دسترسى به آب نداشته باشد، بايد تيمم كند و همچنين است
اگر تهيه كردن آب يا استعمال آن بقدرى مشقت داشته باشد كه مردم تحمل آن را نكنند.

91
مسأله 665 - اگر براى كشيدن آب از چاه، دلو و ريسمان و مانند اينها لازم دارد و
مجبور است بخرد، يا كرايه نمايد، اگر چه قيمت آن چند برابر معمول باشد، بايد تهيه كند، و
همچنين است اگر آب را به چندين برابر قيمتش بفروشند، ولى اگر تهيه آنها بقدرى پول
مىخواهد كه نسبت به حال او آن مقدار ضرر دارد، واجب نيست تهيه نمايد.
مسأله 666 - اگر ناچار شود كه براى تهيه آب قرض كند، بايد قرض نمايد ولى
كسى كه مىداند يا گمان دارد كه نمىتواند قرض خود را بدهد واجب نيست قرض كند.
مسأله 667 - اگر كندن چاه مشقت ندارد، احتياط واجب آن است براى تهيه آب،
چاه بكند.
مسأله 668 - اگر كسى مقدارى آب بىمنت به او ببخشد بايد قبول كند.
سوم از موارد تيمم
مسأله 669 - اگر از استعمال آب بر جان خود بترسد، يا بترسد كه بواسطه استعمال
آن مرض يا عيبى در او پيدا شود، يا مرضش طول بكشد يا شدت كند، يا به سختى معالجه شود،
بايد تيمم نمايد، ولى اگر آب گرم براى او ضرر ندارد، بايد با آب گرم وضو بگيرد يا غسل
كند.
مسأله 670 - لازم نيست يقين كند كه آب براى او ضرر دارد، بلكه اگر احتمال ضرر
بدهد، چنانچه احتمال او در نظر مردم بجا باشد و از آن احتمال ترس براى او پيدا شود بايد
تيمم كند.
مسأله 671 - كسى كه مبتلا به درد چشم است و آب براى او ضرر دارد بايد تيمم
نمايد.
مسأله 672 - اگر بواسطه يقين يا ترس ضرر تيمم كند و پيش از نماز بفهمد كه آب
برايش ضرر ندارد، تيمم ‌او باطل است. و اگر بعد از نماز بفهمد، نمازش صحيح است.
مسأله 673 - كسى كه مىداند آب برايش ضرر ندارد، چنانچه غسل كند يا وضو
بگيرد و بعد بفهمد كه آب براى او ضرر داشته، وضو و غسل او صحيح است.
چهارم از موارد تيمم
مسأله 674 - هر گاه بترسد كه اگر آب را به مصرف وضو يا غسل برساند خود او يا عيال
و اولاد او، يا رفيقش و كسانى كه با او مربوطند مانند نوكر و كلفت از تشنگى بميرند يا

92
مريض شوند، يا بقدرى تشنه شوند كه تحمل آن مشقت دارد بايد به جاى وضو و غسل تيمم
نمايد و نيز اگر بترسد حيوانى كه مانند اسب و قاطر معمولا براى خوردن سرش را نمىبرند از
تشنگى تلف شود، بايد آب را به آن بدهد و تيمم نمايد اگر چه حيوان مال خودش نباشد و
همچنين است اگر كسى كه حفظ جان او واجب است بطورى تشنه باشد كه اگر انسان آب
را به او ندهد تلف شود.
مسأله 675 - اگر غير از آب پاكى كه براى وضو يا غسل دارد آب نجسى هم به مقدار
آشاميدن خود و كسانى كه با او مربوطند داشته باشد، بايد آب پاك را براى آشاميدن بگذارد
و با تيمم نماز بخواند ولى چنانچه آب را براى حيوانش بخواهد بايد آب نجس را به آن بدهد و با
آب پاك وضو و غسل را انجام دهد.
پنجم از موارد تيمم
مسأله 676 - كسى كه بدن يا لباسش نجس است و كمى آب دارد كه اگر با آن
وضو بگيرد يا غسل كند، براى آب كشيدن بدن يا لباس او نمىماند بايد بدن يا لباس را آب
بكشد و با تيمم نماز بخواند. ولى اگر چيزى نداشته باشد كه بر آن تيمم كند، بايد آب را به
مصرف وضو يا غسل برساند و با بدن يا لباس نجس نماز بخواند.
ششم از موارد تيمم
مسأله 677 - اگر غير از آب يا ظرفى كه استعمال آن حرام است آب يا ظرف ديگرى
ندارد، مثلا آب يا ظرفش غصبى است و غير از آن آب و ظرف ديگرى ندارد بايد به جاى وضو
و غسل تيمم كند.
هفتم از موارد تيمم
مسأله 678 - هر گاه وقت بقدرى تنگ باشد كه اگر وضو بگيرد، يا غسل كند تمام
نماز يا مقدارى از آن بعد از وقت خوانده مىشود، بايد تيمم كند.
مسأله 679 - اگر عمدا نماز را بقدرى تأخير بيندازد كه وقت وضو يا غسل نداشته
باشد، معصيت كرده، ولى نماز او با تيمم صحيح است، اگر چه احتياط مستحب آن است كه
قضاى آن نماز را بخواند.
مسأله 680 - كسى كه شك دارد كه اگر وضو بگيرد، يا غسل كند وقت براى نماز او

93
مىماند يا نه، بايد تيمم كند.
مسأله 681 - كسى كه بواسطه تنگى وقت تيمم كرده، چنانچه بعد از نماز آبى كه
داشته از دستش برود، اگر چه تيمم خود را نشكسته باشد در صورتى كه وظيفه‌اش تيمم باشد،
بايد دوباره تيمم نمايد.
مسأله 682 - كسى كه آب دارد، اگر بواسطه تنگى وقت با تيمم مشغول نماز شود و
در بين نماز آبى كه داشته از دستش برود، براى نمازهاى بعد مىتواند با همان تيمم نماز بخواند.
مسأله 683 - اگر انسان بقدرى وقت دارد كه مىتواند وضو بگيرد يا غسل كند و نماز
را بدون كارهاى مستحبى آن مثل اقامه و قنوت بخواند، بايد غسل كند يا وضو بگيرد و نماز را
بدون كارهاى مستحبى آن بجا آورد بلكه اگر به اندازه سوره هم وقت ندارد بايد غسل كند يا
وضو بگيرد و نماز را بدون سوره بخواند.
چيزهائى كه تيمم به آنها صحيح است
مسأله 684 - تيمم به خاك و ريگ و كلوخ و سنگ اگر پاك باشند صحيح است،
و به گل پخته مثل آجر و كوزه نيز صحيح است.
مسأله 685 - تيمم بر سنگ گچ و سنگ آهك و سنگ مرمر سياه و ساير اقسام سنگها
صحيح است ولى تيمم به جواهر مثل سنگ عقيق و فيروزه باطل مىباشد و احتياط واجب آن
است كه با بودن يكى از چيزهائى كه در مسأله 684 گفته شد به گچ و آهك پخته تيمم
ننمايند و در صورت نبودن يكى از آنها احتياط واجب آن است كه هم تيمم بر گچ يا آهك
پخته نموده و هم بر گرد و غبار يا گل و چنانچه گرد و غبار يا گل نباشد احتياط واجب آن
است كه تيمم بر يكى از آن دو نموده نماز را بخواند و بعد اعاده يا قضا نمايد.
مسأله 686 - اگر خاك و ريگ و كلوخ و سنگ پيدا نشود، بايد به گرد و غبارى كه
روى فرش و لباس و مانند اينها است تيمم نمايد و اگر غبار در لاى لباس و فرش باشد تيمم به آن
صحيح نيست مگر آن كه اول دست بزند تا روى آن غبار آلوده شود بعد تيمم كند و چنانچه
گرد پيدا نشود، بايد به‌ گل تيمم كند، و اگر گل هم پيدا نشود، احتياط مستحب آن است
كه نماز را بدون تيمم بخواند و بنابر احتياط بعدا قضاى آن را بجا آورد.
مسأله 687 - اگر بتواند با تكاندن فرش و مانند آن خاك تهيه كند، تيمم به گرد
باطل است و اگر بتواند گل را خشك كند و از آن خاك تهيه نمايد، تيمم به گل باطل
مىباشد.

94
مسأله 688 - كسى كه آب ندارد اگر برف يا يخ داشته باشد، چنانچه ممكن است
بايد آن را آب كند و با آن وضو بگيرد يا غسل نمايد و اگر ممكن نيست و چيزى هم كه تيمم به
آن صحيح است ندارد، احتياط مستحب آن است كه نماز را بدون وضو و تيمم بخواند و بنابر
احتياط واجب بعدا قضا كند.
مسأله 689 - اگر با خاك و ريگ چيزى مانند كاه كه تيمم به آن باطل است مخلوط
شود، نمىتواند به آن تيمم كند، ولى اگر آن چيز بقدرى كم باشد كه در خاك يا ريگ، از
بين رفته حساب شود، تيمم به آن خاك و ريگ صحيح است.
مسأله 690 - اگر چيزى ندارد كه بر آن تيمم كند چنانچه ممكن است، بايد به
خريدن و مانند آن تهيه نمايد.
مسأله 691 - تيمم به ديوار گلى صحيح است و احتياط مستحب آن است كه با بودن
زمين يا خاك خشك به زمين يا خاك نمناك تيمم نكند.
مسأله 692 - چيزى كه بر آن تيمم مىكند بايد پاك باشد و اگر چيز پاكى كه تيمم
به آن صحيح است ندارد، نماز بر او واجب نيست ولى بايد قضاى آن را بجا آورد.
مسأله 693 - اگر يقين داشته باشد كه تيمم به چيزى صحيح است و به آن تيمم
نمايد، بعد بفهمد تيمم به آن باطل بوده نمازهائى را كه با آن تيمم خوانده بايد دوباره بخواند.
مسأله 694 - چيزى كه بر آن تيمم مىكند بايد غصبى نباشد.
مسأله 695 - تيمم در فضاى غصبى باطل نيست، پس اگر در ملك خود، دستها را
به زمين بزند و بىاجازه داخل ملك ديگرى شود و دستها را به پيشانى بكشد، تيمم او باطل
نمىشود.
مسأله 696 - اگر نداند محل تيمم غصبى است، و يا فراموش كرده باشد، تيمم او
صحيح است، اگر چه فراموش كننده خود غاصب باشد.
مسأله 697 - كسى كه در جاى غصبى حبس است، اگر آب و خاك او غصبى
است، بايد با تيمم نماز بخواند.
مسأله 698 - مستحب است چيزى كه بر آن تيمم مىكند، گردى داشته باشد كه
بدست بماند و بعد از زدن دست بر آن، مستحب است دست را بتكاند كه گرد آن بريزد.
مسأله 699 - تيمم به زمين گود و خاك جاده و زمين شوره‌زار كه نمك روى آن را
نگرفته مكروه است، و اگر نمك روى آن را گرفته باشد باطل است.

95
دستور تيمم
مسأله 700 - در تيمم چهار چيز واجب است: اول نيت. دوم زدن كف دو دست با
هم بر چيزى كه تيمم به آن صحيح است. سوم كشيدن كف هر دو دست به تمام پيشانى و دو
طرف آن، از جائى كه موى سر مىرويد، تا ابروها و بالاى بينى و بنابر احتياط واجب بايد
دستها روى ابروها هم، كشيده شود. چهارم كشيدن كف دست چپ به تمام پشت دست
راست و بعد از آن كشيدن كف دست راست به تمام پشت دست چپ.
مسأله 701 - تيمم بدل از غسل و بدل از وضو با هم فرقى ندارند.
احكام تيمم
مسأله 702 - اگر مختصرى از پيشانى و پشت دستها را هم مسح نكند تيمم باطل
است، چه عمدا مسح نكند، يا مسأله را نداند، يا فراموش كرده باشد ولى دقت زياد هم لازم
نيست و همين قدر كه بگويند تمام پيشانى و پشت دست مسح شده كافى است.
مسأله 703 - براى آن كه يقين كند تمام پشت دست را مسح كرده بايد مقدارى بالاتر
از مچ را هم مسح نمايد، ولى مسح بين انگشتان لازم نيست.
مسأله 704 - پيشانى و پشت دستها را بايد از بالا به پائين مسح نمايد و كارهاى آن را
بايد پشت سر هم بجا آورد و اگر بين آنها بقدرى فاصله دهد كه نگويند تيمم مىكند باطل
است.
مسأله 705 - در موقع نيت بايد معين كند كه تيمم او بدل از غسل است يا بدل از
وضو، و اگر بدل از غسل باشد بايد آن غسل را معين نمايد، و چنانچه اشتباها بجاى بدل از
وضو، بدل از غسل يا بجاى بدل از غسل، بدل از وضو نيت كند، يا مثلا در تيمم بدل از غسل
جنابت، نيت تيمم بدل از غسل مس ميت نمايد، تيمم او باطل است.
مسأله 706 - در تيمم بايد پيشانى و كف دستها و پشت دستها پاك باشد و اگر كف
دست نجس باشد و نتواند آن را آب بكشد، بايد با همان كف دست نجس تيمم كند.
مسأله 707 - انسان بايد براى تيمم انگشتر را از دست بيرون آورد و اگر در پيشانى يا
پشت دستها يا در كف دستها مانعى باشد، مثلا چيزى به آنها چسبيده باشد، بايد بر طرف
نمايد.
مسأله 708 - اگر پيشانى يا پشت دستها زخم است و پارچه يا چيز ديگرى را كه بر آن
بسته نمىتواند باز كند، بايد دست را روى آن بكشد و نيز اگر كف دست زخم باشد و پارچه

96
يا چيز ديگرى را كه بر آن بسته نتواند باز كند، بايد دست را با همان پارچه به چيزى كه تيمم
به آن صحيح است بزند و به پيشانى و پشت دستها بكشد.
مسأله 709 - اگر پيشانى و پشت دستها مو داشته باشد اشكال ندارد ولى اگر موى سر
روى پيشانى آمده باشد، بايد آن را عقب بزند.
مسأله 710 - اگر احتمال دهد كه در پيشانى و كف دستها يا پشت دستها مانعى
هست، چنانچه احتمال او در نظر مردم بجا باشد بايد جستجو نمايد، تا يقين يا اطمينان پيدا
كند كه مانعى نيست.
مسأله 711 - اگر وظيفه او تيمم است و نمىتواند تيمم كند، بايد نائب بگيرد. و
كسى كه نائب مىشود، بايد او را با دست خود او تيمم دهد و اگر ممكن نباشد بايد نائب،
دست خود را به چيزى كه تيمم به آن صحيح است بزند و به پيشانى و پشت دستهاى او بكشد.
مسأله 712 - اگر بعد از آن كه وارد تيمم شد شك كند كه قسمت پيش از آن را
فراموش كرده يا نه، اعتنا نكند و تيمم او صحيح است، و نيز اگر بعد از بجا آوردن هر جز
شك كند كه درست بجا آورده يا نه اعتنا نكند و تيمم او صحيح است.
مسأله 713 - اگر بعد از مسح دست چپ شك كند كه درست تيمم كرده يا نه،
تيمم او صحيح است.
مسأله 714 - كسى كه وظيفه‌اش تيمم است بنابر احتياط واجب نبايد پيش از وقت
نماز براى نماز تيمم كند، ولى اگر براى كار واجب ديگر يا مستحبى تيمم كند و تا وقت نماز
عذر او باقى باشد، مىتواند با همان تيمم نماز بخواند.
مسأله 715 - كسى كه وظيفه‌اش تيمم است، اگر بداند تا آخر وقت عذر او باقى
مىماند، در وسعت وقت مىتواند با تيمم نماز بخواند، و هم چنين است اگر اميد دارد كه
عذر او بر طرف شود ولى اگر بداند كه تا آخر وقت عذر او بر طرف مىشود، بايد صبر كند و با
وضو يا غسل نماز بخواند، يا در تنگى وقت با تيمم نماز را بجا آورد.
مسأله 716 - كسى كه نمىتواند وضو بگيرد يا غسل كند، مىتواند نمازهاى قضاى
خود را با تيمم بخواند هر چند احتمال بدهد كه به زودى عذر او بر طرف مىشود.
مسأله 717 - كسى كه نمىتواند وضو بگيرد يا غسل كند، جايز است نمازهاى
مستحبى را كه مثل نافله‌هاى شبانه روز وقت معين دارد با تيمم بخواند، حتى در اول وقت.
مسأله 718 - كسى كه احتياطا بايد غسل جبيره‌اى و تيمم نمايد مثلا جراحتى در
پشت او است، اگر بعد از غسل و تيمم نماز بخواند و بعد از نماز حدث اصغرى از او سر زند

97
مثلا بول كند، براى نمازهاى بعد، بايد وضو بگيرد.
مسأله 719 - اگر بواسطه نداشتن آب يا عذر ديگرى تيمم كند، بعد از بر طرف شدن
عذر، تيمم او باطل مىشود.
مسأله 720 - چيزهائى كه وضو را باطل مىكند، تيمم بدل از وضو را هم باطل
مىكند، و چيزهائى كه غسل را باطل مىنمايد، تيمم بدل از غسل را هم باطل مىنمايد.
مسأله 721 - كسى كه نمىتواند غسل كند، اگر چند غسل بر او واجب باشد،
احتياط واجب آن است كه بدل هر يك از آنها يك تيمم نمايد.
مسأله 722 - كسى كه نمىتواند غسل كند، اگر بخواهد عملى را كه براى آن غسل
واجب است انجام دهد، بايد بدل از غسل تيمم نمايد، و اگر نتواند وضو بگيرد و بخواهد عملى
را كه براى آن وضو واجب است انجام دهد، بايد بدل از وضو تيمم نمايد.
مسأله 723 - اگر بدل از غسل جنابت تيمم كند، لازم نيست براى نماز وضو بگيرد،
ولى اگر بدل از غسلهاى ديگر تيمم كند، بايد وضو بگيرد، و اگر نتواند وضو بگيرد، بايد تيمم
ديگرى هم بدل از وضو بنمايد.
مسأله 724 - اگر بدل از غسل تيمم كند و بعد كارى كه وضو را باطل مىكند براى
او پيش آيد، چنانچه براى نمازهاى بعد نتواند غسل كند بايد وضو بگيرد، و اگر نمىتواند وضو
بگيرد، بايد بدل از وضو تيمم نمايد.
مسأله 725 - كسى كه وظيفه‌اش آن است كه بدل از وضو و بدل از غسل تيمم كند،
همين دو تيمم كفايت مىكند و تيمم ديگرى لازم نيست.
مسأله 726 - كسى كه وظيفه‌اش تيمم است اگر براى كارى تيمم كند، تا تيمم و
عذر او باقى است، كارهائى را كه بايد با وضو يا غسل انجام داد، مىتواند بجا آورد ولى اگر با
داشتن آب براى نماز ميت يا خوابيدن تيمم كرده فقط كارى را كه براى آن تيمم نموده مىتواند
انجام دهد و هم چنين است بنابر احتياط واجب اگر عذرش تنگى وقت بوده.
مسأله 727 - در چند مورد مستحب است نمازهائى را كه انسان با تيمم خوانده دوباره
بخواند: اول آن كه از استعمال آب ترس داشته و عمدا خود را جنب كرده و با تيمم نماز خوانده
است. دوم آن كه مىدانسته يا گمان داشته كه آب پيدا نمىكند و عمدا خود را جنب كرده و با
تيمم نماز خوانده است. سوم آن كه تا آخر وقت، عمدا در جستجوى آب نرود و با تيمم نماز
بخواند و بعد بفهمد كه اگر جستجو مىكرد، آب پيدا مىشد. چهارم آن كه عمدا نماز را تأخير

98
انداخته و در آخر وقت با تيمم نماز خوانده است. پنجم آن كه مىدانسته يا گمان داشته كه آب
پيدا نمىشود و آبى را كه داشته ريخته است.

99
احكام نماز
نماز مهمترين اعمال دينى است كه اگر قبول درگاه خداوند عالم شود، عبادتهاى ديگر
هم قبول مىشود و اگر پذيرفته نشود اعمال ديگر هم قبول نمىشود. و همان طور كه اگر انسان
شبانه‌روزى پنج نوبت در نهر آبى شستشو كند، چرك در بدنش نمىماند نمازهاى پنجگانه هم
انسان را از گناهان پاك مىكند. و سزاوار است كه انسان نماز را در اول وقت بخواند و
كسى كه نماز را پست و سبك شمارد، مانند كسى است كه نماز نمىخواند، پيغمبر اكرم
صلى الله عليه وآله و سلم فرمود: كسى كه‌ به نماز اهميت ندهد و آن را سبك شمارد
سزاوار عذاب آخرت است. روزى حضرت در مسجد تشريف داشتند مردى وارد و مشغول نماز
شد و ركوع و سجودش را كاملا بجا نياورد، حضرت فرمودند اگر اين مرد در حالى كه ‌نمازش
اين طور است از دنيا برود، به دين من از دنيا نرفته است پس انسان بايد مواظب باشد كه به
عجله و شتابزدگى نماز نخواند و در حال نماز به ياد خدا و با خضوع و خشوع و وقار باشد، و
متوجه باشد كه با چه كسى سخن مىگويد و خود را در مقابل عظمت و بزرگى خداوند عالم
بسيار پست و ناچيز ببيند و اگر انسان در موقع نماز كاملا به اين مطلب توجه كند، از خود بى
خبر مىشود، چنانچه در حال نماز تير را از پاى مبارك امير المؤمنين عليه السلام بيرون كشيدند و
آن حضرت متوجه نشدند. و نيز بايد نمازگزار توبه و استغفار نمايد و گناهانى كه مانع قبول شدن
نماز است، مانند حسد، كبر، غيبت، خوردن حرام، آشاميدن مسكرات و ندادن خمس و زكات
بلكه هر معصيتى را ترك كند. و همچنين سزاوار است كارهائى كه ثواب نماز را كم مىكند
بجا نياورد، مثلا در حال خواب آلودگى و خوددارى از بول به نماز نايستد، و در موقع نماز به
آسمان نگاه نكند و نيز كارهائى كه ثواب نماز را زياد مىكند بجا آورد، مثلا انگشترى عقيق
به دست كند و لباس پاكيزه بپوشد و شانه و مسواك كند و خود را خوشبو نمايد.

100
نمازهاى واجب
نمازهاى واجب شش است: اول نماز يوميه، دوم نماز آيات، سوم نماز ميت، چهارم نماز
طواف واجب خانه كعبه، پنجم نماز قضاى پدر و مادر كه بر پسر بزرگتر واجب است، ششم
نمازى كه بواسطه اجاره و نذر و قسم و عهد واجب مىشود.
نمازهاى واجب يوميه
نمازهاى واجب يوميه پنج است: ظهر و عصر، هر كدام چهار ركعت، مغرب سه
ركعت، عشا چهار ركعت، صبح دو ركعت.
مسأله 728 - در سفر بايد نمازهاى چهار ركعتى را با شرايطى كه گفته مىشود دو
ركعت خواند.
وقت نماز ظهر و عصر
مسأله 729 - اگر چوب يا چيزى مانند آن را، راست در زمين هموار فرو برند صبح كه
خورشيد بيرون مىآيد، سايه آن به طرف مغرب مىافتد و هر چه آفتاب بالا مىآيد اين سايه كم
مىشود و در شهرهاى ما در اول ظهر شرعى (1) به آخرين درجه كمى مىرسد و ظهر كه
گذشت، سايه آن به طرف مشرق بر مىگردد و هر چه خورشيد رو به مغرب مىرود، سايه
زيادتر مىشود بنابر اين وقتى سايه به آخرين درجه كمى رسيد و دو مرتبه رو به زياد شدن
گذاشته، معلوم مىشود ظهر شرعى شده است ولى در بعضى شهرها مثل مكه كه گاهى موقع
ظهر سايه به كلى از بين مىرود، بعد از آن كه سايه دوباره پيدا شد، معلوم مىشود ظهر شده
است.
مسأله 730 - چوب يا چيز ديگرى را كه براى معين كردن ظهر به زمين فرو مىبرند
شاخص گويند.
مسأله 731 - نماز ظهر و عصر هر كدام وقت مخصوص و مشتركى دارند: وقت مخصوص
نماز ظهر از اول ظهر است تا وقتى كه از ظهر به اندازه خواندن نماز ظهر بگذرد، و وقت مخصوص
نماز عصر موقعى است كه به اندازه خواندن نماز عصر، وقت به مغرب مانده باشد، كه اگر
كسى تا اين موقع نماز ظهر را عمدا نخواند، نماز ظهر او قضا شده و بايد نماز عصر را بخواند، ولى

1 - ظهر شرعى در بعضى از مواقع سال چند دقيقه پيش از ساعت 12 (به ساعت ظهر كوك) و گاهى
چند دقيقه بعد از ساعت 12 است.
101
اگر سهوا نماز عصر را جلوتر بخواند نماز ظهر را در وقت اختصاصى عصر به نيت اداء بخواند و
ما بين وقت مخصوص نماز ظهر و وقت مخصوص نماز عصر، وقت مشترك نماز ظهر و نماز عصر
است، و اگر كسى در اين وقت اشتباها نماز عصر را پيش از نماز ظهر بخواند و بعد از نماز
ملتفت شود، نمازش صحيح است.
مسأله 732 - اگر پيش از خواندن نماز ظهر، سهوا مشغول نماز عصر شود، و در بين نماز
بفهمد اشتباه كرده است، چنانچه در وقت مشترك باشد، بايد نيت را به نماز ظهر برگرداند
يعنى نيت كند كه آنچه تا حال خوانده‌ام و آنچه را مشغولم و آنچه بعد مىخوانم همه نماز ظهر
باشد و بعد از آن كه نماز را تمام كرد، نماز عصر را بخواند و اگر در وقت مخصوص به ظهر باشد،
بايد نيت را به نماز ظهر برگرداند و نماز را تمام كند، و بعد نماز عصر را بخواند و اگر تمام نماز
عصر را در وقت اختصاصى ظهر بخواند و از وقت مشترك چيزى درك نكند بنابر احتياط
واجب نماز عصر را اعاده كند و بهتر آن است كه هر دو نماز را دوباره بخواند.
مسأله 733 - در روز جمعه انسان مىتواند بجاى نماز ظهر دو ركعت نماز جمعه بخواند،
ولى بهتر آن است كه نماز جمعه بخواند و احتياط مستحب آن است كه اگر نماز جمعه خواند نماز
ظهر را هم بخواند. و اين احتياط خيلى مطلوب است.
مسأله 734 - احتياط واجب آن است كه نماز جمعه را از موقعى كه عرفا اول ظهر
مىگويند تأخير نيندازد و اگر از اوائل ظهر تأخير افتاد بجاى نماز جمعه نماز ظهر بخواند.
وقت نماز مغرب و عشا
مسأله 735 - مغرب موقعى است كه سرخى طرف مشرق كه بعد از غروب آفتاب
پيدا مىشود، از بين برود.
مسأله 736 - نماز مغرب و عشا هر كدام وقت مخصوص و مشتركى دارند: وقت
مخصوص نماز مغرب از اول مغرب است، تا وقتى كه از مغرب به اندازه خواندن سه ركعت نماز
بگذرد، كه اگر كسى مثلا مسافر باشد و تمام نماز عشا را سهوا در اين وقت بخواند احتياط
مستحب آن است كه بعد از نماز مغرب نماز عشا را دوباره بخواند، و وقت مخصوص نماز عشا
موقعى است كه به اندازه خواندن نماز عشا به نصف شب مانده كه اگر كسى تا اين موقع نماز
مغرب را عمدا نخواند بايد اول نماز عشا و بعد از آن نماز مغرب را بخواند ولى اگر نماز عشا را
سهوا جلوتر بخواند نماز مغرب را به قصد اداء در وقت اختصاصى عشا بخواند و بين وقت
مخصوص نماز مغرب و وقت مخصوص نماز عشا وقت مشترك نماز مغرب و عشا است كه اگر

102
كسى در اين وقت اشتباها نماز عشا را پيش از نماز مغرب بخواند و بعد از نماز ملتفت شود،
نمازش صحيح است و بايد نماز مغرب را بعد از آن بجا آورد.
مسأله 737 - وقت مخصوص و مشترك كه معنى آن در مسأله پيش گفته شد، براى
اشخاص فرق مىكند، مثلا اگر به اندازه خواندن دو ركعت نماز از اول ظهر بگذرد، وقت
مخصوص نماز ظهر كسى كه مسافر است تمام شده و داخل وقت مشترك مىشود، و براى
كسى كه مسافر نيست، بايد به اندازه خواندن چهار ركعت نماز بگذرد.
مسأله 738 - اگر پيش از خواندن نماز مغرب، سهوا مشغول نماز عشا شود و در بين نماز
بفهمد كه اشتباه كرده، چنانچه تمام آنچه را خوانده يا مقدارى از آن را، در وقت مشترك
خوانده و به ركوع ركعت چهارم نرفته است، بايد نيت را به نماز مغرب برگرداند و نماز را تمام
كند و بعد نماز عشا را بخواند، و اگر به ركوع ركعت چهارم رفته بايد نماز را تمام كند، بعد نماز
مغرب را بخواند. اما اگر تمام آنچه را خوانده، در وقت مخصوص نماز مغرب خوانده باشد و پيش
از ركوع ركعت چهارم يادش بيايد، بايد نيت را به نماز مغرب برگرداند و نماز را تمام كند و
بعد از آن عشا را بخواند، ولى احتياط مستحب آن است كه بعد از نماز عشا دوباره نماز مغرب و
عشا را بخواند و اين احتياط خيلى خوب است و اگر به ركوع ركعت چهارم رفته نماز عشاء
باطل مىشود و بايد نماز مغرب و سپس نماز عشاء را بخواند و احتياط مستحب آن است كه در
ركعت چهارم نماز عشاء را تمام كند و بعد نماز مغرب و عشاء را بخواند.
مسأله 739 - آخر وقت نماز عشا نصف شب است. و احتياط واجب آن است كه
براى نماز مغرب و عشا و مانند اينها شب را از اول غروب تا اذان صبح حساب كرد، و براى
نماز شب و مانند آن مىتواند تا اول آفتاب حساب نمايد. (1)
مسأله 740 - اگر از روى معصيت، يا بواسطه عذرى نماز مغرب يا نماز عشا را تا
نصف شب نخواند، بنابر احتياط واجب، بايد تا قبل از اذان صبح، بدون اين كه نيت ادا و قضا
كند بجا آورد.
وقت نماز صبح
مسأله 741 - نزديك اذان صبح از طرف مشرق، سفيده‌اى رو به بالا حركت مىكند
كه آن را فجر اول گويند. موقعى كه آن سفيده پهن شد، فجر دوم و اول وقت نماز صبح

1 - بنابر اين تقريبا يازده ساعت و يك ربع بعد از ظهر شرعى آخر وقت نماز مغرب و عشا است.
103
است. و آخر وقت نماز صبح موقعى است كه آفتاب بيرون مىآيد.
احكام وقت نماز
مسأله 742 - موقعى انسان مىتواند مشغول نماز شود، كه يقين كند وقت داخل شده
است، يا دو مرد عادل به داخل شدن وقت خبر دهند.
مسأله 743 - نابينا و كسى كه در زندان است و مانند اينها بنابر احتياط واجب بايد
تا يقين به داخل شدن وقت نكنند مشغول نماز نشوند، ولى اگر انسان بواسطه ابر يا غبار و مانند
اينها كه براى همه مانع از يقين كردن است، نتواند در اول وقت نماز، به داخل شدن وقت يقين
كند، چنانچه گمان داشته باشد كه وقت داخل شده، مىتواند مشغول نماز شود.
مسأله 744 - اگر دو مرد عادل به داخل شدن وقت خبر دهند، يا انسان يقين كند كه
وقت نماز شده و مشغول نماز شود و در بين نماز بفهمد كه هنوز وقت داخل نشده، نماز او باطل
است. و همچنين است اگر بعد از نماز بفهمد كه تمام نماز را پيش از وقت خوانده ولى اگر در
بين نماز بفهمد وقت داخل شده، يا بعد از نماز بفهمد كه در بين نماز وقت داخل شده، نماز او
صحيح است.
مسأله 745 - اگر انسان ملتفت نباشد كه بايد با يقين به داخل شدن وقت مشغول نماز
شود، چنانچه بعد از نماز بفهمد كه تمام نماز را در وقت خوانده، نماز او صحيح است، و اگر
بفهمد تمام نماز را پيش از وقت خوانده يا بفهمد كه در بين نماز وقت داخل شده است، نمازش
باطل است.
مسأله 746 - اگر يقين كند وقت داخل شده و مشغول نماز شود و در بين نماز شك كند
كه وقت داخل شده يا نه، نماز او باطل است، ولى اگر در بين نماز يقين داشته باشد كه وقت
شده، و شك كند كه آنچه از نماز خوانده در وقت بوده يا نه نمازش صحيح است. ولى اگر
بداند جزئى از نماز در خارج وقت بوده نماز او باطل است.
مسأله 747 - اگر وقت نماز به قدرى تنگ است كه بواسطه بجا آوردن بعضى از
كارهاى مستحب نماز مقدارى از آن بعد از وقت خوانده مىشود، بايد آن مستحب را بجا
نياورد. مثلا اگر بواسطه خواندن قنوت، مقدارى از نماز بعد از وقت خوانده مىشود، بايد
قنوت نخواند. و اگر بخواند معصيت كرده ولى نماز او صحيح است.
مسأله 748 - كسى كه به اندازه خواندن يك ركعت نماز وقت دارد، بايد نماز را به
نيت ادا بخواند ولى نبايد عمدا نماز را تا اين وقت تأخير بيندازد.

104
مسأله 749 - كسى كه مسافر نيست، اگر تا مغرب به اندازه خواندن پنج ركعت نماز
وقت دارد، بايد نماز ظهر و عصر هر دو را بخواند، و اگر كمتر وقت دارد بايد فقط نماز عصر را
بخواند و بعدا نماز ظهر را قضا كند و اگر تا نصف شب به اندازه خواندن پنج ركعت نماز وقت
دارد، بايد نماز مغرب و عشا را بخواند، و اگر كمتر وقت دارد، بايد فقط عشا را بخواند و بعدا
بايد نماز مغرب را بخواند و به احتياط واجب نيت ادا و قضا ننمايد.
مسأله 750 - كسى كه مسافر است اگر تا مغرب به اندازه خواندن سه ركعت نماز وقت
دارد، بايد نماز ظهر و عصر را بخواند، و اگر كمتر وقت دارد، بايد فقط عصر را بخواند و بعدا
نماز ظهر را قضا كند. و اگر تا نصف شب به اندازه خواندن چهار ركعت نماز وقت دارد، بايد
نماز مغرب و عشا را بخواند، و اگر كمتر وقت دارد بايد فقط عشا را بخواند و بعدا مغرب را بدون
نيت ادا و قضا بجا آورد، و چنانچه بعد از خواندن عشا، معلوم شود كه به مقدار يك ركعت يا
بيشتر وقت به نصف شب مانده است بايد فورا نماز مغرب را به نيت ادا بجا آورد.
مسأله 751 - مستحب است انسان نماز را در اول وقت آن بخواند و راجع به آن خيلى
سفارش شده است و هر چه به اول وقت نزديكتر باشد بهتر است، مگر آن كه تأخير آن از جهتى
بهتر باشد، مثلا صبر كند كه نماز را به جماعت بخواند.
مسأله 752 - هر گاه انسان عذرى دارد كه اگر بخواهد در اول وقت نماز بخواند،
ناچار است با تيمم نماز بخواند، چنانچه بداند يا احتمال دهد كه عذر او تا آخر وقت باقى
است، مىتواند در اول وقت، نماز بخواند. ولى اگر مثلا لباسش نجس باشد يا عذر ديگرى
داشته باشد و احتمال دهد كه عذر او از بين مىرود بنابر احتياط واجب بايد صبر كند تا
عذرش بر طرف شود و چنانچه عذر او بر طرف نشد، در آخر وقت نماز بخواند، و لازم نيست
بقدرى صبر كند كه فقط بتواند كارهاى واجب نماز را انجام دهد، بلكه اگر براى مستحبات
نماز مانند اذان و اقامه و قنوت هم وقت دارد مىتواند با لباس نجس مثلا نماز را با آن
مستحبات بجا آورد.
مسأله 753 - كسى كه مسائل نماز و شكيات و سهويات را نمىداند اگر مطمئن است
كه در نماز پيش مىآيد واجب است آنها را ياد بگيرد بلكه بنا به احتياط واجب مسائلى را كه
احتمال مىدهد در نماز پيش آيد بايد ياد بگيرد ولى اگر اطمينان دارد كه نماز را بطور صحيح
تمام مىكند، مىتواند در اول وقت مشغول نماز شود، پس اگر در نماز مسأله‌اى كه حكم آن
را نمىداند پيش نيايد نماز او صحيح است و اگر مسأله‌اى كه حكم آن را نمىداند پيش آيد،
مىتواند به يكى از دو طرفى كه احتمال مىدهد، عمل نمايد و نماز را تمام كند. ولى بعد از نماز

105
بايد مسأله را بپرسد كه اگر نمازش باطل بوده، دوباره بخواند.
مسأله 754 - اگر وقت نماز وسعت دارد و طلبكار هم طلب خود را مطالبه مىكند در
صورتى كه ممكن است بايد اول قرض خود را بدهد، بعد نماز بخواند، و همچنين است اگر كار
واجب ديگرى كه بايد فورا آن را بجا آورد پيش آمد كند، مثلا ببيند مسجد نجس است كه بايد
اول مسجد را تطهير كند، بعد نماز بخواند. و چنانچه اول نماز بخواند، معصيت كرده ولى نماز او
صحيح است.
نمازهائى كه بايد به ترتيب خوانده شود
مسأله 755 - انسان بايد نماز عصر را بعد از نماز ظهر و نماز عشا را بعد از نماز مغرب
بخواند و اگر عمدا نماز عصر را پيش از نماز ظهر و نماز عشا را پيش از نماز مغرب بخواند باطل
است.
مسأله 756 - اگر به نيت نماز ظهر مشغول نماز شود و در بين نماز يادش بيايد كه نماز
ظهر را خوانده است، نمىتواند نيت را به نماز عصر برگرداند بلكه بايد نماز را بشكند و نماز عصر
را بخواند و همينطور است در نماز مغرب و عشا.
مسأله 757 - اگر در بين نماز عصر يقين كند كه نماز ظهر را نخوانده است و نيت را به
نماز ظهر برگرداند و داخل ركن شود و بعد يادش بيايد كه نماز ظهر را خوانده بوده، نمازش باطل
است و بايد نماز عصر را بخواند، ولى اگر پيش از داخل شدن در ركن يادش بيايد بايد نيت را
به نماز عصر برگرداند و آنچه به نيت ظهر خوانده دوباره به نيت عصر بخواند و نمازش صحيح
است.
مسأله 758 - اگر در بين نماز عصر شك كند كه نماز ظهر را خوانده يا نه، بايد نيت را
به نماز ظهر برگرداند. ولى اگر وقت بقدرى كم است كه بعد از تمام شدن نماز، مغرب مىشود
بايد به نيت نماز عصر، نماز را تمام كند و نماز ظهرش قضا ندارد.
مسأله 759 - اگر در نماز عشا، پيش از ركوع ركعت چهارم شك كند كه نماز مغرب
را خوانده يا نه، چنانچه وقت به قدرى كم است كه بعد از تمام شدن نماز، نصف شب
مىشود، بايد به نيت عشا نماز را تمام كند، و اگر بيشتر وقت دارد، بايد نيت را به نماز مغرب
برگرداند و نماز را سه ركعتى تمام كند، بعد نماز عشا را بخواند.
مسأله 760 - اگر در نماز عشا بعد از رسيدن به ركوع ركعت چهارم شك كند كه نماز
مغرب را خوانده يا نه، بايد نماز را تمام كند، بعد نماز مغرب را بخواند، ولى اگر اين شك در

106
وقت مخصوص به نماز عشا باشد خواندن نماز مغرب لازم نيست.
مسأله 761 - اگر انسان نمازى را كه خوانده احتياطا دوباره بخواند و در بين نماز
يادش بيايد، نمازى را كه بايد پيش از آن بخواند نخوانده است، نمىتواند نيت را به آن نماز
برگرداند، مثلا موقعى كه نماز عصر را احتياطا مىخواند، اگر يادش بيايد نماز ظهر را نخوانده
است، نمىتواند نيت را به نماز ظهر برگرداند.
مسأله 762 - برگرداندن نيت از نماز قضا به نماز ادا و از نماز مستحب به نماز واجب
جايز نيست.
مسأله 763 - اگر وقت نماز ادا وسعت داشته باشد، انسان مىتواند در بين نماز نيت را
به نماز قضا برگرداند، ولى بايد برگرداندن نيت، به نماز قضا ممكن باشد، مثلا اگر مشغول نماز
ظهر است، در صورتى مىتواند نيت را به قضاى صبح برگرداند كه داخل ركعت سوم نشده
باشد.
نمازهاى مستحب
مسأله 764 - نمازهاى مستحبى زياد است و آنها را نافله گويند و بين نمازهاى مستحبى
به خواندن نافله‌هاى شبانه روز بيشتر سفارش شده و آنها را در غير روز جمعه سى و چهار ركعتند
كه هشت ركعت آن نافله ظهر و هشت ركعت نافله عصر و چهار ركعت نافله مغرب و دو
ركعت نافله عشا و يازده ركعت نافله شب و دو ركعت نافله صبح مىباشد و چون دو ركعت
نافله عشا را بنابر احتياط واجب بايد نشسته خواند، يك ركعت حساب مىشود. ولى در روز
جمعه بر شانزده ركعت نافله ظهر و عصر، چهار ركعت اضافه مىشود.
مسأله 765 - از يازده ركعت نافله شب، هشت ركعت آن بايد به نيت نافله شب و دو
ركعت آن به نيت نماز شفع و يك ركعت آن، به نيت نماز وتر خوانده شود. و دستور كامل
نافله شب در كتابهاى دعا گفته شده است.
مسأله 766 - نمازهاى نافله را مىشود نشسته خواند، ولى بهتر است دو ركعت نماز نافله
نشسته را يك ركعت حساب كند، مثلا كسى كه مىخواهد نافله ظهر را كه هشت ركعت
است نشسته بخواند، بهتر است شانزده ركعت بخواند و اگر مىخواهد نماز وتر را نشسته
بخواند، دو نماز يك ركعتى نشسته بخواند.
مسأله 767 - نافله ظهر و عصر را در سفر نبايد خواند ولى نافله عشا را به نيت اين كه
شايد مطلوب باشد مىتواند بجا آورد.

107
وقت نافله‌هاى يوميه
مسأله 768 - نافله نماز ظهر پيش از نماز ظهر خوانده مىشود و وقت آن از اول ظهر
است تا موقعى كه آن مقدار از سايه شاخص كه بعد از ظهر پيدا مىشود، به اندازه دو هفتم آن
شود، مثلا اگر درازى شاخص هفت وجب باشد، هر وقت مدار سايه‌اى كه بعد از ظهر پيدا
مىشود به دو وجب رسيد، آخر وقت نافله ظهر است.
مسأله 769 - نافله عصر پيش از نماز عصر خوانده مىشود و وقت آن تا موقعى است كه
آن مقدار از سايه شاخص كه بعد از ظهر پيدا مىشود، به چهار هفتم آن برسد و چنانچه بخواهد
نافله ظهر يا نافله عصر را بعد از وقت آنها بخواند، بهتر است نافله ظهر را بعد از نماز ظهر و نافله
عصر را بعد از نماز عصر و بنابر احتياط واجب، نيت ادا و قضا نكند.
مسأله 770 - وقت نافله مغرب بعد از تمام شدن نماز مغرب است تا وقتى كه سرخى
طرف مغرب كه بعد از غروب كردن آفتاب در آسمان پيدا مىشود از بين برود.
مسأله 771 - وقت نافله عشا بعد از تمام شدن نماز عشا تا نصف شب است و بهتر
است بعد از نماز عشا بلا فاصله خوانده شود.
مسأله 772 - نافله صبح پيش از نماز صبح خوانده مىشود و وقت آن بعد از گذشتن از
نصف شب به مقدار خواندن يازده ركعت نماز شب است، ولى احتياط آن است كه قبل از
فجر اول نخوانند مگر آن كه بعد از نافله شب بلا فاصله بخوانند كه در اين صورت مانعى ندارد.
مسأله 773 - وقت نافله شب از نصف شب است تا اذان صبح و بهتر است نزديك
اذان صبح خوانده شود.
مسأله 774 - مسافر و كسى كه براى او سخت است نافله شب را بعد از نصف شب
بخواند، مىتواند آن را در اول شب بجا آورد.
نماز غفيله
مسأله 775 - يكى از نمازهاى مستحبى نماز غفيله است كه بين نماز مغرب و عشا
خوانده مىشود. و وقت آن بعد از نماز مغرب است تا وقتى كه سرخى طرف مغرب از بين برود
و در ركعت اول آن، بعد از حمد بايد به جاى سوره اين آيه را بخوانند:
و ذاالنون اذ ذهب مغاضبا فظن ان لن نقدر عليه فنادى فى الظلمات ان لا إله الا
انت سبحانك انى كنت من الظالمين فاستجبنا له و نجيناه من الغم و كذلك
ننجى المؤمنين. و در ركعت دوم بعد از حمد بجاى سوره اين آيه را بخوانند: و عنده مفاتح

108
الغيب لا يعلمها الا هو و يعلم ما فى البر و البحر و ما تسقط من ورقة الا يعلمها
و لاحبة فى ظلمات الارض و لارطب و لا يابس الا فى كتاب مبين و در قنوت آن بگويند:
اللهم انى اسألك به مفاتح الغيب التى لا يعلمها الا انت ان تصلى على محمد و آل
محمد و ان تفعل بى كذا و كذا، و بجاى كلمه كذا و كذا حاجتهاى خود را بگويند، و بعد
بگويند: اللهم انت ولى نعمتى و القادر على طلبتى تعلم حاجتى فأسألك به حق
محمد و آل محمد عليه و عليهم السلام لما قضيتهالى.
احكام قبله
مسأله 776 - خانه كعبه كه در مكه معظمه مىباشد قبله است، و بايد روبروى آن نماز
خواند، ولى كسى كه دور است اگر طورى بايستد كه بگويند رو به قبله‌ نماز مىخواند كافى
است و همچنين است كارهاى ديگرى كه مانند سر بريدن حيوانات، بايد رو به قبله انجام
گيرد.
مسأله 777 - كسى كه نماز واجب را ايستاده مىخواند، بايد طورى بايستد كه بگويند
رو به قبله ايستاده و لازم نيست زانوهاى او و نوك پاى او هم رو به قبله باشد.
مسأله 778 - كسى كه بايد نشسته نماز بخواند، اگر نمىتواند بطور معمول بنشيند و در
موقع نشستن، كف پاها را به زمين مىگذارد، بايد در موقع نماز صورت و سينه و شكم او رو به
قبله باشد و لازم نيست ساق پاى او رو به قبله باشد.
مسأله 779 - كسى كه نمىتواند نشسته نماز بخواند، بايد در حال نماز به پهلوى راست
طورى بخوابد كه جلوى بدن او رو به قبله باشد، و اگر ممكن نيست بايد به پهلوى چپ طورى
بخوابد كه جلوى بدن او رو به قبله باشد، و اگر اين را هم نتواند بايد به پشت بخوابد بطورى
كه كف پاى او رو به قبله باشد.
مسأله 780 - نماز احتياط و سجده و تشهد فراموش شده را بايد رو به قبله بجا آورد و در
سجده سهو هم احتياط مستحب همين است.
مسأله 781 - نماز مستحبى را مىشود در حال راه رفتن و سوارى خواند و اگر انسان در
اين دو حال، نماز مستحبى بخواند لازم نيست رو به قبله باشد.
مسأله 782 - كسى كه مىخواهد نماز بخواند، بايد براى پيدا كردن قبله كوشش نمايد،
تا يقين كند كه قبله كدام طرف است، و مىتواند بگفته دو شاهد عادل كه از روى
نشانه‌هاى حسى شهادت مىدهند يا بقول كسى كه از روى قاعده علمى قبله را مىشناسد و

109
محل اطمينان است عمل كند، و اگر اينها ممكن نشد بايد به گمانى كه از محراب مسجد
مسلمانان يا قبرهاى آنان يا از راههاى ديگر پيدا مىشود عمل نمايد حتى اگر از گفته فاسق يا
كافرى كه بواسطه قواعد علمى قبله را مىشناسد گمان به قبله پيدا كند كافى است.
مسأله 783 - كسى كه گمان به قبله دارد، اگر بتواند گمان قويترى پيدا كند
نمىتواند به گمان خود عمل نمايد، مثلا اگر ميهمان از گفته صاحب خانه گمان به قبله پيدا كند
ولى بتواند از راه ديگر گمان قويترى پيدا كند نبايد به حرف او عمل نمايد.
مسأله 784 - اگر براى پيدا كردن قبله وسيله‌اى ندارد، يا با اين كه كوشش كرده،
گمانش به طرفى نمىرود، چنانچه وقت نماز وسعت دارد بايد چهار نماز به چهار طرف بخواند و
اگر به اندازه چهار نماز وقت ندارد، بايد به اندازه‌اى كه وقت دارد، نماز بخواند، مثلا اگر فقط
به اندازه يك نماز وقت دارد، بايد يك نماز به هر طرفى كه مىخواهد بخواند. و بايد نمازها را طورى
بخواند كه يقين كند يكى از آنها رو به قبله بوده يا اگر از قبله كج بوده به طرف دست راست و
دست چپ قبله نرسيده است.
مسأله 785 - اگر يقين يا گمان كند كه قبله در يكى از دو طرف است، بايد به هر
دو طرف نماز بخواند ولى احتياط مستحب آن است كه در صورت گمان، به چهار طرف نماز
بخواند.
مسأله 786 - كسى كه بايد به چند طرف نماز بخواند، اگر بخواهد نماز ظهر و عصر يا
مغرب و عشا را بخواند بهتر آن است كه نماز اول را به هر چند طرف كه واجب است بخواند،
بعد نماز دوم را شروع كند.
مسأله 787 - كسى كه يقين به قبله ندارد، اگر بخواهد غير از نماز كارى كند كه بايد
رو به قبله انجام داد، مثلا بخواهد سر حيوانى را ببرد، بايد به گمان عمل نمايد و اگر گمان
ممكن نيست به هر طرف كه انجام دهد صحيح است.
پوشانيدن بدن در نماز
مسأله 788 - مرد بايد در حال نماز، اگر چه كسى او را نمىبيند عورتين خود را
بپوشاند. و بهتر است از ناف تا زانو را هم بپوشاند.
مسأله 789 - زن بايد در موقع نماز، تمام بدن حتى سر و موى خود را بپوشاند ولى
پوشاندن صورت به مقدارى كه در وضو شسته مىشود و دستها تا مچ و پاها تا مچ پا لازم

110
نيست. اما براى آن كه يقين كند كه مقدار واجب را پوشانده است، بايد مقدارى از اطراف
صورت و قدرى پائين‌تر از مچ را هم بپوشاند.
مسأله 790 - موقعى كه انسان قضاى سجده فراموش شده يا تشهد فراموش شده را به
جا مىآورد، بلكه بنابر احتياط واجب در موقع سجده سهو هم، بايد خود را مثل موقع نماز
بپوشاند.
مسأله 791 - اگر انسان عمدا، در نماز عورتش را نپوشاند، نمازش باطل است، بلكه
اگر از روى ندانستن مسأله هم باشد بنابر احتياط واجب بايد نمازش را دوباره بخواند.
مسأله 792 - اگر در بين نماز بفهمد كه عورتش پيدا است، بايد آن را بپوشاند و
چنانچه پوشاندن عورت زياد طول بكشد احتياط واجب آن است كه نماز را تمام كند و دوباره
بخواند، ولى اگر بعد از نماز بفهمد كه در نماز عورت او پيدا بوده، نمازش صحيح است.
مسأله 793 - اگر در حال ايستاده لباسش عورت او را مىپوشاند ولى ممكن است در
حال ديگر، مثلا در حال ركوع و سجود نپوشاند، چنانچه موقعى كه عورت او پيدا مىشود، به
وسيله‌اى آن را بپوشاند، نماز او صحيح است. ولى احتياط مستحب آن است كه با آن لباس نماز
نخواند.
مسأله 794 - انسان مىتواند در نماز خود را به علف و برگ درختان بپوشاند ولى
احتياط مستحب آن است موقعى خود را با اينها بپوشاند كه چيز ديگرى نداشته باشد.
مسأله 795 - اگر غير از گل هيچ چيز ندارد كه در نماز خود را بپوشاند، گل ساتر
نيست و مىتواند برهنه نماز بخواند.
مسأله 796 - اگر چيزى ندارد كه در نماز خود را با آن بپوشاند چنانچه احتمال دهد
كه پيدا مىكند، بنابر احتياط واجب بايد نماز را تأخير بيندازد، و اگر چيزى پيدا نكرد، در
آخر وقت مطابق وظيفه‌اش نماز بخواند.
مسأله 797 - كسى كه مىخواهد نماز بخواند، اگر براى پوشاندن خود حتى برگ
درخت و علف نداشته باشد و احتمال ندهد، كه تا آخر وقت چيزى پيدا كند كه خود را با آن
بپوشاند، در صورتى كه نامحرم او را مىبيند بايد نشسته نماز بخواند و عورت خود را با ران خود
بپوشاند. و اگر كسى او را نمىبيند، ايستاده نماز بخواند و جلوى خود را با دست بپوشاند و در
هر صورت ركوع و سجود را با اشاره انجام مىدهد و براى سجود سر را قدرى پائين‌تر مىآورد.

111
لباس نمازگزار
مسأله 798 - لباس نمازگزار شش شرط دارد: اول آن كه پاك باشد. دوم آن كه مباح
باشد. سوم آن كه از اجزأ مردار نباشد. چهارم آن كه از حيوان حرام گوشت نباشد. پنجم و ششم
آن كه اگر نمازگزار مرد است، لباس او ابريشم خالص و طلاباف نباشد. و تفصيل اينها در
مسائل آينده گفته مىشود.
شرط اول
مسأله 799 - لباس نمازگزار بايد پاك باشد و اگر كسى عمدا با بدن يا لباس نجس
نماز بخواند، نمازش باطل است.
مسأله 800 - كسى كه نمىداند با بدن و لباس نجس نماز باطل است اگر با بدن يا
لباس نجس نماز بخواند، نمازش باطل مىباشد.
مسأله 801 - اگر بواسطه ندانستن مسأله، چيز نجسى را نداند نجس است، مثلا نداند
عرق شتر نجاستخوار نجس است و با آن نماز بخواند نمازش باطل است.
مسأله 802 - اگر نداند كه بدن يا لباسش نجس است و بعد از نماز بفهمد نجس بوده نماز
او صحيح است، ولى احتياط مستحب آن است كه اگر وقت دارد، دوباره آن نماز را بخواند.
مسأله 803 - اگر فراموش كند كه بدن يا لباسش نجس است و در بين نماز يا بعد از
آن يادش بيايد، بايد نماز را دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضا نمايد.
مسأله 804 - كسى كه در وسعت وقت مشغول نماز است، اگر در بين نماز، بدن يا لباس
او نجس شود و پيش از آن كه چيزى از نماز را با نجاست بخواند، ملتفت شود كه نجس شده، يا
بفهمد بدن يا لباس او نجس است و شك كند كه همان وقت نجس شده يا از پيش نجس بوده،
در صورتى كه آب كشيدن بدن يا لباس يا عوض كردن لباس يا بيرون آوردن آن، نماز را به هم
نمىزند، بايد در بين نماز بدن يا لباس را آب بكشد يا لباس را عوض نمايد يا اگر چيز ديگرى
عورت او را پوشانده، لباس را بيرون آورد، ولى چنانچه طورى باشد كه اگر بدن يا لباس را
آب بكشد يا لباس را عوض كند يا بيرون آورد، نماز به هم مىخورد و اگر لباس را بيرون آورد
برهنه مىماند، بايد نماز را بشكند و با بدن و لباس پاك نماز بخواند.
مسأله 805 - كسى كه در تنگى وقت مشغول نماز است، اگر در بين نماز لباس او
نجس شود و پيش‌ از آن كه چيزى از نماز را با نجاست بخواند بفهمد كه نجس شده، يا بفهمد كه
لباس او نجس است و شك كند كه همان وقت نجس شده يا از پيش نجس بود، در صورتى كه
آب كشيدن يا عوض كردن يا بيرون آوردن لباس، نماز را به هم نمىزند و مىتواند لباس را

112
بيرون آورد، بايد لباس را آب بكشد يا عوض كند، يا اگر چيز ديگرى عورت او را پوشانده،
لباس را بيرون آورد و نماز را تمام كند، اما اگر چيز ديگرى عورت او را نپوشانده و لباس را
هم نمىتواند آب بكشد يا عوض كند بايد لباس را بيرون آورد و به دستورى كه براى برهنگان
گفته شد نماز را تمام كند. ولى چنانچه طورى است كه اگر لباس را آب بكشد يا عوض كند،
نماز به هم مىخورد و بواسطه سرما و مانند آن نمىتواند لباس را بيرون آورد، بايد با همان حال
نماز را تمام كند و نمازش صحيح است.
مسأله 806 - كسى كه در تنگى وقت مشغول نماز است، اگر در بين نماز بدن او نجس
شود و پيش از آن كه چيزى از نماز را با نجاست بخواند ملتفت شود كه نجس شده، يا بفهمد بدن
او نجس است و شك كند كه همان وقت نجس شده يا از پيش نجس بود، در صورتى كه آب
كشيدن بدن نماز را به هم نمىزند، بايد آب بكشد و اگر نماز را به هم مىزند، بايد با همان حال
نماز را تمام كند و نماز او صحيح است.
مسأله 807 - كسى كه در پاك بودن بدن يا لباس خود شك دارد، چنانچه نماز
بخواند و بعد از نماز بفهمد كه بدن يا لباسش نجس بوده، نماز او صحيح است.
مسأله 808 - اگر لباس را آب بكشد و يقين كند كه پاك شده است و با آن نماز
بخواند و بعد از نماز بفهمد پاك نشده نمازش صحيح است.
مسأله 809 - اگر خونى در بدن يا لباس خود ببيند و يقين كند كه از خونهاى نجس
نيست، مثلا يقين كند كه خون پشه است، چنانچه بعد از نماز بفهمد از خونهائى بوده كه
نمىشود با آن نماز خواند، نماز او صحيح است.
مسأله 810 - هر گاه يقين كند خونى كه در بدن يا لباس او است خون نجسى است كه
نماز با آن صحيح است، مثلا يقين كند خون زخم و دمل است، اگر چنانچه بعد از نماز بفهمد
خونى بوده كه نماز با آن باطل است نمازش صحيح است.
مسأله 811 - اگر نجس بودن چيزى را فراموش كند و بدن يا لباسش با رطوبت به آن
برسد و در حال فراموشى نماز بخواند و بعد از نماز يادش بيايد، نماز او صحيح است. ولى اگر
بدنش با رطوبت به چيزى كه نجس بودن آن را فراموش كرده برسد و بدون اين كه خود را آب
بكشد، غسل كند و نماز بخواند، غسل و نمازش باطل است. و نيز اگر جائى از اعضاء وضو با
رطوبت به چيزى كه نجس بودن آن را فراموش كرده برسد و پيش از آن كه آنجا را آب بكشد،
وضو بگيرد و نماز بخواند، وضو و نمازش باطل مىباشد.
مسأله 812 - كسى كه يك لباس دارد، اگر بدن و لباسش نجس شود و به اندازه آب

113
كشيدن يكى از آنها آب داشته باشد، چنانچه بتواند لباسش را بيرون آورد، بايد بدن را آب
بكشد و نماز را به دستورى كه براى برهنگان گفته شد بجا آورد و اگر بواسطه سرما يا عذر
ديگر نتواند لباس را بيرون آورد، در صورتى كه نجاست هر دو مساوى باشد مثلا هر دو بول يا
خون باشد يا نجاست بدن شديدتر باشد مثلا نجاستش بول باشد كه بايد دو مرتبه آن را آب
كشيد، احتياط واجب آن است كه بدن را آب بكشد، و اگر نجاست لباس بيشتر يا شديدتر
باشد هر كدام از بدن يا لباس را بخواهد مىتواند آب بكشد.
مسأله 813 - كسى كه غير از لباس نجس، لباس ديگرى ندارد و وقت تنگ است يا
احتمال نمىدهد كه لباس پاك پيدا كند، بايد نماز را به دستورى كه براى برهنگان گفته شد
بجا آورد.
مسأله 814 - كسى كه دو لباس دارد، اگر بداند يكى از آنها نجس است و نتواند آنها
را آب بكشد و نداند كدام يك آنهاست، چنانچه وقت دارد بايد با هر دو لباس نماز بخواند.
مثلا اگر مىخواهد نماز ظهر و عصر بخواند بايد با هر كدام يك نماز ظهر و يك نماز عصر
بخواند ولى اگر وقت تنگ است، بايد نماز را به دستورى كه براى برهنگان گفته شد بجا آورد،
و به احتياط واجب آن نماز را با لباس پاك قضا نمايد.
شرط دوم
مسأله 815 - لباس نمازگزار بايد مباح باشد و كسى كه مىداند پوشيدن لباس غصبى
حرام است، اگر عمدا در لباس غصبى نماز بخواند باطل است و هم چنين در لباسى كه نخ يا
دگمه يا چيز ديگر آن غصبى است نماز بخواند، بنابر احتياط واجب بايد آن نماز را دوباره با
لباس غير غصبى بخواند.
مسأله 816 - كسى كه مىداند پوشيدن لباس غصبى حرام است، ولى نمىداند نماز را
باطل مىكند، اگر عمدا با لباس غصبى نماز بخواند بايد آن نماز را با لباس غير غصبى بخواند.
مسأله 817 - اگر نداند يا فراموش كند كه لباس او غصبى است ولى اگر خودش آن
لباس را غصب كرده باشد و با آن نماز بخواند بنابر احتياط واجب بايد دوباره آن نماز را
بخواند.
مسأله 818 - اگر نداند يا فراموش كند كه لباس او غصبى است و در بين نماز بفهمد،
چنانچه چيز ديگرى عورت او را پوشانده است و مىتواند فورا يا بدون اين كه موالات يعنى
پى در پى بودن نماز به هم بخورد، لباس غصبى را بيرون آورد، بايد آن را بيرون آورد و نمازش
صحيح است و اگر چيز ديگر عورت او را نپوشانده يا نمىتواند لباس غصبى را فورا بيرون آورد،

114
يا اگر بيرون آورد پى در پى بودن نماز به هم مىخورد در صورتى كه به تعداد يك ركعت هم
وقت داشته باشد بايد نماز را بشكند و با لباس غير غصبى نماز بخواند و اگر به اين مقدار وقت
ندارد، بايد در حال نماز لباس را بيرون آورد و به دستور نماز برهنگان نماز را تمام نمايد.
مسأله 819 - اگر كسى براى حفظ جانش با لباس غصبى نماز بخواند، يا مثلا براى
اين كه دزد لباس غصبى را نبرد با آن نماز بخواند، نمازش صحيح است.
مسأله 820 - اگر با عين پولى كه خمس يا زكات آن را نداده لباس بخرد، نماز خواندن
در آن لباس باطل است و به احتياط واجب همچنين است اگر به ذمه بخرد و در موقع معامله
قصدش اين باشد كه از پولى كه خمس يا زكاتش را نداده بدهد.
شرط سوم
مسأله 821 - لباس نمازگزار بايد از اجزاء حيوان مرده‌اى كه خون جهنده دارد، يعنى
حيوانى كه اگر رگش را ببرند خون از آن جستن مىكند، نباشد. بلكه اگر از حيوان مرده‌اى كه
مانند ماهى و مار، خون جهنده ندارد لباس تهيه كند، احتياط واجب آن است كه با آن نماز
نخواند.
مسأله 822 - بايد چيزى از مردار مانند گوشت و پوست آن كه روح داشته بنابر
احتياط واجب همراه نمازگزار نباشد گرچه لباس او هم نباشد.
مسأله 823 - اگر چيزى از مردار حلال گوشت مانند مو و پشم كه روح ندارد همراه
نمازگزار باشد، يا با لباسى كه از آنها تهيه كرده‌اند، نماز بخواند نمازش صحيح است.
شرط چهارم
مسأله 824 - لباس نمازگزار بايد از حيوان حرام گوشت نباشد و اگر موئى از آن هم
همراه نمازگزار باشد، نماز او باطل است.
مسأله 825 - اگر آب دهان يا بينى يا رطوبت ديگرى از حيوان حرام گوشت مانند
گربه بر بدن يا لباس نمازگزار باشد، چنانچه تر باشد نماز باطل و اگر خشك شده و عين آن
بر طرف شده باشد، نماز صحيح است.
مسأله 826 - اگر مو و عرق و آب دهان كسى بر بدن يا لباس نمازگزار باشد اشكال
ندارد. و همچنين است اگر مرواريد و موم و عسل همراه او باشد.
مسأله 827 - اگر شك داشته باشد كه لباسى از حيوان حلال گوشت است يا حرام
گوشت، چه در داخله تهيه شده باشد چه در خارجه، نماز با آن خواندن مانعى ندارد.
مسأله 828 - اگر انسان احتمال دهد تكمه صدفى و مانند آن از حيوان است نماز

115
خواندن با آن مانعى ندارد و اگر بداند صدف است و احتمال بدهد صدف گوشت نداشته
باشد نماز خواندن با آن مانع ندارد.
مسأله 829 - با پوست سنجاب و خز نماز خواندن اشكال ندارد.
مسأله 830 - اگر با لباسى كه نمىداند كه از حيوان حرام گوشت است نماز بخواند
نمازش صحيح است، ولى اگر فراموش كرده باشد، بنابر احتياط واجب بايد آن نماز را دوباره
بخواند.
شرط پنجم
مسأله 831 - پوشيدن لباس طلاباف براى مرد حرام و نماز با آن باطل است، ولى براى
زن در نماز و غير نماز اشكال ندارد.
مسأله 832 - زينت كردن به طلا مثل آويختن زنجير طلا به سينه و انگشتر طلا بدست
كردن و بستن ساعت مچى طلا بدست براى مرد حرام و نماز خواندن با آنها باطل است. و
احتياط واجب آنست كه از استعمال عينك طلا هم خوددارى كند، ولى زينت كردن به
طلا، براى زن در نماز و غير نماز اشكال ندارد.
مسأله 833 - اگر مردى نداند يا فراموش كند كه انگشترى يا لباسش از طلا است و
با آن نماز بخواند نمازش صحيح است.
مسأله 834 - لباس مرد نمازگزار بايد ابريشم خالص نباشد و هم چنين بنابر احتياط
واجب چيزهائى مانند عرقچين و بند شلوار كه به تنهائى ساتر عورتين نيستند در غير نماز هم
پوشيدن آن براى مرد حرام است.
مسأله 835 - اگر آستر تمام لباس يا آستر مقدارى از آن ابريشم خالص باشد، پوشيدن
آن براى مرد حرام و نماز در آن باطل است.
مسأله 836 - لباسى را كه نمىداند از ابريشم خالص است يا چيز ديگر، پوشيدن آن
اشكال ندارد، و نماز با آن صحيح است.
مسأله 837 - دستمال ابريشمى و مانند آن اگر در جيب مرد باشد اشكال ندارد و نماز
را باطل نمىكند.
مسأله 838 - پوشيدن لباس ابريشمى براى زن در نماز و غير نماز اشكال ندارد.
مسأله 839 - پوشيدن لباس غصبى و ابريشمى خالص و طلاباف و لباسى كه از
مردار تهيه شده در حال ناچارى مانعى ندارد. و نيز كسى كه ناچار است لباس بپوشد و لباس
ديگرى غير از اينها ندارد و تا آخر وقت هم ناچارى او از بين نمىرود، مىتواند با اين لباسها نماز

116
بخواند.
مسأله 840 - اگر غير از لباس غصبى و لباسى كه از مردار تهيه شده لباس ديگرى
ندارد و ناچار نيست لباس بپوشد، بايد به دستورى كه براى برهنگان گفته شد نماز بخواند.
مسأله 841 - اگر غير از لباسى كه از حيوان حرام گوشت تهيه شده لباس ديگرى
ندارد، چنانچه در پوشيدن لباس ناچار باشد، مىتواند با همان لباس نماز بخواند. و اگر ناچار
نباشد، بايد به دستورى كه براى برهنگان گفته شد نماز را بجا آورد و بنا بر احتياط واجب يك
نماز ديگر هم با همان لباس بخواند.
مسأله 842 - اگر مرد غير از لباس ابريشمى خالص يا طلا باف، لباس ديگرى نداشته
باشد، چنانچه در پوشيدن لباس ناچار نباشد، بايد به دستورى كه براى برهنگان گفته شد نماز
بخواند.
مسأله 843 - اگر چيزى ندارد كه در نماز عورت خود را با آن بپوشاند، واجب است
اگر چه به كرايه يا خريدارى باشد، تهيه نمايد. ولى اگر تهيه آن به قدرى پول لازم دارد كه
نسبت به دارائى او زياد است، يا طوريست كه اگر پول را به مصرف لباس برساند، به حال او
ضرر دارد، بايد به دستورى كه براى برهنگان گفته شد نماز بخواند.
مسأله 844 - كسى كه لباس ندارد اگر ديگرى لباس به او ببخشد يا عاريه دهد،
چنانچه قبول كردن آن براى او مشقت نداشته باشد، بايد قبول كند بلكه اگر عاريه كردن يا
طلب بخشش براى او سخت نيست، بايد از كسى كه لباس دارد، طلب بخشش يا عاريه
نمايد.
مسأله 845 - بنابر احتياط واجب بايد انسان از پوشيدن لباس شهرت كه پارچه يا
رنگ يا دوخت آن براى كسى كه مىخواهد آن را بپوشد معمول نيست، خوددارى كند، ولى
اگر با آن لباس نماز بخواند اشكال ندارد.
مسأله 846 - احتياط واجب آن است كه مرد لباس زنانه و زن لباس مردانه نپوشد ولى
اگر با آن لباس نماز بخواند اشكال ندارد.
مسأله 847 - كسى كه بايد خوابيده نماز بخواند، اگر برهنه باشد و لحاف يا تشك او
نجس يا ابريشم خالص يا از اجزاء حيوان حرام گوشت باشد، احتياط واجب آنست كه در
نماز خود را با آنها نپوشاند.

117
مواردى كه لازم نيست بدن و لباس نمازگزار پاك باشد
مسأله 848 - در سه صورت كه تفصيل آنها بعدا گفته مىشود، اگر بدن يا لباس
نمازگزار نجس باشد، نماز او صحيح است: اول آن كه بواسطه زخم يا جراحت يا دملى كه در
بدن او است لباس يا بدنش به خون آلوده شده باشد. دوم آن كه بدن يا لباس او به مقدار كمتر
از درهم (كه تقريبا به اندازه يك اشرفى مىشود) به خون آلوده باشد. سوم آن كه ناچار باشد با
بدن يا لباس نجس نماز بخواند، و در دو صورت اگر فقط لباس نمازگزار نجس باشد، نماز او
صحيح است. اول آن كه لباسهاى كوچك او مانند جوراب و عرقچين نجس باشد، دوم آن كه
لباس زنى كه پرستار بچه است نجس شده باشد و احكام اين پنج صورت مفصلا در مسائل بعد
گفته مىشود.
مسأله 849 - اگر در بدن يا لباس نمازگزار، خون زخم يا جراحت يا دمل باشد،
چنانچه طورى است كه آب كشيدن بدن يا لباس يا عوض كردن لباس براى بيشتر مردم يا
براى خصوص او سخت است، تا وقتى كه زخم يا جراحت يا دمل خوب نشده است، مىتواند
با آن خون نماز بخواند و همچنين است اگر چركى كه با خون بيرون آمده يا دوائى كه روى
زخم گذاشته‌اند و نجس شده، در بدن يا لباس او باشد.
مسأله 850 - اگر خون بريدگى و زخمى كه به زودى خوب مىشود و شستن آن آسان
است، در بدن يا لباس نمازگزار باشد، نماز او باطل است.
مسأله 851 - اگر جائى از بدن يا لباس كه با زخم فاصله دارد، به رطوبت زخم نجس
شود، جايز نيست با آن نماز بخواند. ولى اگر مقدارى از بدن يا لباس كه معمولا به رطوبت
زخم آلوده مىشود، به رطوبت آن نجس شود، نماز خواندن با آن مانعى ندارد.
مسأله 852 - اگر از توى دهان و بينى و مانند اينها خونى به بدن يا لباس برسد،
احتياط واجب آن است كه با آن نماز نخواند، ولى با خون بواسير مىشود نماز خواند اگر چه
دانه‌هايش در داخل باشد.
مسأله 853 - كسى كه بدنش زخم است، اگر در بدن يا لباس خود خونى ببيند و
نداند از زخم است يا خون ديگر، با آن نماز خواندن مانعى ندارد.
مسأله 854 - اگر چند زخم در بدن باشد و بطورى نزديك هم باشند كه يك زخم
حساب شود، تا وقتى همه خوب نشده‌اند، نماز خواندن با خون آنها اشكال ندارد. ولى اگر
بقدرى از هم دور باشند كه هر كدام يك زخم حساب شود، هر كدام كه خوب شد، بايد براى
نماز، بدن و لباس را از خون آن آب بكشد.

118
مسأله 855 - اگر سر سوزنى خون حيض، در بدن يا لباس نمازگزار باشد نماز او باطل
است و بنابر احتياط خون نفاس، و استحاضه، و خون سگ و خوك، و كافر و مردار و حيوان
حرام گوشت در بدن يا لباس نمازگزار نباشد، ولى خونهاى ديگر مثل خون بدن انسان يا خون
حيوان حلال گوشت اگر چه در چند جاى بدن و لباس باشد در صورتى كه روى هم كمتر از
درهم باشد، (كه تقريبا به اندازه يك اشرفى مىشود) نماز خواندن با آن اشكال ندارد.
مسأله 856 - خونى كه به لباس بىآستر بريزد و به پشت آن برسد، يك خون حساب
مىشود ولى اگر پشت آن، جدا خونى شود، بنابر احتياط واجب بايد هر كدام را جدا حساب
نمود، پس اگر خونى كه در پشت و روى لباس است روى هم كمتر از درهم باشد، نماز با آن
صحيح و اگر بيشتر باشد نماز با آن باطل است.
مسأله 857 - اگر خون، روى لباسى كه آستر دارد بريزد و به آستر آن برسد و يا به
آستر بريزد و روى لباس خونى شود، بايد هر كدام را جدا حساب نمود، پس اگر خون روى
لباس و آستر، كمتر از درهم باشد نماز با آن صحيح و اگر بيشتر باشد نماز با آن باطل است.
مسأله 858 - اگر خون بدن يا لباس كمتر از درهم باشد و رطوبتى به آن برسد در
صورتى كه خون و رطوبتى كه به آن رسيده به اندازه درهم يا بيشتر شود و اطراف را آلوده كند،
نماز با آن باطل است، بلكه اگر رطوبت و خون به اندازه درهم نشود و اطراف را هم آلوده
نكند نماز خواندن با آن اشكال دارد، ولى اگر رطوبت مخلوط به خون شود و از بين برود نماز
صحيح است و الا باطل است بنابر احتياط واجب.
مسأله 859 - اگر بدن يا لباس خونى نشود ولى بواسطه رسيدن به خون نجس شود اگر
چه مقدارى كه نجس شده كمتر از درهم باشد، نمىشود با آن نماز خواند.
مسأله 860 - اگر خونى كه در بدن يا لباس است كمتر از درهم باشد و نجاست
ديگرى به آن برسد. مثلا يك قطره بول روى آن بريزد، نماز خواندن با آن جايز نيست.
مسأله 861 - اگر لباسهاى كوچك نمازگزار مثل عرقچين و جوراب كه نمىشود با آنها
عورت را پوشاند نجس باشد، چنانچه از مردار و حيوان حرام گوشت درست نشده باشد، نماز با
آنها صحيح است و نيز اگر با انگشترى نجس نماز بخواند اشكال ندارد.
مسأله 862 - احتياط آن است كه چيز نجسى كه با آن مىشود عورت را پوشاند همراه
نمازگزار نباشد، ولى كسى كه اين مسأله را نمىدانسته و مثلا مدتى با اين طور نماز خوانده، لازم
نيست آن نمازها را قضا كند.
مسأله 863 - زنى كه پرستار بچه است و بيشتر از يك لباس ندارد، هر گاه

119
شبانه‌روزى يك مرتبه لباس خود را آب بكشد، اگر چه تا روز ديگر لباس به بول بچه نجس
شود، مىتواند با آن لباس نماز بخواند. ولى احتياط واجب آن است كه لباس خود را در
شبانه روز يك مرتبه براى اولين نمازى كه لباسش از پيش از آن نجس شده آب بكشد، و نيز
اگر بيشتر از يك لباس دارد ولى ناچار است كه همه آنها را بپوشد، چنانچه شبانه‌روزى يك
مرتبه به دستورى كه گفته شده همه آنها را آب بكشد كافى است.
چيزهائى كه در لباس نمازگزار مستحب است
مسأله 864 - چند چيز در لباس نمازگزار مستحب است كه از آن جمله است: عمامه با
تحت الحنك، پوشيدن عبا و لباس سفيد و پاكيزه‌ترين لباسها و استعمال بوى خوش و دست
كردن انگشترى عقيق.
چيزهائى كه در لباس نمازگزار مكروه است
مسأله 865 - چند چيز در لباس نمازگزار مكروه است و از آن جمله است: پوشيدن
لباس سياه و چرك و تنگ و لباس شرابخوار و لباس كسى كه از نجاست پرهيز نمىكند و
لباسى كه نقش صورت دارد و نيز باز بودن تكمه‌هاى لباس و دست كردن انگشترى كه نقش
صورت دارد مكروه مىباشد.
مكان نمازگزار
مكان نمازگزار چند شرط دارد:
شرط اول آن كه مباح باشد.
مسأله 866 - كسى كه در ملك غصبى نماز مىخواند اگر چه روى فرش و تخت و مانند
اينها باشد، نمازش باطل است ولى نماز خواندن در زير سقف غصبى و خيمه غصبى مانعى
ندارد.
مسأله 867 - نماز خواندن در ملكى كه منفعت آن مال ديگرى است بدون اجازه
كسى كه منفعت ملك، مال او مىباشد باطل است، مثلا در خانه اجاره‌اى اگر صاحب
خانه يا ديگرى بدون اجازه كسى كه آن خانه را اجاره كرده نماز بخواند، نمازش باطل است،
و همچنين است اگر در ملكى كه ديگرى در آن حقى دارد نماز بخواند، مثلا اگر ميت وصيت
كرده باشد كه ثلث مال او را به مصرفى برسانند، تا وقتى ثلث را جدا نكنند نمىشود در ملك
او نماز خواند.

120
مسأله 868 - كسى كه در مسجد نشسته، اگر ديگرى جاى او را غصب كند و در آنجا
نماز بخواند بنابر احتياط واجب بايد دوباره نمازش را در محل ديگرى بخواند.
مسأله 869 - اگر در جائى كه نمىداند غصبى است نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد، يا
در جائى كه غصبى بودن آن را فراموش كرده نماز بخواند و بعد از نماز يادش بيايد، نماز او صحيح
است مگر آن كه خودش غصب كرده باشد.
مسأله 870 - اگر بداند جائى غصبى است ولى نداند كه در جاى غصبى نماز باطل
است و در آنجا نماز بخواند، نماز او باطل مىباشد.
مسأله 871 - كسى كه ناچار است نماز واجب را سواره بخواند، چنانچه حيوان
سوارى يا زين آن غصبى باشد نماز او باطل است و همچنين است اگر بخواهد سواره نماز
مستحبى بخواند.
مسأله 872 - كسى كه در ملكى با ديگرى شريك است اگر سهم او جدا نباشد،
بدون اجازه شريكش نمىتواند در آن ملك تصرف كند و نماز بخواند.
مسأله 873 - اگر با عين پولى كه خمس و زكات آن را نداده ملكى بخرد، تصرف او
در آن ملك حرام و نمازش هم در آن باطل است، و همچنين است اگر بذمه بخرد و در موقع
خريدن قصدش اين باشد كه از مالى كه خمس يا زكاتش را نداده بدهد.
مسأله 874 - اگر صاحب ملك به زبان، اجازه نماز خواندن بدهد و انسان بداند كه
قلبا راضى نيست، نماز خواندن در ملك او باطل است. و اگر اجازه ندهد و انسان يقين كند
كه قلبا راضى است نماز صحيح است.
مسأله 875 - تصرف در ملك ميتى كه خمس يا زكات بدهكار است حرام و نماز در آن
باطل است مگر آن كه بنا داشته باشند كه آن بدهكاريها را بدهند.
مسأله 876 - تصرف در ملك ميتى كه به مردم بدهكار است، حرام و نماز در آن باطل
است ولى تصرفات جزئى كه براى برداشتن ميت معمول است اشكال ندارد و نيز اگر
بدهكارى او كمتر از مالش باشد و ورثه هم تصميم داشته باشند كه بدهى او را بدهند تصرفى
كه غير فروختن و از بين بردن مال باشد اشكال ندارد.
مسأله 877 - اگر ميت قرض نداشته باشد ولى بعضى از ورثه او صغير يا ديوانه يا
غائب باشند، تصرف در ملك او حرام و نماز در آن باطل است ولى تصرفات جزئى كه براى
برداشتن ميت معمول است اشكال ندارد.
مسأله 878 - نماز خواندن در مسافرخانه و حمام و مانند اينها كه براى واردين آماده

121
است اشكال ندارد و اگر وثوق پيدا نشود كه صاحبش راضى است مشكل است، ولى در غير
اين قبيل جاها، در صورتى مىشود نماز خواند كه مالك آن اجازه بدهد، يا حرفى بزند كه معلوم
شود، براى نماز خواندن اذن داده است، مثل اين كه به كسى اجازه دهد در ملك او بنشيند و
بخوابد، كه از اينها فهميده مىشود براى نماز خواندن هم اذن داده است.
مسأله 879 - در زمين بسيار وسيعى كه از ده دور و چراگاه حيوانات است اگر چه
صاحبانش راضى نباشند نماز خواندن و نشستن و خوابيدن در آن اشكال ندارد و در زمينهاى
زراعتى هم كه نزديك ده است و ديوار ندارد اگر چه در مالكين آنها صغير و ديوانه باشد نماز و
عبور و تصرفات جزئى اشكال ندارد، ولى اگر يكى از صاحبانش ناراضى باشند تصرف در آن
حرام و نماز باطل است.
شرط دوم مسأله 880 - مكان نمازگزار بايد بىحركت باشد و اگر بواسطه تنگى وقت
يا جهت ديگر ناچار باشد در جائى كه حركت دارد، مانند اتومبيل و كشتى و ترن نماز بخواند،
به قدرى كه ممكن است بايد در حال حركت چيزى نخواند و اگر آنها از قبله به طرف ديگر
حركت كنند به طرف قبله برگردد.
مسأله 881 - نماز خواندن در اتومبيل و كشتى و ترن و مانند اينها، وقتى ايستاده‌اند
مانعى ندارد.
مسأله 882 - روى خرمن گندم و جو و مانند اينها كه نمىشود بىحركت ماند نماز
باطل است.
مسأله 883 - در جائى كه به واسطه احتمال باد و باران و زيادى جمعيت و مانند اينها
اطمينان ندارد كه بتواند نماز را تمام كند، اگر به اميد تمام كردن شروع كند اشكال ندارد و
اگر به مانعى بر نخورد نمازش صحيح است و در جائى كه ماندن در آن حرام است، مثلا زير
سقفى كه نزديك است خراب شود بايد نماز نخواند، ولى اگر خواند باطل نيست، و همچنين
روى چيزى كه ايستادن و نشستن روى آن حرام است، مثل فرشى كه اسم خدا بر آن نوشته
شده بايد نماز نخواند ولى اگر خواند صحيح است.
شرط سوم آن كه در جائى كه سقف آن كوتاه است و نمىتواند در آنجا راست بايستد،
يا به اندازه‌اى كوچك است كه جاى ركوع و سجود ندارد، نماز نخواند و اگر ناچار شود كه
در چنين جائى نماز بخواند بايد به قدرى كه ممكن است قيام و ركوع و سجود را بجا آورد.
مسأله 884 - انسان بايد رعايت ادب را بكند و جلوتر از قبر پيغمبر و امام عليه السلام
نماز نخواند چنانچه نماز خواندن بىاحترامى باشد حرام است ولى نماز باطل نيست.

122
مسأله 885 - اگر در نمازى چيزى مانند ديوار بين او و قبر مطهر باشد كه بىاحترامى
نشود اشكال ندارد، ولى فاصله شدن صندوق شريف و ضريح و پارچه‌اى كه روى آن افتاده
كافى نيست.
شرط چهارم آن كه مكان نمازگزار اگر نجس است به طورى تر نباشد كه رطوبت آن به
بدن يا لباس او برسد ولى جائى كه پيشانى را بر آن مىگذارد اگر نجس باشد در صورتى كه
خشك هم باشد نماز باطل است، و احتياط مستحب آنست كه مكان نمازگزار اصلا نجس
نباشد.
مسأله 886 - بنابر احتياط مستحب بايد زن عقبتر از مرد بايستد و جاى سجده او از
جاى ايستادن مرد كمى عقبتر باشد.
مسأله 887 - اگر زن برابر مرد يا جلوتر بايستد و با هم وارد نماز شوند، بهتر آنست كه
نماز را دوباره بخوانند.
مسأله 888 - اگر بين مرد و زن، ديوار يا پرده يا چيز ديگرى باشد نمازشان صحيح
است، و احتياط مستحب هم در دوباره خواندن نيست.
شرط پنجم آن كه جاى پيشانى نمازگزار از جاى زانوهاى او، بيش از چهار انگشت
بسته پست‌تر يا بلند تر نباشد، و احتياط واجب آن است كه از سر انگشتان پا هم بيشتر از اين
پست و بلند تر نباشد.
مسأله 889 - بودن مرد و زن نامحرم در جاى خلوت مكروه است و احتياط شديد در
ترك آن است، و احتياط در نماز نخواندن در آنجا است ليكن اگر خواند نمازش باطل نيست.
مسأله 890 - نماز خواندن در جائى كه تار و مانند آن استعمال مىكنند باطل نيست ولى
گوش دادن به آنها حرام است.
مسأله 891 - در خانه كعبه و بر بام آن نماز واجب خواندن مكروه است ولى در حال
ناچارى مانع ندارد.
مسأله 892 - خواندن نماز مستحب در خانه كعبه و بر بام آن اشكال ندارد، بلكه
مستحب است در داخل خانه مقابل هر ركنى دو ركعت نماز بخوانند.
جاهائى كه نماز خواندن در آنها مستحب است
مسأله 893 - در شرع مقدس اسلام بسيار سفارش شده است، كه نماز را در مسجد
بخوانند و بهتر از همه مسجدها مسجد الحرام است و بعد از آن مسجد پيغمبر صلى الله عليه

123
و آله و سلم و بعد مسجد كوفه و بعد از آن مسجد بيت المقدس و بعد از مسجد بيت المقدس،
مسجد جامع هر شهر و بعد از آن مسجد محله و بعد از مسجد محله، مسجد بازار است.
مسأله 894 - براى زنها نماز خواندن در خانه، بلكه در صندوقخانه و اطاق عقب بهتر
است، ولى اگر بتوانند كاملا خود را از نامحرم حفظ كنند بهتر است در مسجد نماز بخوانند.
مسأله 895 - نماز در حرم امامان عليهم السلام مستحب، بلكه بهتر از مسجد است و نماز
در حرم مطهر حضرت امير المؤمنين عليه السلام برابر دويست هزار نماز است.
مسأله 896 - زياد رفتن به مسجد و رفتن در مسجدى كه نمازگزار ندارد مستحب است
و همسايه مسجد اگر عذرى نداشته باشد، مكروه است در غير مسجد نماز بخواند.
مسأله 897 - مستحب است انسان با كسى كه در مسجد حاضر نمىشود غذا نخورد، و
در كارها با او مشورت نكند، و همسايه او نشود، و از او زن نگيرد و به او زن ندهد.
جاهائى كه نماز خواندن در آنها مكروه است
مسأله 898 - نماز خواندن در چند جا مكروه است و از آن جمله است: حمام، زمين
نمكزار، مقابل انسان، مقابل درى كه باز است، در جاده و خيابان و كوچه اگر براى كسانى
كه عبور مىكنند زحمت نباشد، و چنانچه زحمت باشد حرام ولى نماز باطل نيست. مقابل آتش و
چراغ، در آشپزخانه و هر جا كه كوره آتش باشد، مقابل چاه و چاله‌اى كه محل بول باشد،
روبروى عكس و مجسمه چيزى كه روح دارد، مگر آن كه روى آن پرده بكشند، در اطاقى كه
جنب در آن باشد، در جائى كه عكس باشد اگر چه روبروى نمازگزار نباشد، مقابل قبر، روى
قبر، بين دو قبر، در قبرستان.
مسأله 899 - كسى كه در محل عبور مردم نماز مىخواند، يا كسى روبروى او است،
مستحب است جلوى خود چيزى بگذارد و اگر چوب يا ريسمانى هم باشد كافى است.
احكام مسجد
مسأله 900 - نجس كردن زمين و سقف و بام و طرف داخل ديوار مسجد حرام است و
هر كس بفهمد كه نجس شده است بايد فورا نجاست آن را بر طرف كند. و احتياط واجب آن
است كه طرف بيرون ديوار مسجد را هم نجس نكنند، و اگر نجس شود نجاستش را بر طرف
نمايند، مگر آن كه واقف آن را جزء مسجد قرار نداده باشد.
مسأله 901 - اگر نتواند مسجد را تطهير نمايد، يا كمك لازم داشته باشد و پيدا نكند،

124
تطهير مسجد بر او واجب نيست، ولى اگر بىاحترامى به مسجد باشد بنابر احتياط واجب، بايد
به كسى كه مىتواند تطهير كند اطلاع دهد.
مسأله 902 - اگر جائى از مسجد نجس شود كه تطهير آن بدون كندن يا خراب كردن
ممكن نيست بايد آنجا را بكنند، يا اگر خرابى زياد لازم نمىآيد خراب نمايند، و پر كردن
جايى كه كنده‌اند، و ساختن جائى كه خراب كرده‌اند واجب نيست. ولى اگر آن كس كه
نجس كرده بكند يا خراب كند در صورت امكان بايد پر كند و تعمير نمايد.
مسأله 903 - اگر مسجدى را غصب كنند و بجاى آن خانه و مانند آن بسازند. كه
ديگر به آن مسجد نگويند باز هم بنابر احتياط واجب نجس كردن آن حرام و تطهير آن واجب
است.
مسأله 904 - نجس كردن حرم امامان عليهم السلام حرام است. و اگر يكى از آنها
نجس شود، چنانچه نجس ماندن آن بىاحترامى باشد، تطهير آن واجب است، بلكه احتياط
مستحب آن ست كه اگر بىاحترامى هم نباشد آن را تطهير كنند.
مسأله 905 - اگر حصير مسجد نجس شود، بنابر احتياط واجب بايد آن را آب بكشند
ولى چنانچه بواسطه آب كشيدن، خراب مىشود و بريدن جاى نجس بهتر است، بايد آن را ببرند و
اگر كسى كه نجس كرده ببرد بايد خودش اصلاح كند.
مسأله 906 - بردن عين نجس مانند خون در مسجد اگر بىاحترامى به مسجد باشد
حرام است، و همچنين بردن چيزى كه نجس شده، در صورتى كه بىاحترامى به مسجد باشد
حرام است.
مسأله 907 - اگر مسجد را براى روضه‌خوانى چادر بزنند و فرش كنند و سياهى
بكوبند و اسباب چاى در آن ببرند، در صورتى كه اين كارها به مسجد ضرر نرساند و مانع نماز
خواندن نشود اشكال ندارد.
مسأله 908 - بنابر احتياط واجب مسجد را به طلا نبايد زينت نمايند و همچنين نبايد
صورت چيزهائى كه مثل انسان و حيوان روح دارد در مسجد نقش كنند. و نقاشى چيزهائى
كه روح ندارد، مثل گل و بوته مكروه است.
مسأله 909 - اگر مسجد خراب هم شود نمىتوانند آن را بفروشند يا داخل ملك و جاده
نمايند.
مسأله 910 - فروختن در و پنجره و چيزهاى ديگر مسجد حرام است و اگر مسجد
خراب شود، بايد اينها را صرف تعمير همان مسجد كنند. و چنانچه به درد آن مسجد نخورد، بايد

125
در مسجد ديگر مصرف شود، ولى اگر به درد مسجدهاى ديگر هم نخورد، مىتوانند آن را بفروشند
و پول آن را اگر ممكن است صرف تعمير همان مسجد و اگر نه صرف تعمير مسجد ديگر نمايند.
مسأله 911 - ساختن مسجد و تعمير مسجدى كه نزديك به خرابى مىباشد مستحب
است و اگر مسجد طورى خراب شود كه تعمير آن ممكن نباشد، مىتوانند آن را خراب كنند و
دوباره بسازند بلكه مىتوانند مسجدى را كه خراب نشده، براى احتياج مردم خراب كنند و
بزرگتر بسازند.
مسأله 912 - تميز كردن مسجد و روشن كردن چراغ آن مستحب است، و كسى كه
مىخواهد مسجد برود، مستحب است خود را خوشبو كند و لباس پاكيزه و قيمتى بپوشد، و ته
كفش خود را وارسى كند كه نجاستى به آن نباشد، و موقع داخل شدن به مسجد اول پاى راست
و موقع بيرون آمدن، اول پاى چپ را بگذارد، و همچنين مستحب است از همه زودتر به مسجد
آيد و از همه ديرتر از مسجد بيرون رود.
مسأله 913 - وقتى انسان وارد مسجد مىشود، مستحب است دو ركعت نماز به قصد
تحيت و احترام مسجد بخواند، و اگر نماز واجب يا مستحب ديگرى هم بخواند كافى است.
مسأله 914 - خوابيدن در مسجد اگر انسان ناچار نباشد و صحبت كردن راجع به
كارهاى دنيا و مشغول صنعت شدن و خواندن شعرى كه نصيحت و مانند آن نباشد مكروه
است. و نيز مكروه است آب دهان و بينى و اخلاط سينه را در مسجد بيندازد و گمشده‌اى را
طلب كند و صداى خود را بلند كند ولى بلند كردن صدا براى اذان مانعى ندارد.
مسأله 915 - راه دادن بچه و ديوانه به مسجد مكروه است و كسى كه پياز و سير و
مانند اينها خورده كه بوى دهانش مردم را اذيت مىكند مكروه است به مسجد برود.
اذان و اقامه
مسأله 916 - براى مرد و زن مستحب است پيش از نمازهاى يوميه اذان و اقامه
بگويند، ولى پيش از نماز عيد فطر و قربان، مستحب است سه مرتبه بگويند الصلاة و در
نمازهاى واجب ديگر سه مرتبه الصلاة را به قصد رجاء بگويد.
مسأله 917 - مستحب است در روز اولى كه بچه به دنيا مىآيد يا پيش از آن كه بند
نافش بيفتد، در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه بگويند.
مسأله 918 - اذان هيجده جمله است: الله اكبر چهار مرتبه اشهد ان لا إله الا الله
اشهد ان محمدا رسول الله، حى على الصلاة، حى على الفلاح، حى على

126
خير العمل، الله اكبر، لا إله الا الله هر يك دو مرتبه، و اقامه هفده جمله است يعنى دو مرتبه
الله اكبر از اول اذان و يك مرتبه لا إله الا الله از آخر آن كم مىشود و بعد از گفتن حى على
خير العمل بايد دو مرتبه قد قامت الصلاة اضافه نمود.
مسأله 919 - اشهد ان عليا ولى الله جزء اذان و اقامه نيست ولى خوبست بعد از
اشهد ان محمدا رسول الله، به قصد قربت گفته شود.
ترجمه اذان و اقامه
الله اكبر يعنى خداى تعالى بزرگتر از آنست كه او را وصف كنند. اشهد ان
لا إله الا الله يعنى شهادت مىدهم كه غير خدائى كه يكتا و بىهمتا است خداى ديگرى
سزاوار پرستش نيست اشهد ان محمدا رسول الله يعنى شهادت مىدهم كه حضرت محمد
بن عبد الله صلى الله عليه وآله و سلم پيغمبر و فرستاده خدا است. اشهد ان عليا
امير المؤمنين و ولى الله يعنى شهادت مىدهم كه حضرت على عليه الصلاة والسلام امير المؤمنين
و ولى خدا بر همه خلق است. حى على الصلاة يعنى به شتاب براى نماز حى على الفلاح يعنى
به شتاب براى رستگارى. حى على خير العمل يعنى به شتاب براى بهترين كارها كه نماز
است. قد قامت الصلاه يعنى به تحقيق نماز بر پا شد. لا إله الا الله يعنى خدائى سزاوار پرستش
نيست مگر خدائى كه يكتا و بىهمتا است.
مسأله 920 - بين جمله‌هاى اذان و اقامه بايد خيلى فاصله نشود و اگر بين آنها بيشتر از
معمول فاصله بيندازد، بايد دوباره آن را از سر بگيرد.
مسأله 921 - اگر در اذان و اقامه صدا را در گلو بيندازد چنانچه غنا شود، يعنى بطور
آوازه‌خوانى كه در مجالس لهو و بازيگرى معمول است اذان و اقامه را بگويد، حرام است و
اگر غنا نشود مكروه مىباشد.
مسأله 922 - در پنج نماز اذان ساقط مىشود: اول نماز عصر روز جمعه. دوم نماز عصر روز
عرفه كه روز نهم ذى حجه است. سوم نماز عشاء شب عيد قربان، براى كسى كه در
مشعر الحرام باشد. چهارم نماز عصر و عشاء زن مستحاضه، پنجم نماز عصر و عشاء كسى كه
نمىتواند از بيرون آمدن بول و غائط خوددارى كند و در اين پنج نماز در صورتى اذان ساقط
مىشود كه با نماز قبلى فاصله نشود يا فاصله كمى بين آنها باشد، ولى فاصله شدن نافله و
تعقيب ضرر ندارد.
مسأله 923 - اگر براى نماز جماعتى اذان و اقامه گفته باشند، كسى كه با آن جماعت

127
نماز مىخواند، نبايد براى نماز خود اذان و اقامه بگويد.
مسأله 924 - اگر براى خواندن نماز جماعت به مسجد رود و ببيند جماعت تمام شده تا
وقتى كه صفها به هم نخورده و جمعيت متفرق نشده، نمىتواند براى نماز خود اذان و اقامه بگويد در
صورتى كه براى جماعت اذان و اقامه گفته شده باشد.
مسأله 925 - در جائى كه عده‌اى مشغول نماز جماعتند، يا نماز آنان تازه تمام شده و
صفها به هم نخورده است، اگر انسان بخواند فرادى يا با جماعت ديگرى كه برپا مىشود نماز
بخواند، با سه شرط اذان و اقامه از او ساقط مىشود: اول آن كه براى آن نماز، اذان و اقامه
گفته باشند. دوم آن كه نماز جماعت باطل نباشد. سوم آن كه نماز او و نماز جماعت در يك مكان
باشد، پس اگر نماز جماعت، داخل مسجد باشد و او بخواهد در بام مسجد نماز بخواند، مستحب
است اذان و اقامه بگويد.
مسأله 926 - اگر در شرط دوم از شرطهائى كه در مسأله پيش گفته شده شك كند،
يعنى شك كند كه نماز جماعت صحيح بوده يا نه، اذان و اقامه از او ساقط است ولى اگر در
يكى از دو شرط ديگر شك كند مستحب است اذان و اقامه بگويد.
مسأله 927 - كسى كه اذان و اقامه ديگرى را مىشنود مستحب است هر قسمتى را كه
مىشنود بگويد ولى از (حى على الصلاه) تا (حى على خير العمل) را به اميد ثواب بگويد.
مسأله 928 - كسى كه اذان و اقامه ديگرى را شنيده، چه با او گفته باشد يا نه، در
صورتى كه بين آن اذان و اقامه و نمازى كه مىخواهد بخواند زياد فاصله نشده باشد، مىتواند
براى نماز خود اذان و اقامه نگويد.
مسأله 929 - اگر مرد اذان زن را با قصد لذت بشنود، اذان از او ساقط نمىشود. بلكه
اگر قصد لذت هم نداشته باشد، ساقط شدن اذان اشكال دارد.
مسأله 930 - اذان و اقامه نماز جماعت را بايد مرد بگويد، ولى در جماعت زنان اگر زن
اذان و اقامه بگويد كافى است.
مسأله 931 - اقامه بايد بعد از اذان گفته شود و اگر قبل از اذان بگويند صحيح
نيست.
مسأله 932 - اگر كلمات اذان و اقامه را بدون ترتيب بگويد، مثلا حى على الفلاح را
پيش از حى على الصلاه بگويد بايد از جائى كه ترتيب به هم خورده، دوباره بگويد.
مسأله 933 - بايد بين اذان و اقامه فاصله ندهد و اگر بين آنها بقدرى فاصله دهد كه

128
اذانى را كه گفته اذان اين اقامه حساب نشود مستحب است دوباره اذان و اقامه را بگويد و
نيز اگر بين اذان و اقامه و نماز به قدرى فاصله دهد كه اذان و اقامه آن نماز حساب نشود،
مستحب است دوباره براى آن نماز، اذان و اقامه بگويد.
مسأله 934 - اذان و اقامه بايد به عربى صحيح گفته شود، پس اگر به عربى غلط
بگويد، يا بجاى حرفى حرف ديگر بگويد، يا مثلا ترجمه آنها را به فارسى بگويد صحيح
نيست.
مسأله 935 - اذان و اقامه بايد بعد از داخل شدن وقت نماز گفته شود و اگر عمدا يا از
روى فراموشى پيش از وقت بگويد باطل است.
مسأله 936 - اگر پيش از گفتن اقامه شك كند كه اذان گفته يا نه بايد اذان را
بگويد، ولى اگر مشغول اقامه شود و شك كند كه اذان گفته يا نه، گفتن اذان لازم نيست.
مسأله 937 - اگر در بين اذان يا اقامه پيش از آن كه قسمتى را بگويد شك كند كه
قسمت پيش از آن را گفته يا نه، بايد قسمتى را كه در گفتن آن شك كرده بگويد، ولى اگر
در حال گفتن قسمتى از اذان يا اقامه شك كند كه آنچه پيش از آن است گفته يا نه، گفتن
آن لازم نيست.
مسأله 938 - مستحب است انسان در موقع گفتن اذان، رو به قبله بايستد و با وضو يا
غسل باشد و دستها را به گوش بگذارد و صدا را بلند نمايد و بكشد و بين جمله‌هاى اذان كمى
فاصله دهد و بين آنها حرف نزند.
مسأله 939 - مستحب است بدن انسان در موقع گفتن اقامه آرام باشد و آن را از اذان
آهسته‌تر بگويد و جمله‌هاى آن را به هم نچسباند، ولى به اندازه‌اى كه بين جمله‌هاى اذان فاصله
مىدهد، بين جمله‌هاى اقامه فاصله ندهد.
مسأله 940 - مستحب است بين اذان و اقامه يك قدم بردارد، يا قدرى بنشيند يا
سجده كند، يا ذكر بگويد يا دعا بخواند، يا قدرى ساكت باشد يا حرفى بزند يا دو ركعت نماز
بخواند ولى حرف زدن بين اذان و اقامه نماز صبح مستحب نيست، ولى نماز خواندن بين اذان و
اقامه نماز مغرب را به اميد ثواب بياورد.
مسأله 941 - مستحب است كسى را كه براى گفتن اذان معين مىكنند، عادل و
وقت شناس و صدايش بلند باشد و اذان را در جاى بلند بگويد.

129
واجبات نماز
واجبات نماز يازده چيز است: اول نيت، دوم قيام يعنى (ايستادن)، سوم
تكبيرة الاحرام يعنى گفتن الله اكبر در اول نماز، چهارم ركوع، پنجم سجود، ششم قرائت،
هفتم ذكر، هشتم تشهد، نهم سلام، دهم ترتيب، يازدهم موالات يعنى پى در پى بودن اجزاء
نماز.
مسأله 942 - بعضى از واجبات نماز ركن است، يعنى اگر انسان آنها را بجا نياورد، يا
در نماز اضافه كند عمدا باشد يا اشتباها، نماز باطل مىشود. و بعضى ديگر ركن نيست، يعنى
اگر عمدا كم يا زياد شود، نماز باطل مىشود و چنانچه اشتباها كم يا زياد گردد نماز باطل
نمىشود، و ركن نماز پنچ چيز است: اول نيت. دوم تكبيرة الاحرام. سوم قيام در موقع گفتن
تكبيرة الاحرام و قيام متصل به ركوع، يعنى ايستادن پيش از ركوع. چهارم ركوع. پنجم دو
سجده.
نيت
مسأله 943 - انسان بايد نماز را به نيت قربت، يعنى براى انجام فرمان خداوند عالم بجا
آورد، و لازم نيست نيت را از قلب خود بگذراند يا مثلا به زبان بگويد كه چهار ركعت نماز
ظهر مىخوانم قربة الى الله.
مسأله 944 - اگر در نماز ظهر يا در نماز عصر نيت كند كه چهار ركعت نماز مىخوانم و
معين نكند، ظهر است يا عصر، نماز او باطل است. و نيز كسى كه مثلا قضاى نماز ظهر بر او
واجب است، اگر در وقت نماز ظهر بخواهد نماز قضا يا نماز ظهر را بخواند، بايد نمازى را كه
مىخواند، در نيت معين كند.
مسأله 945 - انسان بايد از اول تا آخر نماز به نيت خود باقى باشد، پس اگر در بين نماز
بطورى غافل شود كه اگر بپرسند چه مىكنى، نداند چه بگويد نمازش باطل است.
مسأله 946 - انسان بايد فقط براى انجام امر خداوند عالم نماز بخواند، پس كسى كه
ريا كند يعنى براى نشان دادن به مردم نماز بخواند، نمازش باطل است خواه فقط براى مردم
باشد، يا خدا و مردم هر دو را در نظر بگيرد.
مسأله 947 - اگر قسمتى از نماز را هم براى غير خدا بجا آورد، نماز باطل است، چه آن
قسمت، واجب باشد مثل حمد و سوره، چه مستحب باشد مانند قنوت، بلكه اگر تمام نماز را
براى خدا بجا آورد ولى براى نشان دادن به مردم در جاى مخصوصى مثل مسجد، يا در وقت
مخصوصى مثل اول وقت، يا به طرز مخصوصى، مثلا با جماعت نماز بخواند، نمازش باطل است.

130
تكبيرة الاحرام
مسأله 948 - گفتن الله اكبر در اول هر نماز واجب و ركن است و بايد حروف (الله) و
حروف (اكبر) و دو كلمه (الله واكبر) را پشت سر هم بگويد و نيز بايد اين دو كلمه به عربى
صحيح گفته شود و اگر به عربى غلط بگويد، يا مثلا ترجمه آن را به فارسى بگويد صحيح نيست.
مسأله 949 - احتياط واجب آن است كه تكبيرة الاحرام نماز را به چيزى كه پيش از آن
مىخواند، مثلا به اقامه يا به دعائى كه پيش از تكبير مىخواند نچسباند.
مسأله 950 - اگر انسان بخواهد (الله اكبر) را به چيزى كه بعد از آن مىخواند مثلا به
(بسم الله الرحمن الرحيم) بچسباند بايد (ر) اكبر را پيش بدهد.
مسأله 951 - موقع گفتن تكبيرة الاحرام بايد بدن آرام باشد و اگر عمدا در حالى كه
بدنش حركت دارد، تكبيرة الاحرام را بگويد باطل است، و چنانچه سهوا حركت كند بنابر
احتياط واجب بايد اول، عملى كه نماز را باطل مىكند انجام دهد و دوباره تكبير بگويد.
مسأله 952 - تكبير و حمد و سوره و ذكر و دعا را بايد طورى بخواند كه خودش بشنود و
اگر به واسطه سنگينى يا كرى گوش يا سر و صداى زياد نمىشنود، بايد طورى بگويد، كه
اگر مانعى نباشد بشنود.
مسأله 953 - كسى كه لال است يا زبان او مرضى دارد كه نمىتواند (الله اكبر) را
درست بگويد، بايد به هر طور كه مىتواند بگويد و اگر هيچ نمىتواند بگويد بايد در قلب خود
بگذارند و براى تكبير اشاره كند و زبانش را هم اگر مىتواند حركت دهد.
مسأله 954 - مستحب است بعد از تكبيرة الاحرام بگويد " يا محسن قد اتاك
المسيئ وقد امرت المحسن ان يتجاوز عن المسيئ انت المحسن و انا المسيئ به حق
محمد وآل محمد صل على محمد و آل محمد و تجاوز عن قبيح ما تعلم منى " يعنى
اى خدائى كه ببندگان احسان مىكنى بنده گنهكار به در خانه تو آمده و تو امر كرده‌اى كه
نيكوكار از گنهكار بگذرد، تو نيكوكارى و من گناهكار به حق محمد و آل محمد صلى الله عليه
وآله و سلم رحمت خود را بر محمد و آل محمد بفرست و از بديهائى كه مىدانى از من سر زده
بگذر.
مسأله 955 - مستحب است موقع گفتن تكبير اول نماز و تكبيرهاى بين نماز، دستها را
تا مقابل گوشها بالا ببرد.
مسأله 956 - اگر شك كند كه تكبيرة الاحرام را گفته يا نه، چنانچه مشغول خواندن
چيزى شده، به شك خود اعتنا نكند و اگر چيزى نخوانده، بايد تكبير را بگويد.

131
مسأله 957 - اگر بعد از گفتن تكبيرة الاحرام شك كند كه آن را صحيح گفته يا نه،
بايد به شك خود اعتنا نكند.
قيام (ايستادن)
مسأله 958 - قيام در موقع گفتن تكبيرة الاحرام و قيام پيش از ركوع كه آن را قيام
متصل به ركوع مىگويند ركن است، ولى قيام در موقع خواندن حمد و سوره و قيام بعد از ركوع
ركن نيست و اگر كسى آن را از روى فراموشى ترك كند، نمازش صحيح است.
مسأله 959 - واجب است پيش‌ از گفتن تكبير و بعد از آن مقدارى بايستد تا يقين
كند كه در حال ايستادن تكبير گفته است.
مسأله 960 - اگر ركوع را فراموش كند و بعد از حمد و سوره بنشيند و يادش بيايد كه
ركوع نكرده، بايد بايستد و به ركوع رود و اگر بدون اين كه بايستد، به حال خميدگى به ركوع
برگردد، چون قيام متصل به ركوع را بجا نياورده، نماز او باطل است.
مسأله 961 - موقعى كه ايستاده است، بايد بدن را حركت ندهد و به طرفى خم نشود
و به جائى تكيه نكند ولى اگر از روى ناچارى باشد، يا در حال خم شدن براى ركوع پاها را
حركت دهد اشكال ندارد.
مسأله 962 - اگر موقعى كه ايستاده، از روى فراموشى بدن را حركت دهد، يا به
طرفى خم شود، يا به جائى تكيه كند، اشكال ندارد ولى در قيام موقع گفتن تكبيرة الاحرام و
قيام متصل به ركوع اگر از روى فراموشى هم باشد، بنابر احتياط واجب، بايد نماز را تمام
كند و دوباره بخواند.
مسأله 963 - احتياط واجب آن است كه در موقع ايستادن، هر دو پا روى زمين
باشد، ولى لازم نيست سنگينى بدن روى هر دو پا باشد و اگر روى يك پا هم باشد اشكال
ندارد.
مسأله 964 - كسى كه مىتواند درست بايستد، اگر پاها را خيلى گشاد بگذارد كه
به حال ايستادن معمولى نباشد نمازش باطل است.
مسأله 965 - موقعى كه انسان در نماز مىخواهد كمى جلو يا عقب رود، يا كمى
بدن را به طرف راست يا چپ حركت دهد، بايد چيزى نگويد ولى بحول الله و قوته اقوم
و اقعد را بايد در حال برخاستن بگويد و در موقع گفتن ذكرهاى واجب هم بدن بايد
بىحركت باشد بلكه احتياط واجب آنست كه در موقع گفتن ذكرهاى مستحبى نماز، بايد
بدنش آرام باشد.

132
مسأله 966 - اگر در حال حركت بدن ذكر بگويد، مثلا موقع رفتن به ركوع يا رفتن
به سجده تكبير بگويد، چنانچه آن را به قصد ذكرى كه در نماز دستور داده‌اند بگويد، بايد
احتياطا نماز را دوباره بخواند و اگر به اين قصد نگويد، بلكه بخواهد ذكرى گفته باشد نماز
صحيح است.
مسأله 967 - حركت دادن دست و انگشتان در موقع خواندن حمد، اشكال ندارد،
اگر چه احتياط مستحب آن است كه آنها را هم حركت ندهد.
مسأله 968 - اگر موقع خواندن حمد و سوره، يا خواندن تسبيحات بىاختيار بقدرى
حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج شود، احتياط واجب آن است كه بعد از آرام
گرفتن بدن، آنچه را در حال حركت خوانده دوباره بخواند.
مسأله 969 - اگر در بين نماز از ايستادن عاجز شود بايد بنشيند و اگر از نشستن هم
عاجز شود بايد بخوابد ولى تا بدنش آرام نگرفته بايد چيزى نخواند.
مسأله 970 - تا انسان مىتواند ايستاده نماز بخواند، نبايد بنشيند مثلا كسى كه در موقع
ايستادن، بدنش حركت مىكند يا مجبور است به چيزى تكيه دهد، يا بدنش را كج كند، يا
خم شود يا پاها را بيشتر از معمول گشاد بگذارد، بايد به هر طور كه مىتواند ايستاده نماز بخواند
ولى اگر به هيچ قسم حتى مثل حال ركوع هم نتواند بايستد، بايد راست بنشيند و نشسته نماز
بخواند.
مسأله 971 - تا انسان مىتواند بنشيند نبايد خوابيده نماز بخواند و اگر نتواند راست
بنشيند، بايد هر طور كه مىتواند بنشيند و اگر به هيچ قسم نمىتواند بنشيند، بايد بطورى كه در
احكام قبله گفته شد، به پهلوى راست بخوابد و اگر نمىتواند، به پهلوى چپ و اگر آن هم ممكن
نيست به پشت بخوابد، بطورى كه كف پاهاى او رو به قبله باشد.
مسأله 972 - كسى كه نشسته نماز مىخواند، اگر بعد از خواندن حمد و سوره بتواند
بايستد، و ركوع را ايستاده بجا آورد، بايد بايستد و از حال ايستاده به ركوع رود و اگر نتواند،
بايد ركوع را هم نشسته بجا آورد.
مسأله 973 - كسى كه خوابيده نماز مىخواند، اگر در بين نماز بتواند بنشيند، بايد
مقدارى را كه مىتواند، نشسته بخواند. و نيز اگر مىتواند بايستد، بايد مقدارى را كه
مىتواند، ايستاده بخواند، ولى تا بدنش آرام نگرفته بايد چيزى نخواند.
مسأله 974 - كسى كه نشسته نماز مىخواند اگر در بين نماز بتواند بايستد بايد مقدارى
را كه مىتواند، ايستاده بخواند ولى تا بدنش آرام نگرفته، بايد چيزى نخواند.

133
مسأله 975 - كسى كه مىتواند بايستد اگر بترسد كه به واسطه ايستادن مريض شود
يا ضررى به او برسد، مىتواند نشسته نماز بخواند و اگر از نشستن هم بترسد، مىتواند خوابيده
نماز بخواند.
مسأله 976 - اگر انسان احتمال بدهد كه تا آخر وقت بتواند ايستاده نماز بخواند
مىتواند اول وقت نماز بخواند اگر چه احتياط آن است كه نماز را تأخير بيندازد.
مسأله 977 - مستحب است در حال ايستادن، بدن را راست نگهدارد، شانه‌ها را
پائين بيندازد، دستها را روى رانها بگذارد، انگشتها را به هم بچسباند، جاى سجده را نگاه
كند، سنگينى بدن را بطور مساوى روى دو پا بيندازد، با خضوع و خشوع باشد، پاها را پس و
پيش نگذارد، اگر مرد است پاها را از سه انگشت باز تا يك وجب فاصله دهد، و اگر زن
است پاها را به هم بچسباند.
قرائت
مسأله 978 - در ركعت اول و دوم نمازهاى واجب يوميه، انسان بايد اول حمد و بعد از
آن يك سوره تمام بخواند.
مسأله 979 - اگر وقت نماز تنگ باشد، يا انسان ناچار شود كه سوره را نخواند، مثلا
بترسد كه اگر سوره را بخواند، دزد يا درنده، يا چيز ديگرى به او صدمه بزند، نبايد سوره را
بخواند و اگر در كارى عجله داشته باشد مىتواند سوره را نخواند.
مسأله 980 - اگر عمدا سوره را پيش از حمد بخواند نمازش باطل است و اگر اشتباها
سوره را پيش از حمد بخواند و در بين آن يادش بيايد، بايد سوره را رها كند و بعد از خواندن حمد
سوره را از اول بخواند.
مسأله 981 - اگر حمد و سوره يا يكى از آنها را فراموش كند و بعد از رسيدن به ركوع
بفهمد نمازش صحيح است.
مسأله 982 - اگر پيش از آن كه براى ركوع خم شود، بفهمد كه حمد و سوره را نخوانده
بايد بخواند. و اگر بفهمد سوره را نخوانده، بايد فقط سوره را بخواند ولى اگر بفهمد حمد تنها را
نخوانده، بايد اول حمد و بعد از آن دوباره سوره را بخواند، و نيز اگر خم شود و پيش از آن كه
به ركوع برسد، بفهمد حمد و سوره، يا سوره تنها، يا حمد تنها را نخوانده، بايد بايستد و به همين
دستور عمل نمايد.
مسأله 983 - اگر در نماز يكى از چهار سوره‌اى را كه آيه سجده دارد و در مسأله 355
گفته شد، عمدا بخواند نمازش باطل است.

134
مسأله 984 - اگر اشتباها مشغول خواندن سوره‌اى شود كه سجده واجب دارد،
چنانچه پيش از رسيدن به آيه سجده بفهمد، بايد آن سوره را رها كند و سوره ديگر بخواند و
اگر بعد از خواندن آيه سجده، بفهمد بايد در بين نماز با اشاره سجده آن را بجا آورد و به همان سوره
كه خوانده اكتفا نمايد.
مسأله 985 - اگر در نماز آيه سجده را بشنود و به اشاره سجده كند نمازش صحيح
است.
مسأله 986 - در نماز مستحبى خواندن سوره لازم نيست، اگر چه آن نماز به واسطه نذر
كردن واجب شده باشد، ولى در بعضى از نمازهاى مستحبى مثل نماز وحشت كه سوره
مخصوصى دارد، اگر بخواهد به دستور آن نماز رفتار كرده باشد، بايد همان سوره را بخواند.
مسأله 987 - در نماز جمعه و در نماز ظهر روز جمعه مستحب است در ركعت اول بعد از
حمد، سوره جمعه و در ركعت دوم بعد از حمد، سوره منافقين بخواند و اگر مشغول يكى از اينها
شود، بنابر احتياط واجب نمىتواند آن را رها كند و سوره ديگر بخواند.
مسأله 988 - اگر بعد از حمد مشغول خواندن سوره قل هو الله احد يا سوره قل يا
ايها الكافرون شود، نمىتواند آن را رها كند و سوره ديگر بخواند ولى در نماز جمعه و نماز ظهر روز
جمعه اگر از روى فراموشى به جاى سوره جمعه و منافقين، يكى از اين دو سوره را بخواند، تا به
نصف نرسيده، مىتواند آن را رها كند و سوره جمعه و منافقين را بخواند.
مسأله 989 - اگر در نماز جمعه يا نماز ظهر روز جمعه عمدا سوره قل هو الله احد يا سوره
قل يا ايها الكافرون بخواند، اگر چه به نصف نرسيده باشد بنابر احتياط واجب نمىتواند رها
كند و سوره جمعه و منافقين را بخواند.
مسأله 990 - اگر در نماز، غير سوره قل هو الله احد و قل يا ايها الكافرون سوره ديگرى
بخواند، تا به نصف نرسيده مىتواند رها كند و سوره ديگر بخواند.
مسأله 991 - اگر مقدارى از سوره را فراموش كند يا از روى ناچارى، مثلا به واسطه
تنگى وقت يا جهت ديگر نشود آن را تمام نمايد مىتواند آن سوره را رها كند و سوره ديگر
بخواند، اگر چه از نصف گذشته باشد يا سوره‌اى را كه مىخوانده قل هو الله احد، يا قل يا
ايها الكافرون باشد.
مسأله 992 - بر مرد واجب است حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند بخواند و
بر مرد و زن واجب است حمد و سوره نماز ظهر و عصر را آهسته بخوانند.
مسأله 993 - مرد بايد در نماز صبح و مغرب و عشا مواظب باشد كه تمام كلمات حمد

135
و سوره حتى حرف آخر آنها را بلند بخواند و اين در صورتى است كه به كلمه بعد وصل كند، و
در غير اين صورت بلند خواندن حرف آخر كلمه لازم نيست.
مسأله 994 - زن مىتواند حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند يا آهسته بخواند،
ولى اگر نامحرم صدايش را بشنود بنابر احتياط واجب بايد آهسته بخواند.
مسأله 995 - اگر در جائى كه بايد نماز را بلند خواند عمدا آهسته بخواند، يا در جائى
كه بايد آهسته خواند عمدا بلند بخواند، نمازش باطل است ولى اگر از روى فراموشى يا
ندانستن مسأله باشد صحيح است و اگر در بين خواندن حمد و سوره هم بفهمد اشتباه كرده،
لازم نيست مقدارى را كه خوانده دوباره بخواند.
مسأله 996 - اگر كسى در خواندن حمد و سوره بيشتر از معمول صدايش را بلند كند،
مثل آن كه آنها را با فرياد بخواند، نمازش باطل است.
مسأله 997 - انسان بايد نماز را ياد بگيرد كه غلط نخواند و كسى كه به هيچ قسم
نمىتواند صحيح آن را ياد بگيرد، بايد هر طور كه مىتواند بخواند و احتياط مستحب آنست كه
نماز را به جماعت بجا آورد.
مسأله 998 - كسى كه حمد و سوره و چيزهاى ديگر نماز را به خوبى نمىداند و مىتواند
ياد بگيرد، چنانچه وقت نماز وسعت دارد، بايد ياد بگيرد و اگر وقت تنگ است، بنابر
احتياط واجب در صورتى كه ممكن باشد، بايد نمازش را به جماعت بخواند.
مسأله 999 - احتياط واجب آن است كه براى ياد دادن واجبات نماز مزد نگيرند ولى
براى مستحبات آن اشكال ندارد.
مسأله 1000 - اگر يكى از كلمات حمد يا سوره را نداند، يا عمدا آن را نگويد يا بجاى
حرفى حرف ديگر بگويد مثلا بجاى (ض) (ظ) بگويد يا جائى كه بايد بدون زير و زبر
خوانده شود، زير و زبر بدهد، يا تشديد را نگويد نماز او باطل است.
مسأله 1001 - اگر انسان كلمه‌اى را صحيح بداند و در نماز همان طور بخواند و بعد
بفهمد غلط خوانده احتياط مستحب آن است كه دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضا نمايد.
مسأله 1002 - اگر زير و زبر كلمه‌اى را نداند بايد ياد بگيرد ولى اگر كلمه‌اى را كه
وقف كردن آخر آن جايز است هميشه وقف كند ياد گرفتن زير و زبر آن لازم نيست و نيز اگر
نداند مثلا كلمه‌اى به (س) است يا به (ص) بايد ياد بگيرد و چنانچه دو جور يا بيشتر
بخواند، مثل آن كه در اهدنا الصراط المستقيم، مستقيم را يك مرتبه با سين و يك مرتبه با صاد بخواند
نمازش باطل است مگر آن كه هر دو جور قرائت شده باشد و به اميد رسيدن بواقع بخواند.

136
مسأله 1003 - اگر در كلمه‌اى واو باشد و حرف قبل از واو در آن كلمه پيش داشته
باشد و حرف بعد از واو در آن كلمه همزه (ء) باشد مثل كلمه سوء بهتر است آن واو را مد بدهد
يعنى آن را بكشد و هم چنين اگر در كلمه‌اى الف باشد و حرف قبل از الف در آن كلمه زبر
داشته باشد و حرف بعد از الف در آن كلمه همزه باشد مثل جاء بهتر است الف آن را بكشد و
نيز اگر در كلمه‌اى (ى) باشد و حرف پيش از (ى) در آن كلمه زير داشته باشد و حرف بعد
از (ى) در آن كلمه همزه باشد مثل (جىء) بهتر آن است (ى) را با مد بخواند و اگر بعد از اين
واو و الف و (ى) بجاى همزه (ء) حرفى باشد كه ساكن است يعنى زير و زبر و پيش ندارد
باز هم بهتر آنست اين سه حرف را با مد بخواند، مثلا در ولا الضالين كه بعد از الف حرف لام
ساكن است، بهتر آن است الف آن را با مد بخواند.
مسأله 1004 - احتياط مستحب آن است كه در نماز، وقف به حركت و وصل به
سكون ننمايد و معنى وقف به حركت آن است كه زير يا زبر يا پيش آخر كلمه‌اى را بگويد و
بين آن كلمه و كلمه بعدش فاصله دهد، مثلا بگويد الرحمن الرحيم و ميم الرحيم را زير بدهد و
بعد قدرى فاصله دهد و بگويد مالك يوم الدين. و معنى وصل به سكون آنست كه زير يا زبر يا
پيش كلمه‌اى را نگويد و آن كلمه را به كلمه بعد بچسباند مثل آن كه بگويد الرحمن الرحيم و
ميم الرحيم را زير ندهد و فورا مالك يوم الدين را بگويد.
مسأله 1005 - در ركعت سوم و چهارم نماز مىتواند فقط يك حمد بخواند يا سه مرتبه
تسبيحات اربعه بگويد يعنى سه مرتبه بگويد سبحان الله و الحمد لله ولا إله الا الله
والله اكبر و اگر يك مرتبه هم تسبيحات اربعه بگويد كافى است و مىتواند در يك
ركعت حمد و در ركعت ديگر تسبيحات بگويد و بهتر است در هر دو ركعت تسبيحات بخواند.
مسأله 1006 - در تنگى وقت بايد تسبيحات اربعه را يك مرتبه بگويد.
مسأله 1007 - بر مرد و زن واجب است كه در ركعت سوم و چهارم نماز، حمد يا
تسبيحات را آهسته بخوانند.
مسأله 1008 - اگر در ركعت سوم و چهارم حمد بخواند، بنابر احتياط واجب بايد
بسم الله آن را هم آهسته بگويد.
مسأله 1009 - كسى كه نمىتواند تسبيحات را ياد بگيرد يا درست بخواند، بايد در
ركعت سوم و چهارم حمد بخواند.
مسأله 1010 - اگر در دو ركعت اول نماز به خيال اين كه دو ركعت آخر است
تسبيحات بگويد، چنانچه پيش از ركوع بفهمد، بايد حمد و سوره را بخواند و اگر در ركوع

137
بفهمد، نمازش صحيح است.
مسأله 1011 - اگر در دو ركعت آخر نماز به خيال اين كه در دو ركعت اول است حمد
بخواند، يا در دو ركعت اول نماز با اين كه گمان مىكرده در دو ركعت آخر است حمد بخواند،
چه پيش از ركوع بفهمد چه بعد از آن نمازش صحيح است.
مسأله 1012 - اگر در ركعت سوم يا چهارم مىخواست حمد بخواند تسبيحات به زبانش
آمد، يا مىخواست تسبيحات بخواند حمد به زبانش آمد بايد آن را رها كند و دوباره حمد يا
تسبيحات را بخواند. ولى اگر عادتش خواندن چيزى بوده كه به ‌زبانش آمده، و در خزانه
قلبش آن را قصد داشته مىتواند همان را تمام كند و نمازش صحيح است.
مسأله 1013 - كسى كه عادت دارد در ركعت سوم و چهارم تسبيحات بخواند اگر
بدون قصد مشغول خواندن حمد شود بايد آن را رها كند و دوباره حمد يا تسبيحات را بخواند.
مسأله 1014 - در ركعت سوم و چهارم مستحب است بعد از تسبيحات استغفار كند،
مثلا بگويد: استغفر الله ربى واتوب اليه يا بگويد اللهم اغفر لي، و اگر به گمان آن كه
حمد يا تسبيحات را گفته مشغول گفتن استغفار شود و شك كند كه حمد يا تسبيحات را
خوانده يا نه، بايد به شك خود اعتنا ننمايد ولى اگر نمازگزار پيش از خم شدن براى ركوع در
حالى كه مشغول گفتن استغفار نيست، شك كند كه حمد يا تسبيحات را خوانده يا نه، بايد
حمد يا تسبيحات را بخواند.
مسأله 1015 - اگر در ركوع ركعت سوم يا چهارم يا در حال رفتن به ركوع شك كند
كه حمد يا تسبيحات را خوانده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1016 - هر گاه شك كند كه آيه يا كلمه‌اى را درست گفته يا نه اگر به
چيزى كه بعد از آنست مشغول نشده، بايد آن آيه يا كلمه را بطور صحيح بگويد و اگر به
چيزى كه بعد از آنست مشغول شده، چنانچه آن چيز ركن باشد مثل آن كه در ركوع شك كند
كه فلان كلمه از سوره را درست گفته يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند، و اگر ركن نباشد،
مثلا موقع گفتن (الله الصمد) شك كند كه (قل هو الله احد) را درست گفته يا نه، باز هم
مىتواند به شك خود اعتنا نكند، ولى اگر احتياطا آن آيه يا كلمه را بطور صحيح بگويد
اشكال ندارد، و اگر چند مرتبه هم شك كند، مىتواند چند بار بگويد اما اگر به وسواس
برسد و باز هم بگويد، بنابر احتياط واجب بايد نمازش را دوباره بخواند.
مسأله 1017 - مستحب است در ركعت اول، پيش از خواندن حمد بگويد اعوذ بالله
من الشيطان الرجيم و در ركعت اول و دوم نماز ظهر و عصر (بسم الله) را بلند بگويد و حمد و

138
سوره را شمرده بخواند و در آخر هر آيه وقف كند يعنى آن را به آيه بعد نچسباند، و در حال
خواندن حمد و سوره به معناى آيه توجه داشته باشد. اگر نماز را به جماعت مىخواند، بعد از تمام
شدن حمد امام و اگر فرادى مىخواند، بعد از آن كه حمد خودش تمام شد بگويد الحمد لله
رب العالمين. بعد از خواندن سوره قل هو الله احد، يك، يا دو، يا سه مرتبه كذلك الله ربى يا
سه مرتبه كذلك الله ربنا بگويد، بعد از خواندن سوره كمى صبر كند بعد تكبير پيش از
ركوع را بگويد يا قنوت را بخواند.
مسأله 1018 - مستحب است در تمام نمازها در ركعت اول، سوره انا انزلناه و در
ركعت دوم، سوره قل هو الله احد را بخواند.
مسأله 1019 - مكروه است انسان در تمام نمازهاى يك شبانه روز سوره قل هو الله احد
را نخواند.
مسأله 1020 - خواندن سوره قل هو الله احد به يك نفس مكروه است.
مسأله 1021 - سوره‌اى را كه در ركعت اول خوانده مكروه است در ركعت دوم
بخواند ولى اگر سوره قل هو الله احد را در هر دو ركعت بخواند مكروه نيست.
ركوع
مسأله 1022 - در هر ركعت بعد از قرائت بايد به اندازه‌اى خم شود كه بتواند دست
را به زانو بگذارد و اين عمل را ركوع مىگويند.
مسأله 1023 - اگر به اندازه ركوع خم شود، ولى دستها را به زانو نگذارد اشكال
ندارد.
مسأله 1024 - هر گاه ركوع را بطور غير معمول بجا آورد، مثلا به چپ يا راست خم
شود، اگر چه دستهاى او به زانو برسد، صحيح نيست.
مسأله 1025 - خم شدن بايد به قصد ركوع باشد، پس اگر به قصد كار ديگر مثلا
براى كشتن جانور خم شود، نمىتواند آن را ركوع حساب كند بلكه بايد بايستد دوباره براى
ركوع خم شود و به واسطه اين عمل، ركن زياد نشده و نماز باطل نمىشود.
مسأله 1026 - كسى كه دست يا زانوى او با دست و زانوى ديگران فرق دارد، مثلا
دستش خيلى بلند است كه اگر كمى خم شود به زانو مىرسد يا زانوى او پائين‌تر از مردم ديگر
است كه بايد خيلى خم شود تا دستش به زانو برسد، بايد به اندازه معمول خم شود.
مسأله 1027 - كسى كه نشسته ركوع مىكند، بايد به قدرى خم شود كه صورتش
مقابل زانوها برسد و بهتر است به قدرى خم شود كه صورت نزديك جاى سجده برسد.

139
مسأله 1028 - انسان هر ذكرى در ركوع بگويد كافى است ولى احتياط واجب آن
است كه به قدر سه مرتبه سبحان الله يا يك مرتبه سبحان ربى العظيم وبحمده كمتر
نباشد.
مسأله 1029 - ذكر ركوع بايد دنبال هم و به عربى صحيح گفته شود و مستحب است
آن را سه يا پنج يا هفت مرتبه بلكه بيشتر بگويند.
مسأله 1030 - در ركوع بايد به مقدار ذكر واجب، بدن آرام باشد و در ذكر مستحب هم
اگر آن را به قصد ذكرى كه براى ركوع دستور داده‌اند بگويد بنابر احتياط واجب، آرام بودن
بدن لازم است.
مسأله 1031 - اگر موقعى كه ذكر واجب ركوع را مىگويد، بىاختيار به قدرى
حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج شود بنابر احتياط واجب بايد بعد از آرام گرفتن
بدن، دوباره ذكر را بگويد، ولى اگر كمى حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج
نشود، يا انگشتان را حركت دهد اشكال ندارد.
مسأله 1032 - اگر پيش از آن كه به مقدار ركوع خم شود و بدن آرام گيرد عمدا ذكر
ركوع را بگويد، نمازش باطل است.
مسأله 1033 - اگر پيش از تمام شدن ذكر واجب، عمدا سر از ركوع بردارد نمازش
باطل است و اگر سهوا سر بردارد، چنانچه پيش از آن كه از حال ركوع خارج شود، يادش
بيايد كه ذكر ركوع را تمام نكرده بايد در حال آرامى بدن دوباره ذكر را بگويد و اگر بعد از
آن كه از حال ركوع خارج شد، يادش بيايد نماز او صحيح است.
مسأله 1034 - اگر نتواند به مقدار ذكر در ركوع بماند، در صورتى كه بتواند پيش از
آن كه از حد ركوع بيرون رود ذكر را بگويد، بايد در آن حال تمام كند و اگر نتواند در حال
برخاستن ذكر را به قصد رجاء بگويد.
مسأله 1035 - اگر بواسطه مرض و مانند آن در ركوع آرام نگيرد نماز صحيح است ولى
بايد پيش از آن كه از حال ركوع خارج شود، ذكر واجب يعنى سبحان ربى العظيم وبحمده يا سه
مرتبه سبحان الله را بگويد.
مسأله 1036 - هر گاه نتواند به اندازه ركوع خم شود، بايد به چيزى تكيه دهد و ركوع
كند و اگر موقعى هم كه تكيه داده نتواند بطور معمول ركوع كند بايد به هر اندازه مىتواند،
خم شود و اگر هيچ نتواند خم شود بايد موقع ركوع بنشيند و نشسته ركوع كند و احتياط
مستحب آن است كه نماز ديگرى هم بخواند و براى ركوع آن با سر اشاره نمايد.

140
مسأله 1037 - كسى كه مىتواند ايستاده نماز بخواند اگر در حال ايستاده يا نشسته
نتواند ركوع كند، بايد ايستاده نماز بخواند و براى ركوع با سر اشاره كند و اگر نتواند اشاره
كند، بايد به نيت ركوع چشم‌ها را هم بگذارد و ذكر آن را بگويد و به نيت برخاستن از
ركوع، چشمها را باز كند و اگر از اين هم عاجز است بايد در قلب، نيت ركوع كند و ذكر آن
را بگويد.
مسأله 1038 - كسى كه نمىتواند ايستاده يا نشسته ركوع كند و براى ركوع فقط
مىتواند در حالى كه نشسته است كمى خم شود يا در حالى كه ايستاده است با سر اشاره كند،
بايد ايستاده نماز بخواند و براى ركوع با سر اشاره نمايد و احتياط مستحب آن است كه نماز
ديگرى هم بخواند و موقع ركوع آن بنشيند و هر قدر مىتواند براى ركوع خم شود.
مسأله 1039 - اگر بعد از رسيدن به حد ركوع و آرام گرفتن بدن سر بردارد و دو مرتبه
به قصد ركوع به اندازه ركوع خم شود، نمازش باطل است، و نيز اگر بعد از آن كه به اندازه ركوع
خم شد و بدنش آرام گرفت، به قصد ركوع به قدرى خم شود كه از اندازه ركوع بگذرد و
دوباره به ركوع برگردد، بنابر احتياط واجب نمازش باطل است و بهتر آن است كه نماز را تمام
كند و از سر بخواند.
مسأله 1040 - بعد از تمام شدن ذكر ركوع، بايد راست به ايستد و بعد از آن كه بدن
آرام گرفت به سجده رود و اگر عمدا پيش از ايستادن، يا پيش از آرام گرفتن بدن به سجده
رود نمازش باطل است.
مسأله 1041 - اگر ركوع را فراموش كند و پيش از آن كه به سجده برسد، يادش بيايد،
بايد بايستد بعد به ركوع رود و چنانچه به حالت خميدگى به ركوع برگردد، نمازش باطل
است.
مسأله 1042 - اگر بعد از آن كه پيشانى به زمين برسد، يادش بيايد كه ركوع نكرده بنابر
احتياط واجب بايد بايستد و ركوع را بجا آورد و نماز را تمام كند و دوباره بخواند.
مسأله 1043 - مستحب است پيش از رفتن به ركوع در حالى كه راست ايستاده تكبير
بگويد و در ركوع زانوها را به عقب دهد و پشت را صاف نگهدارد و گردن را بكشد و مساوى
پشت نگهدارد و بين دو قدم را نگاه كند و پيش از ذكر يا بعد از آن صلوات بفرستد و بعد از
آن كه از ركوع برخاست و راست ايستاد، در حال آرامى بدن بگويد سمع الله لمن
حمده.
مسأله 1044 - مستحب است در ركوع زنها دست را از زانو بالاتر بگذارند و زانوها را

141
به عقب ندهند.
سجود
مسأله 1045 - نمازگزار بايد در هر ركعت از نمازهاى واجب و مستحب، بعد از ركوع
دو سجده كند و سجده آن است كه پيشانى و كف دو دست و سر دو زانو و سر دو انگشت
بزرگ پاها را بر زمين بگذارد.
مسأله 1046 - دو سجده روى هم يك ركن است كه اگر كسى در نماز واجب عمدا
يا از روى فراموشى هر دو را ترك كند، يا دو سجده ديگر به آنها اضافه نمايد، نمازش باطل
است.
مسأله 1047 - اگر عمدا يك سجده كم يا زياد كند، نماز باطل مىشود و اگر سهوا
يك سجده كم كند حكم آن بعدا گفته خواهد شد.
مسأله 1048 - اگر پيشانى را عمدا يا سهوا به زمين نگذارد، سجده نكرده است.
اگر چه جاهاى ديگر به زمين برسد ولى اگر پيشانى را به زمين بگذارد و سهوا جاهاى ديگر را
به زمين نرساند، يا سهوا ذكر نگويد سجده صحيح است.
مسأله 1049 - در سجده هر ذكرى بگويد كافى است ولى احتياط واجب آن است
كه مقدار ذكر از سه مرتبه سبحان الله يا يك مرتبه سبحان ربى الاعلى و بحمده كمتر نباشد
و مستحب است سبحان ربى الاعلى و بحمده را سه يا پنج يا هفت مرتبه بگويد.
مسأله 1050 - در سجود بايد به مقدار ذكر واجب، بدن آرام باشد و موقع گفتن ذكر
مستحب هم، اگر آن را به قصد ذكرى كه براى سجده دستور داده‌اند بگويد، آرام بودن بدن
لازم است.
مسأله 1051 - اگر پيش از آن كه پيشانى به زمين برسد و بدن آرام بگيرد عمدا ذكر
سجده را بگويد، يا پيش‌ از تمام شدن ذكر عمدا سر از سجده بردارد، نماز باطل است.
مسأله 1052 - اگر پيش از آن كه پيشانى به زمين برسد و بدن آرام گيرد، سهوا ذكر
سجده را بگويد و پيش از آن كه سر از سجده بردارد، بفهمد اشتباه كرده بايد دوباره در حال
آرام بودن، ذكر را بگويد.
مسأله 1053 - اگر بعد از آن كه سر از سجده برداشت، بفهمد كه پيش از آرام گرفتن
بدن ذكر را گفته يا پيش از آن كه ذكر سجده تمام شود سر برداشته نمازش صحيح است.
مسأله 1054 - اگر موقعى كه ذكر سجده را مىگويد، يكى از هفت عضو را عمدا از
زمين بردارد، نماز باطل مىشود ولى موقعى كه مشغول گفتن ذكر نيست، اگر غير پيشانى جاهاى

142
ديگر را از زمين بردارد و دوباره بگذارد اشكال ندارد.
مسأله 1055 - اگر پيش از تمام شدن ذكر سجده سهوا پيشانى را از زمين بردارد
نمىتواند دوباره به زمين بگذارد و بايد آن‌ را يك سجده حساب كند، ولى اگر جاهاى ديگر را
سهوا از زمين بردارد، بايد دو مرتبه به زمين بگذارد و ذكر را بگويد.
مسأله 1056 - بعد از تمام شدن ذكر سجده اول بايد بنشيند تا بدن آرام گيرد و
دوباره به سجده رود.
مسأله 1057 - جاى پيشانى نمازگزار بايد از جاهاى زانوهايش پست‌تر و بلند تر از
چهار انگشت بسته نباشد، بلكه احتياط واجب آن است كه جاى پيشانى او از جاى
انگشتانش پست‌تر و بلند تر از چهار انگشت بسته نباشد.
مسأله 1058 - در زمين سراشيب كه سراشيبى آن درست معلوم نيست احتياط واجب
آن است كه جاى پيشانى نمازگزار از جاى انگشتهاى پا و سر زانوهاى او بيش از چهار انگشت
بسته بلند تر نباشد.
مسأله 1059 - اگر پيشانى را سهوا به چيزى بگذارد كه از جاى انگشتهاى پا و سر
زانوهاى او بلند تر از چهار انگشت بسته است، چنانچه بلندى آن بقدرى است كه نمىگويند
در حال سجده است، مىتواند سر را بردارد و به چيزى كه بلندى آن به اندازه چهار انگشت
بسته يا كمتر است بگذارد و مىتواند سر را به روى آنچه به اندازه چهار انگشت يا كمتر است
بكشد، و اگر بلندى آن بقدرى است كه مىگويند در حال سجده است احتياط واجب آن
است كه پيشانى را از روى آن به روى چيزى كه بلندى آن به اندازه چهار انگشت بسته يا كمتر
است بكشد، و اگر كشيدن پيشانى ممكن نيست، بنابر احتياط واجب بايد نماز را تمام كند و
دوباره بخواند.
مسأله 1060 - بايد بين پيشانى و آنچه بر آن سجده مىكند چيزى نباشد پس اگر مهر
بقدرى چرك باشد كه پيشانى به خود مهر نرسد، سجده باطل است ولى اگر مثلا رنگ مهر
تغيير كرده باشد اشكال ندارد.
مسأله 1061 - در سجده بايد كف دست را بر زمين بگذارد ولى در حال ناچارى
پشت دست هم مانعى ندارد، و اگر پشت دست ممكن نباشد، بايد مچ دست را بگذارد، و
چنانچه آن را هم نتواند، بايد تا آرنج هر جا كه مىتواند بر زمين بگذارد و اگر آن هم ممكن
نيست، گذاشتن بازو كافى است.
مسأله 1062 - در سجده بايد بنابر احتياط واجب سر دو انگشت بزرگ پاها را به

143
زمين بگذارد، و اگر انگشتهاى ديگر پا، يا روى پا را به زمين بگذارد، يا به واسطه بلند بودن
ناخن، سر شست به زمين نرسد نماز باطل است و كسى كه به واسطه ندانستن مسأله نمازهاى
خود را اين طور خوانده بنابر احتياط مستحب، بايد دوباره بخواند.
مسأله 1063 - كسى كه مقدارى از شست پايش بريده، بايد بقيه آن را به زمين
بگذارد، و اگر چيزى از آن نمانده، يا اگر مانده خيلى كوتاه است بايد بقيه انگشتان را بگذارد
و اگر هيچ انگشت ندارد، بايد هر مقدارى از پا باقى مانده به زمين بگذارد.
مسأله 1064 - اگر بطور غير معمول سجده كند، مثلا سينه و شكم را به زمين
بچسباند، بنابر احتياط واجب بايد نماز را دوباره بخواند، و اگر پاها را درازا كند، اگر چه
هفت عضوى كه گفته شد به زمين برسد، بايد نماز را دوباره بخواند.
مسأله 1065 - مهر يا چيز ديگرى كه بر آن سجده مىكند، بايد پاك باشد، ولى اگر
مثلا مهر را روى فرش نجس بگذارد، يا يك طرف مهر نجس باشد و پيشانى را به طرف پاك
آن بگذارد اشكال ندارد.
مسأله 1066 - اگر در پيشانى دمل و مانند آن باشد، چنانچه ممكن است بايد با جاى
سالم پيشانى سجده كند، و اگر ممكن نيست بايد زمين را گود كند و دمل را در گودال و جاى
سالم را به مقدارى كه براى سجده كافى باشد بر زمين بگذارد.
مسأله 1067 - اگر دمل يا زخم تمام پيشانى را گرفته باشد بايد به يكى از دو طرف
پيشانى سجده كند و اگر ممكن نيست به چانه و اگر به چانه هم ممكن نيست بايد به هر جاى
از صورت كه ممكن است سجده كند و اگر به هيچ جاى از صورت ممكن نيست بايد با جلو سر
سجده نمايد.
مسأله 1068 - كسى كه نمىتواند پيشانى را به زمين برساند بايد به قدرى كه مىتواند
خم شود و مهر يا چيز ديگرى را كه سجده بر آن صحيح است روى چيز بلندى گذاشته و
طورى پيشانى را بر آن بگذارد كه بگويند سجده كرده است، ولى بايد كف دستها و زانوها و
انگشتان پا را بطور معمول به زمين بگذارد.
مسأله 1069 - كسى كه هيچ نمىتواند خم شود بايد براى سجده بنشيند و با سر اشاره
كند و اگر نتواند بايد با چشمها اشاره نمايد و در هر دو صورت احتياط واجب آن است كه اگر
مىتواند بقدرى مهر را بلند كند كه پيشانى را بر آن بگذارد و اگر نمىتواند احتياط مستحب
آن است كه مهر را بلند كند و به پيشانى بگذارد، و اگر با سر يا چشمها هم نمىتواند اشاره
كند، بايد در قلب نيت سجده كند، و بنابر احتياط واجب با دست و مانند آن براى سجده

144
اشاره نمايد.
مسأله 1070 - كسى كه نمىتواند بنشيند، بايد ايستاده نيت سجده كند و چنانچه
مىتواند، براى سجده با سر اشاره كند و اگر نمىتواند، با چشمها اشاره نمايد و اگر اين را هم
نمىتواند، در قلب نيت سجده كند، و بنابر احتياط واجب با دست و مانند آن براى سجده
اشاره نمايد.
مسأله 1071 - اگر پيشانى بىاختيار از جاى سجده بلند شود، چنانچه ممكن باشد بايد
نگذارد دوباره به جاى سجده برسد، و اين يك سجده حساب مىشود، چه ذكر سجده را گفته
باشد يا نه و اگر نتواند سر را نگهدارد و بى اختيار دوباره به جاى سجده برسد، روى هم يك
سجده حساب مىشود و اگر ذكر نگفته باشد بايد بگويد.
مسأله 1072 - جائى كه انسان بايد تقيه كند مىتواند بر فرش و مانند آن سجده نمايد
و لازم نيست براى نماز به جاى ديگر برود.
مسأله 1073 - اگر روى چيزى كه بدن روى آن آرام نمىگيرد سجده كند باطل
است ولى روى تشك پر يا چيز ديگرى كه بعد از سر گذاشتن و مقدارى پائين رفتن آرام
مىگيرد سجده كند اشكال ندارد.
مسأله 1074 - اگر انسان ناچار شود كه در زمين گل نماز بخواند مىتواند در حالى كه
ايستاده است، براى سجده با سر اشاره كند و تشهد را ايستاده بخواند و اگر سجده و تشهد را
بطور معمول هم بجا آورد، نمازش صحيح است.
مسأله 1075 - در ركعت اول و ركعت سومى كه تشهد ندارد، مثل ركعت سوم نماز
ظهر و عصر و عشا اگر بعد از سجده دوم بدون آن كه مقدارى بنشيند براى ركعت بعد برخيزد
نمازش صحيح است، ولى بنابر احتياط واجب بايد بعد از سجده دوم قدرى بىحركت بنشيند و
بعد برخيزد.
چيزهائى كه سجده بر آنها صحيح است
مسأله 1076 - بايد بر زمين و چيزهاى غير خوراكى كه از زمين مىرويد، مانند
چوب و برگ درخت سجده كرد و سجده بر چيزهاى خوراكى و پوشاكى صحيح نيست و نيز
سجده كردن بر چيزهاى معدنى مانند طلا و نقره و عقيق و فيروزه باطل است اما سجده كردن
بر سنگهاى معدنى مانند سنگ مرمر و سنگهاى سياه اشكال ندارد.
مسأله 1077 - احتياط واجب آن است كه بر برگ درخت مو اگر تازه باشد سجده

145
نكنند.
مسأله 1078 - سجده بر چيزهائى كه از زمين مىرويد و خوراك حيوان است مثل
علف و كاه صحيح است.
مسأله 1079 - سجده بر گلهائى كه خوراكى نيستند، صحيح است ولى سجده بر
دواهاى خوراكى كه از زمين مىرويد، مانند گل بنفشه و گل گاو زبان صحيح نيست.
مسأله 1080 - سجده بر گياهى كه خوردن آن در بعضى از شهرها معمول است و در
شهرهاى ديگر معمول نيست و نيز سجده بر ميوه نارس صحيح نيست ولى سجده بر توتون جايز
است.
مسأله 1081 - سجده بر سنگ آهك و سنگ گچ صحيح است بلكه به گچ و آهك
پخته و آجر و كوزه گلى و مانند آن هم مىشود سجده كرد.
مسأله 1082 - اگر كاغذ را از چيزى كه سجده بر آن صحيح است مثلا از كاه
ساخته باشند، مىشود بر آن سجده كرد و سجده بر كاغذى كه از پنبه و مانند آن ساخته شده
اشكال ندارد.
مسأله 1083 - براى سجده بهتر از هر چيز تربت حضرت سيد الشهداء عليه السلام
مىباشد، بعد از آن خاك، بعد از خاك سنگ و بعد از سنگ گياه است.
مسأله 1084 - اگر چيزى كه سجده بر آن صحيح است ندارد، يا اگر دارد بواسطه
سرما يا گرماى زياد و مانند اينها نمىتواند بر آن سجده كند، بايد به لباسش اگر از كتان يا
پنبه است، سجده كند و اگر از چيز ديگر است بر همان چيز سجده كند و اگر آن هم نيست
بايد بر پشت دست و چنانچه آن هم ممكن نباشد به چيز معدنى مانند انگشتر عقيق سجده نمايد.
مسأله 1085 - سجده بر گل و خاك سستى كه پيشانى روى آن آرام نمىگيرد اگر
بعد از آن كه مقدارى فرو رفت آرام بگيرد اشكال ندارد.
مسأله 1086 - اگر در سجده اول، مهر به پيشانى بچسبد و بدون اين كه مهر را بردارد
دوباره به سجده رود اشكال دارد.
مسأله 1087 - اگر در بين نماز چيزى كه بر آن سجده مىكند گم شود و چيزى كه
سجده بر آن صحيح است نداشته باشد چنانچه وقت وسعت دارد، بايد نماز را بشكند و اگر
وقت تنگ است بايد به لباسش اگر از پنبه يا كتان است سجده كند و اگر از چيز ديگرى
است بر همان چيز و اگر آن هم ممكن نيست بر پشت دست، و اگر آن هم نمىشود به چيز معدنى
مانند انگشتر عقيق سجده نمايد.

146
مسأله 1088 - هر گاه در حال سجده بفهمد پيشانى را بر چيزى گذاشته كه سجده بر
آن باطل است، اگر ممكن باشد، بايد پيشانى را از روى آن به روى چيزى كه سجده بر آن
صحيح است بكشد و اگر وقت تنگ است، به دستورى كه در مسأله پيش گفته شد عمل
كند.
مسأله 1089 - اگر بعد از سجده بفهمد پيشانى را روى چيزى گذاشته كه سجده بر
آن باطل‌ است، اشكال ندارد.
مسأله 1090 - سجده كردن براى غير خداوند متعال حرام مىباشد و بعضى از مردم
عوام كه‌ مقابل قبر امامان عليهم السلام پيشانى را به زمين مىگذارند، اگر براى شكر خداوند
متعال باشد، اشكال ندارد و اگر نه حرام است.
مستحبات و مكروهات سجده
مسأله 1091 - در سجده چند چيز مستحب است:
1 - كسى كه ايستاده نماز مىخواند بعد از آن كه سر از ركوع برداشت و كاملا ايستاد
و كسى كه نشسته نماز مىخواند، بعد از آن كه كاملا نشست، براى رفتن به سجده تكبير
بگويد.
2 - موقعى كه مرد مىخواهد به سجده برود، اول دستها را و زن اول زانوها را به زمين
بگذارد.
3 - بينى را به مهر يا چيزى كه سجده بر آن صحيح است بگذارد.
4 - در حال سجده انگشتان دست را به هم بچسباند و برابر گوش بگذارد، بطورى
كه سر آنها رو به قبله باشد.
5 - در سجده دعا كند و از خدا حاجت بخواهد و اين دعا را بخواند:
يا خير المسؤولين و يا خير المعطين ارزقنى وارزق عيالى من فضلك فانك
ذو الفضل العظيم. يعنى اى بهترين كسى كه از او سئوال مىكنند و اى بهترين عطا
كنندگان، روزى بده به من و عيال من از فضل خودت، پس بدرستى كه تو داراى فضل
بزرگى.
6 - بعد از سجده بر ران چپ بنشيند و روى پاى راست را بر كف پاى چپ
بگذارد.
7 - بعد از هر سجده وقتى نشست و بدنش آرام گرفت تكبير بگويد.
8 - بعد از سجده اول بدنش كه آرام گرفت استغفر الله ربى و اتوب اليه بگويد.

147
9 - سجده را طول بدهد و در موقع نشستن دستها را روى رانها بگذارد.
10 - براى رفتن به سجده دوم، در حال آرامى بدن (الله اكبر) بگويد.
11 - در سجده‌ها صلوات بفرستد و اگر آن را به قصد ذكرى كه در سجده‌ها دستور
داده‌اند بگويد اشكال ندارد.
12 - در موقع بلند شدن، دستها را بعد از زانوها از زمين بردارد.
13 - مردها آرنجها و شكم را به زمين نچسبانند و بازوها را از پهلو جدا نگاه دارند و
زنها آرنجها و شكم را بر زمين بگذارند و اعضاء بدن را به يكديگر بچسبانند. و مستحبات ديگر
سجده در كتابهاى مفصل گفته شده است.
مسأله 1092 - قرآن خواندن در سجده مكروه است. و نيز مكروه است براى بر طرف
كردن گرد و غبار، جاى سجده را فوت كند. و اگر در اثر فوت كردن، دو حرف از دهان
بيرون آيد، نماز باطل است و غير از اينها مكروهات ديگرى هم در كتابهاى مفصل گفته شده
است.
سجده واجب قرآن
مسأله 1093 - در هر يك از چهار سوره والنجم و اقراء و الم تنزيل و حم سجده يك آيه
سجده است، كه اگر انسان بخواند يا گوش به آن دهد، بعد از تمام شدن آن آيه، بايد فورا
سجده كند و اگر فراموش كرد، هر وقت يادش آمد بايد سجده نمايد.
مسأله 1094 - اگر انسان موقعى كه آيه سجده را مىخواند، از ديگرى هم بشنود
چنانچه گوش داده دو سجده نمايد و اگر به گوشش خورده يك سجده كافى است.
مسأله 1095 - در غير نماز اگر در حال سجده آيه سجده را بخواند يا به آن گوش بدهد
بايد سر از سجده بردارد و دوباره سجده كند.
مسأله 1096 - اگر آيه سجده را از كسى كه قصد خواندن قرآن ندارد، بشنود، يا از
مثل گرامافون آيه سجده را بشنود لازم نيست سجده نمايد، ولى اگر از آلتى كه صداى خود
انسان را مىرساند بشنود واجب است سجده كند.
مسأله 1097 - در سجده واجب قرآن نمىشود بر چيزهاى خوراكى و پوشاكى سجده
كرد، ولى ساير شرايط سجده را كه در نماز است لازم نيست مراعات كنند.
مسأله 1098 - در سجده واجب قرآن بايد طورى عمل كند كه بگويند سجده كرد.
مسأله 1099 - هر گاه در سجده قرآن پيشانى را به قصد سجده به زمين بگذارد،

148
اگر چه ذكر نگويد كافيست و گفتن ذكر، مستحب است و بهتر است بگويد:
لا إله الا الله حقا حقا لا إله الا الله ايمانا و تصديقا لا إله الا الله عبودية ورقا
سجدت لك يا رب تعبدا و رقا لا مستنكفا و لا مستكبرا بل انا عبد ذليل ضعيف
خائف مستجير.
تشهد
مسأله 1100 - در ركعت دوم تمام نمازهاى واجب و ركعت سوم نماز مغرب و ركعت
چهارم نماز ظهر و عصر و عشا بايد انسان بعد از سجده دوم بنشيند و در حال آرام بودن بدن
تشهد بخواند يعنى بگويد: اشهد ان لا إله الا الله وحده لا شريك له و اشهد ان محمدا
عبده و رسوله اللهم صل على محمد و آل محمد.
مسأله 1101 - كلمات تشهد بايد به عربى صحيح و بطورى كه معمول است پشت سر
هم گفته شود.
مسأله 1102 - اگر تشهد را فراموش كند و بايستد و پيش از ركوع يادش بيايد كه
تشهد را نخوانده، بايد بنشيند و تشهد را بخواند و دوباره بايستد و آنچه بايد در آن ركعت
خوانده شود بخواند و نماز را تمام كند و اگر در ركوع يا بعد از آن يادش بيايد، بايد نماز را تمام
كند و بعد از سلام نماز، تشهد را قضا كند، و بنابر احتياط واجب براى تشهد فراموش شده دو
سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1103 - مستحب است در حال تشهد بر ران چپ بنشيند و روى پاى راست را
به كف پاى چپ بگذارد و پيش از تشهد بگويد: الحمد لله يا بگويد بسم‌ الله و بالله
والحمد لله و خير الاسماء لله و نيز مستحب است دستها را بر رانها بگذارد و انگشتها را به
يكديگر بچسباند و به دامان خود نگاه كند و بعد از تمام شدن تشهد بگويد و تقبل شفاعته
و ارفع درجته.
مسأله 1104 - مستحب است زنها در وقت خواندن تشهد، رانها را به هم بچسبانند.
سلام نماز
مسأله 1105 - بعد از تشهد ركعت آخر نماز مستحب است در حالى كه نشسته و بدن
آرام است بگويد: السلام عليك ايها النبى و رحمة الله و بركاته و بعد از آن بايد
بگويد: السلام عليكم و بنابر احتياط واجب اضافه كند و رحمة الله وبركاته يا بگويد:

149
السلام علينا و على عباد الله الصالحين.
مسأله 1106 - اگر سلام نماز را فراموش كند و موقعى يادش بيايد كه صورت نماز به
هم نخورده و كارى هم كه عمدى و سهوى آن نماز را باطل مىكند مثل پشت به قبله كردن
انجام نداده، بايد سلام را بگويد و نمازش صحيح است.
مسأله 1107 - اگر سلام نماز را فراموش كند و موقعى يادش بيايد كه صورت نماز به هم
خورده است، چنانچه پيش از آن كه صورت نماز به هم بخورد كارى كه عمدى و سهوى آن نماز را
باطل مىكند، مثل پشت به قبله كردن انجام نداده باشد نمازش صحيح است، و اگر پيش از
آن كه صورت نماز به هم بخورد، كارى كه عمدى و سهوى آن نماز را باطل مىكند انجام داده باشد
بنابر احتياط نمازش باطل است، گرچه صحيح بودن آن خالى از قوت نيست.
ترتيب
مسأله 1108 - اگر عمدا ترتيب نماز را به هم بزند، مثلا سوره را پيش از حمد بخواند،
يا سجود را پيش از ركوع بجا آورد، نماز باطل مىشود.
مسأله 1109 - اگر ركنى از نماز را فراموش كند و ركن بعد از آن را بجا آورد، مثلا
پيش از آن كه ركوع كند دو سجده نمايد، نماز باطل است.
مسأله 1110 - اگر ركنى را فراموش كند و چيزى را كه بعد از آن است و ركن نيست
بجا آورد، مثلا پيش از آن كه دو سجده كند تشهد بخواند، بايد ركن را بجا آورد و آنچه را
اشتباها پيش از آن خوانده دوباره بخواند.
مسأله 1111 - اگر چيزى را كه ركن نيست فراموش كند و ركن بعد از آن را بجا
آورد، مثلا حمد را فراموش كند و مشغول ركوع شود، نمازش صحيح است.
مسأله 1112 - اگر چيزى را كه ركن نيست فراموش كند و چيزى را كه بعد از آن
است و آن هم ركن نيست بجا آورد، مثلا حمد را فراموش كند و سوره را بخواند چنانچه مشغول
ركن بعد شده باشد، مثلا در ركوع يادش بيايد كه حمد را نخوانده، بايد بگذرد و نماز او صحيح
است، و اگر مشغول ركن بعد نشده باشد، بايد آنچه را فراموش كرده بجا آورد و بعد از آن،
چيزى را كه اشتباها جلوتر خوانده دوباره بخواند.
مسأله 1113 - اگر سجده اول را به خيال اين كه سجده دوم است، يا سجده دوم را به
خيال اين كه سجده اول است بجا آورد، نماز صحيح است و سجده اول او سجده اول و سجده
دوم او سجده دوم حساب مىشود.

150
موالات
مسأله 1114 - انسان بايد نماز را با موالات بخواند، يعنى كارهاى نماز مانند ركوع و
سجود و تشهد را پشت سر هم بجا آورد و چيزهائى را كه در نماز مىخواند بطورى كه معمول
است پشت سر هم بخواند و اگر به قدرى بين آنها فاصله بيندازد كه نگويند نماز مىخواند
نمازش باطل است گرچه بطور سهوى باشد.
مسأله 1115 - اگر در نماز عمدا بين حرفها يا كلمات فاصله بيندازد و فاصله بقدرى
نباشد كه صورت نماز از بين برود بنابر احتياط واجب نمازش باطل مىشود و اگر سهوا باشد
چنانچه مشغول ركن بعد نشده باشد، بايد آن حرفها يا كلمات را بطور معمول بخواند و اگر
مشغول ركن بعد شده باشد، نمازش صحيح است.
مسأله 1116 - طول دادن ركوع و سجود و خواندن سوره‌هاى بزرگ، موالات را به هم
نمىزند.
قنوت
مسأله 1117 - در تمام نمازهاى واجب و مستحب پيش از ركوع ركعت دوم مستحب
است قنوت بخواند، و در نماز وتر با آن كه يك ركعت مىباشد، خواندن قنوت پيش از ركوع
مستحب است، و نماز جمعه در هر ركعت يك قنوت دارد و نماز آيات پنج قنوت و نماز عيد فطر و
قربان در ركعت اول پنج قنوت و در ركعت دوم چهار قنوت دارد.
مسأله 1118 - اگر بخواهد قنوت بخواند بايد احتياطا دست‌ها را مقابل صورت بلند
كند و به قصد رجاء كف آنها را رو به آسمان و پهلوى هم نگهدارد و غير شست، انگشتهاى
ديگر را به هم بچسباند و به كف دستها نگاه كند.
مسأله 1119 - در قنوت هر ذكرى بگويد، اگر چه يك سبحان الله باشد، كافيست
و بهتر است بگويد: لا إله الا الله الحليم الكريم لا إله الا الله العلى العظيم سبحان الله
رب السموات السبع و رب الأرضين السبع و ما فيهن و ما بينهن و رب العرش العظيم
و الحمد لله رب العالمين.
مسأله 1120 - مستحب است انسان قنوت را بلند بخواند، ولى براى كسى كه نماز را
به جماعت مىخواند، اگر امام جماعت صداى او را بشنود، بلند خواندن قنوت مستحب نيست.
مسأله 1121 - اگر عمدا قنوت نخواند قضا ندارد و اگر فراموش كند و پيش از آن كه
به اندازه ركوع خم شود يادش بيايد، مستحب است بايستد و بخواند، و اگر در ركوع يادش

151
بيايد، مستحب است بعد از ركوع قضا كند و اگر در سجده يادش بيايد، مستحب است بعد از
سلام نماز قضا نمايد.
ترجمه نماز
1 - ترجمه سوره حمد
بسم الله الرحمن الرحيم، يعنى ابتدا مىكنم بنام خداوندى كه در دنيا بر مؤمن و كافر رحم
مىكند و در آخرت بر مؤمن رحم مىنمايد. الحمد لله رب العالمين يعنى ثنا مخصوص خداونديست
كه پرورش دهنده همه موجوداتست. الرحمن الرحيم يعنى در دنيا بر مؤمن و كافر و در آخرت بر
مؤمن رحم مىكند. مالك يوم الدين يعنى پادشاه و صاحب اختيار روز قيامت است. اياك نعبد و
اياك نستعين يعنى فقط تو را عبادت مىكنيم و فقط از تو كمك مىخواهيم. اهدنا الصراط المستقيم
يعنى هدايت كن ما را به راه راست كه آن دين اسلام است. صراط الذين انعمت عليهم يعنى به
راه كسانى كه به آنان نعمت دادى كه آنان پيغمبران و جانشينان پيغمبران هستند
غير المغضوب عليهم ولا الضالين يعنى نه به راه كسانى كه غضب كرده‌اى بر ايشان و نه آن
كسانى كه گمراهند.
2 - ترجمه سوره قل هو الله احد
بسم الله الرحمن الرحيم: قل هو الله احد، يعنى بگو اى محمد (ص) كه خداوند، خدائى است
يگانه. الله الصمد يعنى خدائى كه از تمام موجودات بىنياز است. لم يلد و لم يولد، فرزند ندارد و
فرزند كسى نيست. و لم يكن له كفوا احد يعنى هيچ كس از مخلوقات، مثل او نيست.
3 - ترجمه ذكر ركوع و سجود و ذكرهائى كه بعد از آنها مستحب است
سبحان ربى العظيم وبحمده، يعنى پروردگار بزرگ من از هر عيب و نقصى پاك و منزه
است و من مشغول ستايش او هستم، سبحان ربى الاعلى و بحمده يعنى پروردگار من كه از همه
كس بالاتر مىباشد از هر عيب و نقصى پاك و منزه است و من مشغول ستايش او هستم،
سمع الله لمن حمده يعنى خدا بشنود و بپذيرد ثناى كسى كه او را ستايش مىكند، استغفر الله ربى
واتوب اليه يعنى طلب آمرزش و مغفرت مىكنم از خداوندى كه پرورش دهنده من است و من به
طرف او بازگشت مىنمايم، بحول الله و قوته اقوم واقعد يعنى به يارى خداى متعال و قوه او بر
مىخيزم و مىنشينم.
4 - ترجمه قنوت
لا إله الا الله الحليم الكريم، يعنى نيست خدائى سزاوار پرستش مگر خداى يكتاى بىهمتائى

152
كه صاحب حلم و كرم است، لا إله الا الله العلى العظيم يعنى نيست خدائى سزاوار پرستش مگر
خداى يكتاى بىهمتائى كه بلند مرتبه و بزرگ است. سبحان الله رب السموات السبع و
رب الارضين السبع، يعنى پاك و منزه است خداوندى كه پروردگار هفت آسمان و پروردگار
هفت زمين است. و ما فيهن و مابينهن و رب العرش العظيم، يعنى پروردگار هر چيزى است كه در
آسمانها و زمينها و ما بين آنهاست و پروردگار عرش بزرگ است. والحمد لله رب العالمين، يعنى حمد
و ثنا مخصوص خداوندى است كه پرورش دهنده تمام موجودات است.
5 - ترجمه تسبيحات اربعه
سبحان الله والحمد لله ولا إله الا الله والله اكبر، يعنى پاك و منزه است خداوند تعالى و ثنا
مخصوص او است و نيست خدائى سزاوار پرستش مگر خداى بىهمتا و بزرگتر است از اين كه او را
وصف كنند.
6 - ترجمه تشهد و سلام
الحمد لله اشهد ان لا إله الا الله وحده لا شريك له يعنى ستايش مخصوص پروردگار است و
شهادت مىدهم كه خدائى سزاوار پرستش نيست مگر خدائى كه يگانه است و شريك ندارد و
اشهد ان محمدا عبده و رسوله، يعنى شهادت مىدهم كه محمد صلى الله عليه و آله بنده خدا و
فرستاده او است اللهم صلى على محمد وآل محمد يعنى خدايا رحمت بفرست بر محمد و آل محمد و
تقبل شفاعته و ارفع درجته يعنى قبول كن شفاعت پيغمبر را و درجه آن حضرت را نزد خود بلند
كن السلام عليك ايها النبى ورحمة الله وبركاته، يعنى سلام بر تو اى پيغمبر و رحمت و بركات خدا
بر تو باد. السلام علينا و على عباد الله الصالحين يعنى سلام از خداوند عالم بر نمازگزاران و تمام
بندگان خوب او، السلام عليكم ورحمة الله و بركاته يعنى سلام و رحمت و بركات خداوند بر شما
مؤمنين باد.
تعقيب نماز
مسأله 1122 - مستحب است انسان بعد از نماز مقدارى مشغول تعقيب يعنى خواندن
ذكر و دعا و قرآن شود. و بهتر است پيش از آن كه از جاى خود حركت كند و وضو و غسل و
تيمم او باطل شود، رو به قبله تعقيب را بخواند و لازم نيست تعقيب به عربى باشد، ولى بهتر است
چيزهائى را كه در كتابهاى دعا دستور داده‌اند بخواند، و از تعقيب‌هائى كه خيلى سفارش شده
است، تسبيح حضرت زهرا سلام الله عليها است كه بايد به اين ترتيب گفته شود: 34 مرتبه
الله اكبر، بعد 33 مرتبه الحمد لله بعد از آن 33 مرتبه سبحان الله و مىشود سبحان الله را پيش از

153
الحمد لله گفت ولى بهتر است بعد از الحمد لله گفته شود.
مسأله 1123 - مستحب است بعد از نماز، سجده شكر نمايد و همين قدر كه پيشانى را
به قصد شكر بر زمين بگذارد كافى است، ولى بهتر است صد مرتبه يا سه مرتبه يا يك مرتبه،
شكرا لله يا شكرا يا عفوا بگويد و نيز مستحب است، هر وقت نعمتى به انسان مىرسد يا
بلائى از او دور مىشود سجده شكر بجا آورد.
صلوات بر پيغمبر
مسأله 1124 - هر وقت انسان اسم مبارك حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم مانند
محمد و احمد، يا لقب و كنيه آن جناب را مثل مصطفى و ابو القاسم بگويد يا بشنود، اگر چه در
نماز باشد، مستحب است صلوات بفرستد.
مسأله 1125 - موقع نوشتن اسم مبارك حضرت رسول صلى الله عليه وآله و سلم مستحب
است صلوات را هم بنويسد و نيز بهتر است هر وقت آن حضرت را ياد مىكند صلوات بفرستد.
مبطلات نماز
مسأله 1126 - دوازده چيز است نماز را باطل مىكند و آنها را مبطلات مىگويند:
اول
آن كه در بين نماز يكى از شرطهاى آن از بين برود، مثلا در بين نماز بفهمد مكانش غصبى است،
دوم آن كه در بين نماز عمدا يا سهوا يا از روى ناچارى، چيزى كه وضو يا غسل را باطل
مىكند پيش آيد، مثلا بول از او بيرون آيد، ولى كسى كه نمىتواند از بيرون آمدن بول و غائط
خوددارى كند، اگر در بين نماز بول يا غائط از او خارج شود چنانچه بدستورى كه در احكام
وضو گفته شد رفتار نمايد نمازش باطل نمىشود، و نيز اگر در بين نماز از زن مستحاضه خون
خارج شود، در صورتى كه بدستور استحاضه رفتار كرده باشد، نمازش صحيح است.
مسأله 1127 - كسى كه بىاختيار خوابش برده، اگر نداند كه در بين نماز خوابش
برده يا بعد از آن، بايد بنابر احتياط واجب نمازش را دوباره بخواند، ولى اگر تمام شدن نماز را
بداند و شك كند كه خواب در بين نماز بوده يا بعد، نمازش صحيح است.
مسأله 1128 - اگر بداند به اختيار خودش خوابيده و شك كند كه بعد از نماز بوده، يا
در بين نماز يادش رفته كه مشغول نماز است و خوابيده نمازش صحيح است.
مسأله 1129 - اگر در حال سجده از خواب بيدار شود و شك كند كه در سجده آخر
نماز است، يا در سجده شكر، بايد آن نماز را دوباره بخواند.

154
سوم از مبطلات نماز آن است كه مثل بعضى كسانى كه شيعه نيستند دستها را روى هم
بگذارد.
مسأله 1130 - هر گاه براى ادب دستها را روى هم بگذارد، اگر چه مثل آنها نباشد،
بنابر احتياط واجب بايد نماز را دوباره بخواند، ولى اگر از روى فراموشى يا ناچارى يا براى
كار ديگر مثل خاراندن دست و مانند آن، دستها را روى هم بگذارد اشكال ندارد.
چهارم از مبطلات نماز آن است كه بعد از خواندن حمد، آمين بگويد. ولى اگر اشتباها
يا از روى تقيه بگويد، نمازش باطل نمىشود.
پنجم از مبطلات نماز آن است كه عمدا يا از روى فراموشى پشت به قبله كند، يا به
طرف راست يا چپ قبله برگردد، بلكه اگر عمدا بقدرى برگردد كه نگويند رو به قبله
است، اگر چه به طرف راست يا چپ نرسد، نمازش باطل است.
مسأله 1131 - اگر عمدا همه صورت را به طرف راست يا چپ قبله برگرداند نمازش
باطل است بلكه اگر سهوا هم صورت را به اين مقدار برگرداند احتياط واجب آن است كه
نماز را دوباره بخواند و لازم نيست كه نماز اول را تمام نمايد، ولى اگر سر را كمى بگرداند
عمدا باشد يا اشتباها نمازش باطل نمىشود.
ششم از مبطلات نماز آن است كه عمدا كلمه‌اى بگويد كه از آن كلمه قصد معنى
كند اگر چه معنى هم نداشته باشد و يك حرف هم باشد بلكه اگر قصد هم نكند بنابر
احتياط واجب بايد نماز را دوباره بخواند در صورتى كه دو حرف يا بيشتر باشد، ولى اگر سهوا
بگويد نماز باطل نمىشود.
مسأله 1132 - اگر كلمه‌اى بگويد كه يك حرف دارد، چنانچه آن كلمه معنى
داشته باشد مثل (ق) كه در زبان عرب به معناى اين است كه نگهدارى كن، چنانچه معنى
آن را بداند و قصد آن را نمايد، نمازش باطل مىشود، بلكه اگر قصد معناى آن را نكند ولى
ملتفت معناى آن باشد احتياط واجب آن است كه نماز را دوباره بخواند.
مسأله 1133 - سرفه كردن و آروغ زدن و آه كشيدن در نماز اشكال ندارد، ولى گفتن
آخ و آه و مانند اينها كه دو حرف است، اگر عمدى باشد نماز را باطل مىكند.
مسأله 1134 - اگر كلمه‌اى را به قصد ذكر بگويد مثلا به قصد ذكر بگويد:
(الله اكبر) و در موقع گفتن آن، صدا را بلند كند كه چيزى را به ديگرى بفهماند اشكال ندارد
ولى چنانچه به قصد اين كه چيزى به كسى بفهماند بگويد، اگر چه قصد ذكر هم داشته باشد،
نماز باطل مىشود.

155
مسأله 1135 - خواندن قرآن در نماز، غير از چهار سوره‌اى كه سجده واجب دارد و در
احكام جنابت گفته شد و نيز دعا كردن در نماز اشكال ندارد اگر چه به فارسى يا زبان ديگر
باشد.
مسأله 1136 - اگر چيزى از حمد و سوره و ذكرهاى نماز را عمدا يا احتياطا چند مرتبه
بگويد اشكال ندارد.
مسأله 1137 - در حال نماز، انسان نبايد به ديگرى سلام كند و اگر ديگرى به او
سلام كند، بايد طورى جواب دهد كه سلام مقدم باشد مثلا بگويد (السلام عليكم) يا
(سلام عليكم) و نبايد (عليكم السلام) بگويد.
مسأله 1138 - انسان بايد جواب سلام را چه در نماز يا در غير نماز فورا بگويد، و اگر
عمدا يا از روى فراموشى جواب سلام را به قدرى طول دهد، كه اگر جواب بگويد جواب آن
سلام حساب نشود، چنانچه در نماز باشد نبايد جواب بدهد و اگر در نماز نباشد، جواب دادن
واجب نيست.
مسأله 1139 - بايد جواب سلام را طورى بگويد كه سلام كننده بشنود، ولى اگر
سلام كننده كر باشد، چنانچه انسان بطور معمول جواب او را بدهد كافى است.
مسأله 1140 - نمازگزار جواب سلام را به قصد جواب بگويد نه به قصد دعا.
مسأله 1141 - اگر زن يا مرد نامحرم يا بچه مميز يعنى بچه‌اى كه خوب و بد را مىفهمد
به نمازگزار سلام كند، نمازگزار بايد جواب او را بدهد.
مسأله 1142 - اگر نمازگزار جواب سلام را ندهد معصيت كرده ولى نمازش صحيح
است.
مسأله 1143 - اگر كسى به نمازگزار غلط سلام كند، بطورى كه سلام حساب نشود،
جواب او واجب نيست.
مسأله 1144 - جواب سلام كسى كه از روى مسخره يا شوخى سلام مىكند واجب
نيست، و احتياط واجب آن است كه در جواب سلام مرد و زن غير مسلمان بگويد سلام يا
فقط عليك.
مسأله 1145 - اگر كسى به عده‌اى سلام كند، جواب سلام او بر همه آنان واجب
است، ولى اگر يكى از آنان جواب دهد كافى است.
مسأله 1146 - اگر كسى به عده‌اى سلام كند و كسى كه سلام كننده قصد سلام
دادن به او را نداشته جواب دهد، باز هم جواب سلام او بر آن عده واجب است.

156
مسأله 1147 - اگر به عده‌اى سلام كند و كسى كه بين آنها مشغول نماز است شك
كند كه سلام كننده قصد سلام كردن به او را هم داشته يا نه، نبايد جواب بدهد، و همچنين
است اگر بداند كه قصد او را هم‌ داشته ولى ديگرى جواب سلام را بدهد. اما اگر بداند كه
قصد او را هم داشته و ديگرى جواب ندهد، بايد جواب او را بگويد.
مسأله 1148 - سلام كردن مستحب است و خيلى سفارش شده است كه سواره به
پياده و ايستاده به نشسته و كوچكتر به بزرگتر سلام كند.
مسأله 1149 - اگر دو نفر با هم به يكديگر سلام كنند، بر هر يك واجب است
جواب سلام ديگرى را بدهد.
مسأله 1150 - در غير نماز، مستحب است جواب سلام را بهتر از سلام بگويد مثلا اگر
كسى گفت سلام عليكم در جواب بگويد سلام عليكم و رحمة الله.
هفتم از مبطلات نماز خنده با صدا و ترجيع و بنابر احتياط واجب خنده با صدا اگر
چه ترجيع نداشته باشد و عمدى است و چنانچه سهوا با صدا بخندد يا لبخند بزند نمازش باطل
نمىشود.
مسأله 1151 - اگر براى جلوگيرى از صداى خنده حالش تغيير كند، مثلا رنگش
سرخ شود، چنانچه از صورت نمازگزار بيرون رود، بايد نمازش را دوباره بخواند.
هشتم از مبطلات نماز آن است كه براى كار دنيا عمدا با صدا گريه كند، ولى اگر
براى كار دنيا بى صدا گريه كند اشكال ندارد ولى اگر از ترس خدا يا براى آخرت گريه
كند، آهسته باشد يا بلند اشكال ندارد، بلكه از بهترين اعمال است.
نهم از مبطلات نماز كارى است كه صورت نماز را به هم بزند مثلا دست زدن و به هوا
پريدن و مانند اينها كم باشد يا زياد عمدا باشد يا از روى فراموشى. ولى كارى كه صورت
نماز را به هم نزند مثل اشاره كردن به دست اشكال ندارد.
مسأله 1152 - اگر در بين نماز به قدرى ساكت بماند كه نگويند نماز مىخواند نمازش
باطل مىشود.
مسأله 1153 - اگر در بين نماز كارى انجام دهد يا مدتى ساكت شود و شك كند كه
نماز به هم خورده يا نه، نمازش صحيح است.
دهم از مبطلات نماز، خوردن و آشاميدن است، اگر در نماز طورى بخورد يا بياشامد
كه نگويند نماز مىخواند.
مسأله 1154 - احتياط واجب آن است كه در نماز هيچ چيز نخورد و نياشامد چه

157
موالات نماز به هم بخورد يا نخورد و چه بگويند نماز مىخواند يا نگويند.
مسأله 1155 - اگر در بين نماز، غذائى را كه لاى دندانها مانده فرو ببرد، نمازش باطل
نمىشود. و اگر قند يا شكر و مانند اينها در دهان مانده باشد و در حال نماز كم كم آب شود و
فرو رود نمازش اشكال پيدا مىكند.
يازدهم از مبطلات نماز شك در ركعتهاى نماز دو ركعتى يا سه ركعتى يا در دو ركعت
اول نمازهاى چهار ركعتى است.
دوازدهم از مبطلات نماز آن است كه ركن نماز را عمدا يا سهوا كم يا زياد كند، يا
چيزى را كه ركن نيست عمدا كم يا زياد نمايد.
مسأله 1156 - اگر بعد از نماز شك كند كه در بين نماز كارى كه نماز را باطل
مىكند انجام داده يا نه نمازش صحيح است.
چيزهائى كه در نماز مكروه است
مسأله 1157 - مكروه است در نماز صورت را كمى به طرف راست يا چپ بگرداند و
چشمها را هم بگذارد، يا به طرف راست و چپ بگرداند و با ريش و دست خود بازى كند و
انگشتها را داخل هم نمايد و آب دهان بيندازد و به خط قرآن يا كتاب يا خط انگشترى نگاه
كند و نيز مكروه است در موقع خواندن حمد و سوره و گفتن ذكر، براى شنيدن حرف كسى
ساكت شود، بلكه هر كارى كه خضوع و خشوع را از بين ببرد مكروه مىباشد.
مسأله 1158 - موقعى كه انسان خوابش مىآيد و نيز موقع خوددارى كردن از بول و
غائط، مكروه است نماز بخواند. و همچنين پوشيدن جوراب تنگ كه پا را فشار دهد در نماز
مكروه مىباشد، و غير اينها مكروهات ديگرى هم در كتابهاى مفصل گفته شده است.
مواردى كه مىشود نماز واجب را شكست
مسأله 1159 - شكستن نماز واجب از روى اختيار حرام است، ولى براى حفظ مال و
جلوگيرى از ضرر مالى يا بدنى مانعى ندارد.
مسأله 1160 - اگر حفظ جان خود انسان يا كسى كه حفظ جان او واجب است يا
حفظ مالى كه نگهدارى آن واجب مىباشد، بدون شكستن نماز ممكن نباشد بايد نماز را بشكند
ولى شكستن نماز براى مالى كه اهميت ندارد مكروه است.
مسأله 1161 - اگر در وسعت وقت مشغول نماز باشد و طلبكار طلب خود را از او

158
مطالبه كند، چنانچه بتواند در بين نماز طلب او را بدهد، بايد در همان حال بپردازد و اگر بدون
شكستن نماز، دادن طلب او ممكن نيست بايد نماز را بشكند و طلب او را بدهد، بعد نماز را
بخواند.
مسأله 1162 - اگر در بين نماز بفهمد كه مسجد نجس است، چنانچه وقت تنگ
باشد، بايد نماز را تمام كند، و اگر وقت وسعت دارد و تطهير مسجد نماز را به هم نمىزند بايد در
بين نماز تطهير كند، بعد بقيه نماز را بخواند و اگر نماز را به هم مىزند، بايد نماز را بشكند و مسجد
را تطهير نمايد بعد نماز را بخواند.
مسأله 1163 - كسى كه بايد نماز را بشكند، اگر نماز را تمام كند معصيت كرده، ولى
نماز او صحيح است اگر چه احتياط مستحب آن است كه دوباره بخواند.
مسأله 1164 - اگر پيش از آن كه به اندازه ركوع خم شود، يادش بيايد كه اذان يا
اقامه را فراموش كرده، چنانچه وقت نماز وسعت دارد، مستحب است براى گفتن آنها نماز را
بشكند.
شكيات
شكيات نماز 23 قسم است: هشت قسم آن شكهائى است كه نماز را باطل مىكند و
به شش قسم آن نبايد اعتنا كرد و نه قسم ديگر آن صحيح است.
شكهاى مبطل
مسأله 1165 - شكهائى كه نماز را باطل مىكند از اين قرار است:
اول شك در شماره ركعتهاى نماز دو ركعتى مثل نماز صبح و نماز مسافر، ولى شك در
شماره ركعتهاى نماز مستحب دو ركعتى و بعضى از نمازهاى احتياط نماز را باطل نمىكند.
دوم شك در شماره ركعتهاى نماز سه ركعتى.
سوم آن كه در نماز چهار ركعتى شك كند كه يك ركعت خوانده يا بيشتر.
چهارم آن كه در نماز چهار ركعتى پيش از تمام شدن سجده دوم، شك كند كه دو
ركعت خوانده يا بيشتر، در اين صورت نمازش باطل و بايد اعاده كند، و بهتر آن است كه عمل
به حكم شك نمايد نماز را اعاده كند.
پنجم شك بين دو و پنج يا دو و بيشتر از پنج.
ششم شك بين سه و شش يا سه و بيشتر از شش.

159
هفتم شك در ركعتهاى نماز كه نداند چند ركعت خوانده است.
هشتم شك بين چهار و شش يا چهار و بيشتر از شش چه پيش از تمام شدن سجده
دوم باشد يا بعد از آن.
مسأله 1166 - اگر يكى از شكهاى باطل كننده براى انسان پيش آيد، نمىتواند نماز
را به هم بزند، ولى اگر بقدرى فكر كند كه شك پابرجا شود به هم زدن نماز مانعى ندارد.
شكهائى كه نبايد به آنها اعتنا كرد
مسأله 1167 - شكهائى كه نبايد به آنها اعتنا كرد از اين قرار است:
اول شك در چيزى كه محل بجا آوردن آن گذشته است، مثل آن كه در ركوع شك
كند كه حمد را خوانده يا نه.
دوم شك بعد از سلام نماز.
سوم شك بعد از گذشتن وقت نماز.
چهارم شك كثير الشك يعنى كسى كه زياد شك مىكند.
پنجم شك امام در شماره ركعتهاى نماز در صورتى كه مأموم شماره آنها را بداند و
همچنين شك مأموم در صورتى كه امام شماره ركعتهاى نماز را بداند.
ششم شك در نماز مستحبى.
1 - شك در چيزى كه محل آن گذشته است
مسأله 1168 - اگر در بين نماز شك كند كه يكى از كارهاى واجب آن را انجام داده
يا نه، مثلا شك كند كه حمد خوانده يا نه، چنانچه مشغول كارى كه بايد بعد از آن انجام دهد
نشده، بايد آنچه را كه در انجام آن شك كرده بجا آورد، و اگر مشغول كارى كه بايد بعد از
آن انجام دهد شده به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1169 - اگر در بين خواندن آيه‌اى شك كند كه آيه پيش را خوانده يا نه يا
وقتى آخر آيه را مىخواند شك كند كه اول آن را خوانده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1170 - اگر بعد از ركوع يا سجود شك كند كه كارهاى واجب آن مانند ذكر
و آرام بودن بدن را انجام داده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1171 - اگر در حالى كه به سجده مىرود شك كند كه ركوع كرده يا نه، يا
شك كند كه بعد از ركوع ايستاده يا نه، به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1172 - اگر در حال برخاستن شك كند كه تشهد را بجا آورده يا نه، بايد

160
اعتنا نكند ولى اگر شك كند كه سجده را بجا آورده يا نه بايد برگردد و بجا آورد.
مسأله 1173 - كسى كه نشسته يا خوابيده نماز مىخواند، اگر موقعى كه حمد يا
تسبيحات مىخواند، شك كند كه سجده يا تشهد را بجا آورده يا نه، بايد به شك خود اعتنا
نكند و اگر پيش از آن كه مشغول حمد يا تسبيحات شود، شك كند كه سجده يا تشهد را بجا
آورده يا نه، بايد بجا آورد.
مسأله 1174 - اگر شك كند كه يكى از ركنهاى نماز را بجا آورده يا نه، چنانچه
مشغول كارى كه بعد از آن است نشده، بايد آن را بجا آورد مثلا اگر پيش از خواندن تشهد
شك كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه بايد بجا آورد و چنانچه بعد يادش بيايد كه آن ركن
را بجا آورده بوده، چون ركن زياد شده نمازش باطل است.
مسأله 1175 - اگر شك كند عملى را كه ركن نيست بجا آورده يا نه چنانچه مشغول
كارى كه بعد از آن است نشده، بايد آن را بجا آورد، مثلا اگر پيش از خواندن سوره شك
كند كه حمد را خوانده يا نه، بايد حمد را بخواند و اگر بعد از انجام آن يادش بيايد كه آن را بجا
آورده بوده چون ركن زياد نشده نماز صحيح است.
مسأله 1176 - اگر شك كند كه ركنى را بجا آورده يا نه، چنانچه مشغول تشهد است
اگر شك كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند و اگر يادش بيايد
كه آن ركن را بجا نياورده، در صورتى كه مشغول ركن بعد نشده، بايد آن را بجا آورد و اگر
مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است، مثلا اگر پيش از ركوع ركعت بعد يادش بيايد كه
دو سجده را بجا نياورده، بايد بجا آورد و اگر در ركوع يا بعد از آن يادش بيايد نمازش باطل
است.
مسأله 1177 - اگر شك كند عملى را كه ركن نيست بجا آورده يا نه چنانچه مشغول
كارى كه بعد از آنست شده، بايد به شك خود اعتنا نكند، مثلا موقعى كه مشغول خواندن
سوره است، اگر شك كند كه حمد را خوانده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند، و اگر بعد
يادش بيايد كه آن را بجا نياورده در صورتى كه مشغول ركن بعد نشده، بايد بجا آورد و اگر
مشغول ركن بعد شده، نمازش صحيح است. بنابر اين اگر مثلا در قنوت يادش بيايد كه حمد را
نخوانده، بايد بخواند و اگر در ركوع يادش بيايد نماز او صحيح است.
مسأله 1178 - اگر شك كند كه سلام نماز را گفته يا نه، يا شك كند درست گفته
يا نه، چنانچه مشغول تعقيب نماز يا نماز ديگر شده، يا به واسطه انجام كارى كه نماز را به هم
مىزند، از حال نمازگزار بيرون رفته، بايد به شك خود اعتنا نكند و اگر پيش از اينها شك

161
كند، بايد سلام را بگويد. اما اگر در صحيح گفتن سلام شك كند در هر صورت بايد به
شك خود اعتنا ننمايد چه مشغول كار ديگر شده باشد يا نه.
2 - شك بعد از سلام
مسأله 1179 - اگر بعد از سلام نماز شك كند كه نمازش صحيح بوده يا نه، مثلا
شك كند ركوع كرده يا نه، يا بعد از سلام نماز چهار ركعتى شك كند كه چهار ركعت
خوانده يا پنج ركعت به شك خود اعتنا نكند، ولى اگر هر دو طرف شك او باطل باشد، مثلا
بعد از سلام نماز چهار ركعتى شك كند كه سه ركعت خوانده يا پنج ركعت، نمازش باطل
است.
3 - شك بعد از وقت
مسأله 1180 - اگر بعد از گذشتن وقت نماز شك كند كه نماز خوانده يا نه، يا گمان
كند كه نخوانده، خواندن آن لازم نيست، ولى اگر پيش از گذشتن وقت، شك كند كه نماز
خوانده يا نه، يا گمان كند كه نخوانده، بايد آن نماز را بخواند بلكه اگر گمان كند كه خوانده،
بايد آن را بجا آورد.
مسأله 1181 - اگر بعد از گذشتن وقت شك كند كه نماز را درست خوانده يا نه به
شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1182 - اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند چهار ركعت نماز خوانده
ولى نداند به نيت ظهر خوانده يا به نيت عصر بايد چهار ركعت نماز قضا به نيت نمازى كه بر او
واجب است بخواند.
مسأله 1183 - اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا، بداند يك نماز خوانده ولى
نداند سه ركعتى خوانده يا چهار ركعتى بايد قضاى نماز مغرب و عشا را بخواند.
4 - كثير الشك (كسى كه زياد شك مىكند)
مسأله 1184 - اگر كسى در يك نماز سه مرتبه شك كند، يا در سه نماز پشت سر هم
مثلا در نماز صبح و ظهر و عصر شك كند، كثير الشك است و چنانچه زياد شك كردن او از
غضب يا ترس يا پريشانى حواس نباشد، به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1185 - كثير الشك اگر در بجا آوردن چيزى شك كند، چنانچه بجا آوردن آن
نماز را باطل نمىكند، بايد بنا بگذارد كه آن را بجا آورده، مثلا اگر شك كند كه ركوع كرده
يا نه، بايد بنا بگذارد كه ركوع كرده است، و اگر بجا آوردن آن نماز را باطل مىكند بايد بنا
بگذارد كه آن را انجام نداده مثلا اگر شك كند كه يك ركوع كرده يا بيشتر چون زياد شدن

162
ركوع نماز را باطل مىكند بايد بنا بگذارد كه بيشتر از يك ركوع نكرده است.
مسأله 1186 - كسى كه در يك چيز نماز زياد شك مىكند، چنانچه در چيزهاى
ديگر نماز شك كند بايد بدستور آن عمل نمايد، مثلا كسى كه زياد شك مىكند سجده كرده
يا نه اگر در بجا آوردن ركوع شك كند بايد به دستور آن رفتار نمايد يعنى اگر ايستاده است
ركوع را بجا آورد و اگر به سجده رفته اعتنا نكند.
مسأله 1187 - كسى كه در نماز مخصوصى مثلا در نماز ظهر زياد شك مىكند اگر در
نماز ديگر مثلا در نماز عصر شك كند، بايد به دستور شك رفتار نمايد.
مسأله 1188 - كسى كه وقتى در جاى مخصوصى نماز مىخواند زياد شك مىكند،
اگر در غير آنجا نماز بخواند و شكى براى او پيش آيد به دستور شك عمل نمايد.
مسأله 1189 - اگر انسان شك كند كه كثير الشك شده يا نه، بايد به دستور شك
عمل نمايد. و كثير الشك تا وقتى يقين نكند كه به حال معمولى مردم برگشته بايد به شك خود
اعتنا نكند.
مسأله 1190 - كسى كه زياد شك مىكند، اگر شك كند ركنى را بجا آورده يا نه،
و اعتنا نكند بعد يادش بيايد كه آن را بجا نياورده، چنانچه مشغول ركن بعد نشده، بايد آن را
بجا آورد، و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است، مثلا اگر شك كند ركوع كرده يا
نه و اعتنا نكند، چنانچه پيش از سجده يادش بيايد كه ركوع نكرده، بايد ركوع كند و اگر در
سجده يادش بيايد، نمازش باطل است.
مسأله 1191 - كسى كه زياد شك مىكند، اگر شك كند چيزى را كه ركن نيست
بجا آورده يا نه و اعتنا نكند و بعد يادش بيايد كه آن را بجا نياورده، چنانچه از محل بجا آوردن
آن نگذشته بايد آن را بجا آورد، و اگر از محل آن گذشته نمازش صحيح است، مثلا اگر شك
كند كه حمد خوانده يا نه و اعتنا نكند، چنانچه در قنوت يادش بيايد كه حمد نخوانده، بايد
بخواند و اگر در ركوع يادش بيايد نماز او صحيح است.
5 - شك امام و مأموم
مسأله 1192 - اگر امام جماعت در شماره ركعتهاى نماز شك كند مثلا شك كند كه
سه ركعت خوانده يا چهار ركعت، چنانچه مأموم يقين يا گمان داشته باشد كه چهار ركعت
خوانده و به امام بفهماند كه چهار ركعت خوانده است، امام بايد نماز را تمام كند و خواندن
نماز احتياط لازم نيست و نيز اگر امام يقين يا گمان داشته باشد كه چند ركعت خوانده است
و مأموم در شماره ركعتهاى نماز شك كند، بايد به شك خود اعتنا ننمايد.

163
6 - شك در نماز مستحبى
مسأله 1193 - اگر در شماره ركعتهاى نماز مستحبى شك كند، چنانچه طرف بيشتر
شك نماز را باطل مىكند، بايد بنا را بر كمتر بگذارد مثلا اگر در نافله صبح شك كند كه دو
ركعت خوانده يا سه ركعت، بايد بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است و اگر طرف بيشتر
شك نماز را باطل نمىكند، مثلا شك كند كه دو ركعت خوانده يا يك ركعت به هر طرف
شك عمل كند، نمازش صحيح است.
مسأله 1194 - كم شدن ركن، نافله را باطل مىكند بنابر احتياط واجب، ولى زياد
شدن ركن، آن را باطل نمىكند، پس اگر يكى از كارهاى نافله را فراموش كند و موقعى
يادش بيايد كه مشغول ركن بعد از آن شده بايد آن كار را انجام دهد و دوباره آن ركن را بجا
آورد مثلا اگر در بين ركوع يادش بيايد كه سوره را نخوانده، بايد برگردد و سوره را بخواند و
دوباره به ركوع رود.
مسأله 1195 - اگر در يكى از كارهاى نافله شك كند، خواه ركن باشد يا غير ركن،
چنانچه محل آن نگذشته، بايد بجا آورد و اگر محل آن گذشته، به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1196 - اگر در نماز مستحبى دو ركعتى گمانش به سه ركعت يا بيشتر برود يا
گمانش به دو ركعت يا كمتر برود بايد به همان گمان عمل كند، مثلا اگر گمانش به يك
ركعت مىرود احتياطا بايد يك ركعت ديگر بخواند.
مسأله 1197 - اگر در نماز نافله كارى كند كه براى آن سجده سهو واجب مىشود، يا
يك سجده يا تشهد را فراموش نمايد، لازم نيست بعد از نماز، سجده سهو يا قضاى سجده و
تشهد را بجا آورد.
مسأله 1198 - اگر شك كند كه نماز مستحبى را خوانده يا نه، چنانچه آن نماز مثل نماز
جعفر طيار وقت معين نداشته باشد، بنا بگذارد كه نخوانده است. و همچنين است اگر مثل
نافله يوميه وقت معين داشته باشد و پيش از گذشتن وقت شك كند كه آن را بجا آورده يا نه،
ولى اگر بعد از گذشت وقت شك كند كه خوانده است يا نه، به شك خود اعتنا نكند.
شكهاى صحيح
مسأله 1199 - در نه صورت اگر در شماره ركعتهاى نماز چهار ركعتى شك كند، بايد
فورا فكر نمايد پس اگر يقين يا گمان به يك طرف شك پيدا كرد، همان طرف را بگيرد و نماز
را تمام كند و اگر نه به دستورهائى كه گفته مىشود عمل نمايد و آن نه صورت از اين قرار است:

164
اول: آن كه بعد از سر برداشتن از سجده دوم شك كند دو ركعت خوانده يا سه
ركعت، كه بايد بنا بگذارد سه ركعت خوانده و يك ركعت ديگر بخواند و نماز را تمام كند و
بعد از نماز يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته به دستورى كه بعدا گفته
مىشود بجا آورد.
دوم: شك بين دو و چهار بعد از سر برداشتن از سجده دوم كه بايد بنا بگذارد چهار
ركعت خوانده و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند.
سوم: شك بين دو و سه و چهار بعد از سر برداشتن از سجده دوم كه بايد بنا بر چهار
بگذارد و بعد از نماز دو ركعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو ركعت نشسته بجا آورد، ولى اگر
بعد از سجده اول يا پيش از سر برداشتن از سجده دوم يكى از اين سه شك برايش پيش آيد
بايد نماز را رها كند و دوباره بخواند.
چهارم: شك بين چهار و پنج بعد از سر برداشتن از سجده دوم كه بايد بنا بر چهار
بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد ولى اگر بعد از سجده اول، يا
پيش از سر برداشتن از سجده دوم، اين شك، براى او پيش آيد، بنابر احتياط واجب بايد به
دستورى كه گفته شد عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند.
پنجم: شك بين سه و چهار، كه در هر جاى نماز باشد، بايد بنابر چهار بگذارد و نماز
را تمام كند و بعد از نماز يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته بجا آورد.
ششم: شك بين چهار و پنج در حال ايستاده كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و نماز را
سلام دهد و يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته بجا آورد.
هفتم: شك بين سه و پنج در حال ايستاده كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و نماز را
سلام دهد و دو ركعت نماز احتياط ايستاده بجا آورد.
هشتم: شك بين سه و چهار و پنج در حال ايستاده، كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و
بعد از سلام نماز دو ركعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو ركعت نشسته بجا آورد.
نهم: شك بين پنج و شش در حال ايستاده كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و نماز را
سلام دهد و دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1200 - اگر يكى از شكهاى صحيح براى انسان پيش آيد نبايد نماز را بشكند و
چنانچه نماز را بشكند معصيت كرده است، پس اگر پيش از انجام كارى كه نماز را باطل
مىكند مثل رو گرداندن از قبله، نماز را از سر گيرد نماز دومش هم باطل است. و اگر بعد از
انجام كارى كه نماز را باطل مىكند، مشغول نماز شود نماز دومش صحيح است.

165
مسأله 1201 - اگر يكى از شكهائى كه نماز احتياط براى آنها واجب است در نماز
پيش آيد، چنانچه انسان نماز را تمام كند و بدون خواندن نماز احتياط نماز را از سر بگيرد
معصيت كرده است. پس اگر پيش از انجام كارى كه نماز را باطل مىكند نماز را از سر
گرفته، نماز دومش هم باطل است و اگر بعد از انجام كارى كه نماز را باطل مىكند، مشغول
نماز شده نماز دومش صحيح است.
مسأله 1202 - وقتى يكى از شكهاى صحيح براى انسان پيش آيد چنان كه گفته شد،
بايد فورا فكر كند ولى اگر چيزهائى كه به واسطه آنها ممكن است يقين يا گمان به يك طرف
شك پيدا شود، از بين نمىرود، چنانچه كمى بعد فكر كند اشكال ندارد، مثلا اگر در سجده
شك كند مىتواند تا بعد از سجده فكر كردن را تأخير بيندازد.
مسأله 1203 - اگر اول گمانش به يك طرف بيشتر باشد، بعد دو طرف در نظر او
مساوى شود، بايد به دستور شك عمل نمايد. و اگر اول دو طرف در نظر او مساوى باشد و به
طرفى كه وظيفه او است بنا بگذارد، بعد گمانش به طرف ديگر برود، بايد همان طرف را بگيرد
و نماز را تمام كند.
مسأله 1204 - كسى كه نمىداند گمانش به يك طرف بيشتر است يا هر دو طرف در
نظر او مساوى است بايد احتياط كند و در هر مورد احتياط، بطور مخصوصى است كه در
كتابهاى مفصل گفته شده است.
مسأله 1205 - اگر بعد از نماز بداند كه در بين نماز حال ترديدى داشته كه مثلا دو
ركعت خوانده يا سه ركعت و بنا را بر سه گذاشته ولى نداند كه گمانش به خواندن سه
ركعت بوده يا هر دو طرف در نظر او مساوى بوده بايد نماز احتياط را بخواند.
مسأله 1206 - اگر موقعى كه تشهد مىخواند، يا بعد از ايستادن شك كند كه دو
سجده را بجا آورده يا نه و در همان موقع يكى از شكهائى كه اگر بعد از تمام شدن دو سجده
اتفاق بيفتد صحيح مىباشد، براى او پيش آيد مثلا شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه
ركعت، بايد به دستور آن شك عمل كند و بنابر احتياط واجب نمازش را هم دوباره بخواند.
مسأله 1207 - اگر پيش از آن كه مشغول تشهد شود، يا در ركعتهائى كه تشهد ندارد
پيش از ايستادن، شك كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه، و در همان موقع يكى از شكهائى
كه بعد از تمام شدن دو سجده صحيح است، برايش پيش آيد نمازش باطل است.
مسأله 1208 - اگر موقعى كه ايستاده بين سه و چهار يا بين سه و چهار و پنج شك
كند و يادش بيايد كه دو سجده از ركعت پيش بجا نياورده نمازش باطل است.

166
مسأله 1209 - اگر شك او از بين برود و شك ديگرى برايش پيش آيد، مثلا اول
شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت، بعد شك كند كه سه ركعت خوانده يا چهار
ركعت، بايد به دستور شك دوم عمل نمايد.
مسأله 1210 - اگر بعد از نماز شك كند كه در نماز مثلا بين دو و چهار شك كرده،
يا بين سه و چهار، احتياط واجب آن است كه به دستور هر دو عمل كند و نماز را هم دوباره
بخواند.
مسأله 1211 - اگر بعد از نماز بفهمد كه در نماز شكى براى او پيش آمده ولى نداند از
شكهاى باطل بوده يا از شكهاى صحيح و اگر از شكهاى صحيح بوده كدام قسم آن بوده
است بنابر احتياط واجب بايد به دستور شكهائى كه صحيح بوده و احتمال مىداده عمل كند و
نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله 1212 - كسى كه نشسته نماز مىخواند اگر شكى كند كه بايد براى آن يك
ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته بخواند، بايد دو ركعت نشسته بجا آورد. بلكه
اگر شكى كند كه بايد براى آن دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند، بايد دو ركعت نشسته
بجا آورد.
مسأله 1213 - كسى كه ايستاده نماز مىخواند، اگر موقع خواندن نماز احتياط از
ايستادن عاجز شود، بايد مثل كسى كه نماز را نشسته مىخواند و حكم آن در مسأله پيش گفته
شده، نماز احتياط را بجا آورد.
مسأله 1214 - كسى كه نشسته نماز مىخواند، اگر موقع خواندن نماز احتياط بتواند
بايستد بايد به وظيفه كسى كه نماز را ايستاده مىخواند عمل كند.
نماز احتياط
مسأله 1215 - كسى كه نماز احتياط بر او واجب است بعد از سلام نماز بايد فورا نيت
نماز احتياط كند و تكبير بگويد و حمد را بخواند و به ركوع رود و دو سجده نمايد پس اگر يك
ركعت نماز احتياط بر او واجب است، بعد از دو سجده تشهد بخواند و سلام دهد و اگر دو
ركعت نماز احتياط بر او واجب است بعد از دو سجده، يك ركعت ديگر مثل ركعت اول بجا
آورد و بعد از تشهد سلام دهد.
مسأله 1216 - نماز احتياط سوره و قنوت ندارد، و بايد آن را آهسته بخوانند و نيت آن
را به زبان نياورند و احتياط واجب آنست كه بسم الله آن را هم آهسته بگويند.

167
مسأله 1217 - اگر پيش از خواندن نماز احتياط بفهمد، نمازى كه خوانده درست
بوده، لازم نيست نماز احتياط را بخواند. و اگر در بين نماز احتياط بفهمد، لازم نيست آن را
تمام نمايد.
مسأله 1218 - اگر پيش از خواندن نماز احتياط بفهمد كه ركعتهاى نمازش كم بوده،
چنانچه كارى كه نماز را باطل مىكند انجام نداده، بايد آنچه از نماز نخوانده بخواند و براى سلام
بى جا دو سجده سهو بنمايد. و اگر كارى كه نماز را باطل مىكند، انجام داده، مثلا پشت به
قبله كرده، بايد نماز را دوباره بجا آورد.
مسأله 1219 - اگر بعد از نماز احتياط بفهمد كسرى نمازش به مقدار نماز احتياط بوده،
مثلا در شك بين سه و چهار، يك ركعت نماز احتياط بخواند بعد بفهمد نماز را سه ركعت
خوانده، نمازش صحيح است.
مسأله 1220 - اگر بعد از خواندن نماز احتياط بفهمد كسرى نماز كمتر از نماز احتياط
بوده، مثلا در شك بين دو و چهار، دو ركعت نماز احتياط بخواند بعد بفهمد نماز را سه ركعت
خوانده، بنابر احتياط واجب بايد كسرى نماز را به نماز متصل نموده و نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله 1221 - اگر بعد از خواندن نماز احتياط بفهمد كسرى نماز بيشتر از نماز احتياط
بوده مثلا در شك بين سه و چهار يك ركعت نماز احتياط بخواند، بعد بفهمد نماز را دو ركعت
خوانده، چنانچه بعد از نماز احتياط كارى كه نماز را باطل مىكند انجام داده، مثلا پشت به
قبله كرده، بايد نماز را دوباره بخواند و اگر كارى كه نماز را باطل مىكند انجام نداده بايد دو
ركعت كسرى نمازش را بجا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله 1222 - اگر بين دو و سه و چهار شك كند و بعد از خواندن دو ركعت نماز
احتياط ايستاده، يادش بيايد كه نماز را دو ركعت خوانده لازم نيست دو ركعت نماز احتياط
نشسته را بخواند.
مسأله 1223 - اگر بين سه و چهار شك كند و موقعى كه دو ركعت نماز احتياط
نشسته يا يك ركعت ايستاده را مىخواند، يادش بيايد كه نماز را سه ركعت خوانده بايد نماز
احتياط را تمام كند و نمازش صحيح است.
مسأله 1224 - اگر بين دو و سه و چهار شك كند و موقعى كه دو ركعت نماز احتياط
ايستاده را مىخواند پيش از ركوع ركعت دوم يادش بيايد كه نماز را سه ركعت خوانده، بايد
بنشيند و نماز احتياط را يك ركعتى تمام كند و بنابر احتياط واجب نماز را دوباره بخواند.
مسأله 1225 - اگر در بين نماز احتياط بفهمد كسرى نمازش بيشتر يا كمتر از نماز

168
احتياط بوده، چنانچه نتواند نماز احتياط را مطابق كسرى نمازش تمام كند، بايد آن را رها كند
و كسرى نماز را بجا آورد و بنابر احتياط واجب، نماز را دوباره بخواند، مثلا در شك بين سه و
چهار اگر موقعى كه دو ركعت نماز احتياط نشسته را مىخواند، يادش بيايد كه نماز را دو
ركعت خوانده، چون نمىتواند دو ركعت نشسته را بجاى دو ركعت ايستاده حساب كند، بايد
نماز احتياط نشسته را رها كند و دو ركعت كسرى نمازش را بخواند و احتياطا نماز را هم
دوباره بجا آورد.
مسأله 1226 - اگر شك كند نماز احتياطى را كه بر او واجب بوده بجا آورده يا نه،
چنانچه وقت نماز گذشته به شك خود اعتنا نكند، و اگر وقت دارد، در صورتى كه مشغول كار
ديگرى نشده و از جاى نماز بر نخاسته و كارى هم مثل رو گرداندن از قبله كه نماز را باطل
مىكند انجام نداده بايد نماز احتياط را بخواند و اگر مشغول كار ديگرى شده يا كارى كه نماز
را باطل مىكند بجا آورده، يا بين نماز و شك او زياد طول كشيده، احتياط آن است كه نماز
احتياط را بجا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله 1227 - اگر در نماز احتياط، ركنى را زياد كند، يا مثلا بجاى يك ركعت، دو
ركعت بخواند، نماز احتياط باطل مىشود، و بايد دوباره نماز احتياط و اصل نماز را بخواند.
مسأله 1228 - موقعى كه مشغول نماز احتياط است اگر در يكى از كارهاى آن شك
كند، چنانچه محل آن نگذشته، بايد بجا آورد و اگر محلش گذشته، بايد به شك خود اعتنا
نكند، مثلا اگر شك كند كه حمد خوانده يا نه، چنانچه به ركوع نرفته بايد بخواند، و اگر به
ركوع رفته بايد به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1229 - اگر در شماره ركعتهاى نماز احتياط شك كند، بايد بنا را بر بيشتر
بگذارد، ولى چنانچه طرف بيشتر شك نماز را باطل مىكند، بايد نماز را از سر بخواند و خواندن
نماز احتياط لازم نيست.
مسأله 1230 - اگر در نماز احتياط چيزى كه ركن نيست سهوا كم يا زياد شود،
سجده سهو ندارد.
مسأله 1231 - اگر بعد از سلام نماز احتياط شك كند كه يكى از اجزاء يا شرايط
آن را بجا آورده يا نه، به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1232 - اگر در نماز احتياط، تشهد يا يك سجده را فراموش كند، احتياط
مستحب آن است كه بعد از سلام آن را قضا نمايد.
مسأله 1233 - اگر نماز احتياط و قضاى يك سجده يا قضاى يك تشهد يا دو سجده

169
سهو بر او واجب شود، بايد اول نماز احتياط را بجا آورد.
مسأله 1234 - حكم گمان در ركعتهاى نماز حكم يقين است، مثلا اگر در نماز چهار
ركعتى انسان گمان دارد كه نماز را چهار ركعت خوانده نبايد نماز احتياط بخواند، ولى اگر در
غير ركعتها گمان پيدا كند بايد به احتياط عمل نمايد و دستور در هر موردى طور مخصوصى است
كه در كتابهاى مفصل گفته شد.
مسأله 1235 - حكم شك و سهو و گمان در نمازهاى واجب يوميه و نمازهاى واجب
ديگر فرق ندارد، مثلا اگر در نماز آيات شك كند كه يك ركعت خوانده يا دو ركعت، چون
شك او در نماز دو ركعتى است، نمازش باطل مىشود.
سجده سهو
مسأله 1236 - براى سه چيز بعد از سلام نماز، انسان بايد دو سجده سهو به دستورى
كه بعدا گفته مىشود بجا آورد:
اول: آن كه در بين نماز، سهوا حرف بزند.
دوم: آن كه يك سجده را فراموش كند.
سوم: آن كه در نماز چهار ركعتى بعد از سجده دوم شك كند كه چهار ركعت خوانده
يا پنج ركعت و در دو مورد ديگر هم احتياط واجب آن است كه سجده سهو بنمايد اول در
جائى كه نبايد نماز را سلام دهد مثلا در ركعت اول سهوا سلام بدهد دوم آن كه تشهد را
فراموش كند.
مسأله 1237 - اگر انسان اشتباها يا به خيال اين كه نمازش تمام شده حرف بزند بايد
دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1238 - براى حرفى كه از آه كشيدن و سرفه پيدا مىشود، سجده سهو واجب
نيست، ولى اگر مثلا سهوا آخ يا آه بگويد، بايد سجده سهو نمايد.
مسأله 1239 - اگر چيزى را كه غلط خوانده دوباره بطور صحيح بخواند براى دوباره
خواندن آن سجده سهو واجب نيست.
مسأله 1240 - اگر در نماز سهوا مدتى حرف بزند و تمام آنها يك مرتبه حساب شود،
دو سجده سهو بعد از سلام نماز كافى است.
مسأله 1241 - اگر سهوا تسبيحات اربعه را نگويد يا بيشتر يا كمتر از سه مرتبه
بگويد، احتياط مستحب آن است كه بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد.

170
مسأله 1242 - اگر در جائى كه نبايد سلام نماز را بگويد سهوا بگويد: (السلام علينا و
على عباد الله الصالحين) يا بگويد: (السلام عليكم و رحمة الله وبركاته) بايد دو سجده سهو بنمايد،
ولى اگر اشتباها مقدارى از اين دو سلام را بگويد، يا بگويد (السلام عليك ايها النبى ورحمة الله
وبركاته) احتياط مستحب آن است كه دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1243 - اگر در جائى كه نبايد سلام دهد اشتباها هر سه سلام را بگويد دو
سجده سهو كافى است.
مسأله 1244 - اگر يك سجده يا تشهد را فراموش كند و پيش از ركوع ركعت بعد
يادش بيايد، بايد برگردد و بجا آورد.
مسأله 1245 - اگر در ركوع يا بعد از آن يادش بيايد كه يك سجده يا تشهد را از
ركعت پيش فراموش كرده، بايد بعد از سلام نماز سجده يا تشهد را قضا نمايد و بعد از آن دو
سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1246 - اگر سجده سهو را بعد از سلام نماز عمدا بجا نياورد، معصيت كرده و
واجب است هر چه زودتر آن را انجام دهد و چنانچه سهوا بجا نياورد، هر وقت يادش آمد بايد
فورا انجام دهد و لازم نيست نماز را دوباره بخواند.
مسأله 1247 - اگر شك دارد كه سجده سهو بر او واجب شده يا نه لازم نيست بجا
آورد.
مسأله 1248 - كسى كه شك دارد مثلا دو سجده سهو بر او واجب شده يا چهار تا،
اگر دو سجده بنمايد كافى است.
مسأله 1249 - اگر بداند يكى از دو سجده سهو را بجا نياورده بايد دو سجده سهو بجا
آورد و اگر بداند سهوا سه سجده كرده، بايد دوباره دو سجده سهو بنمايد.
دستور سجده سهو
مسأله 1250 - دستور سجده سهو اين است كه بعد از سلام نماز فورا نيت سجده سهو
كند و پيشانى را به چيزى كه سجده بر آن صحيح است بگذارد و بگويد.
بسم الله و بالله و صلى الله على محمد و آله يا بسم الله و بالله اللهم صل على
محمد و آل محمد ولى بهتر است بگويد بسم الله و بالله السلام عليك ايها النبى
ورحمة الله وبركاته بعد بايد بنشيند و دوباره به سجده رود و يكى از ذكرهائى را كه گفته
شد بگويد و بنشيند و بعد از خواندن تشهد سلام دهد.

171
قضاى سجده و تشهد فراموش شده
مسأله 1251 - سجده و تشهدى را كه انسان فراموش كرده و بعد از نماز قضاى آن را
بجا مىآورد، بايد تمام شرايط نماز: مانند پاك بودن بدن و لباس و رو به قبله بودن و شرطهاى
ديگر را داشته باشد.
مسأله 1252 - اگر سجده يا تشهد را چند دفعه فراموش كند، مثلا يك سجده از
ركعت اول و يك سجده از ركعت دوم فراموش نمايد، بايد بعد از نماز، قضاى هر دو را با
سجده‌هاى سهوى كه براى آنها لازم است بجا آورد، و لازم نيست معين‌ كند كه قضاى كدام
يك آنها است.
مسأله 1253 - اگر يك سجده و تشهد را فراموش كند، احتياط واجب آن است كه
هر كدام را اول فراموش كرده، اول قضا نمايد. و اگر نداند كدام اول فراموش شده، بايد
احتياطا يك سجده و تشهد و بعد يك سجده ديگر بجا آورد، يا يك تشهد و يك سجده و بعد
يك تشهد ديگر بجا آورد تا يقين كند سجده و تشهد را به ترتيبى كه فراموش كرده قضا نمايد.
مسأله 1254 - اگر به خيال اين كه اول سجده را فراموش كرده، اول قضاى آن را
بجا آورد و بعد از خواندن تشهد يادش بيايد كه اول تشهد را فراموش كرده احتياط واجب آن
است كه دوباره سجده را قضا نمايد. و نيز اگر به خيال اين كه اول تشهد را فراموش كرده اول
قضاى آن را بجا آورد، و بعد از سجده يادش بيايد كه اول سجده را فراموش كرده، بنابر
احتياط واجب بايد دوباره تشهد را بخواند.
مسأله 1255 - اگر بين سلام نماز و قضاى سجده يا تشهد كارى كند كه اگر عمدا يا
سهوا در نماز اتفاق بيفتد نماز باطل مىشود، مثلا پشت به قبله نمايد، بايد قضاى سجده و تشهد
را بجا آورد و نمازش صحيح است.
مسأله 1256 - اگر بعد از سلام نماز يادش بيايد كه يك سجده از ركعت آخر را
فراموش كرده، بايد قضاى سجده‌اى را كه فراموش كرده بجا آورد و بعد از آن دو سجده سهو
بجا آورد چه كارى كه نماز را باطل مىكند كرده باشد يا نه. و اگر تشهد ركعت آخر را فراموش
كرده باشد، بايد قضاى تشهد را بجا آورد و بعد از آن دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1257 - اگر بين سلام نماز و قضاى سجده يا تشهد كارى كند كه براى آن
سجده سهو واجب مىشود، مثل آن كه سهوا حرف بزند، بايد سجده يا تشهد را قضا كند.
مسأله 1258 - اگر نداند كه سجده را فراموش كرده يا تشهد را بايد هر دو را قضا
نمايد و هر كدام را اول بجا آورد اشكال ندارد.

172
مسأله 1259 - اگر شك دارد كه سجده يا تشهد را فراموش كرده يا نه، واجب
نيست قضا نمايد.
مسأله 1260 - اگر بداند سجده يا تشهد را فراموش كرده و شك كند كه پيش از
ركوع ركعت بعد بجا آورده يا نه، احتياط واجب آن است كه آن را قضا نمايد.
مسأله 1261 - كسى كه بايد سجده يا تشهد را قضا نمايد، اگر براى كار ديگرى هم
سجده سهو بر او واجب شود، بايد بعد از نماز سجده يا تشهد را قضا نمايد، بعد سجده سهو را بجا
آورد.
مسأله 1262 - اگر شك دارد كه بعد از نماز، قضاى سجده يا تشهد فراموش شده را
بجا آورده يا نه، چنانچه وقت نماز نگذشته، بايد سجده يا تشهد را قضا نمايد، و اگر وقت نماز
هم گذشته، بنابر احتياط واجب بايد سجده يا تشهد را قضا نمايد.
كم و زياد كردن اجزاء و شرايط نماز
مسأله 1263 - هر گاه چيزى از واجبات نماز را عمدا كم يا زياد كند، اگر چه يك
حرف آن باشد، نماز باطل است.
مسأله 1264 - اگر به واسطه ندانستن مسأله، چيزى از اجزاء نماز را كم يا زياد كند
اگر آن جزء ركن نباشد نمازش صحيح است اگر جاهل قاصر باشد، و الا به احتياط واجب،
نماز باطل است.
مسأله 1265 - اگر در بين نماز بفهمد وضو يا غسلش باطل بوده يا بدون وضو يا غسل
مشغول نماز شده، بايد نماز را به هم بزند و دوباره با وضو يا غسل بخواند، و اگر بعد از نماز
بفهمد بايد دوباره نماز را با وضو يا غسل بجا آورد و اگر وقت گذشته قضا نمايد.
مسأله 1266 - اگر بعد از رسيدن به ركوع يادش بيايد كه دو سجده از ركعت پيش
فراموش كرده، نمازش باطل است. و اگر پيش از رسيدن به ركوع يادش بيايد، بايد برگردد و
دو سجده را بجا آورد و برخيزد و حمد و سوره يا تسبيحات را بخواند و نماز را تمام كند.
مسأله 1267 - اگر پيش از گفتن (السلام علينا) و (السلام عليكم) يادش بيايد كه دو
سجده ركعت آخر را بجا نياورده، بايد دو سجده را بجا آورد و دوباره تشهد بخواند و نماز را
سلام دهد.
مسأله 1268 - اگر پيش از سلام نماز يادش بيايد كه يك ركعت يا بيشتر از آخر نماز
نخوانده، بايد مقدارى را كه فراموش كرده بجا آورد.
مسأله 1269 - اگر بعد از سلام نماز يادش بيايد كه يك ركعت يا بيشتر از آخر نماز را

173
نخوانده، چنانچه كارى انجام داده كه اگر در نماز عمدا يا سهوا اتفاق بيفتد نماز را باطل
مىكند، مثلا پشت به قبله كرده نمازش باطل است، و اگر كارى كه عمدى و سهوى آن نماز
را باطل مىكند انجام نداده بايد فورا مقدارى كه فراموش كرده بجا آورد.
مسأله 1270 - هر گاه بعد از سلام نماز عملى انجام دهد كه اگر در نماز عمدا يا سهوا
اتفاق بيفتد نماز را باطل مىكند، مثلا پشت به قبله نمايد و بعد يادش بيايد كه دو سجده آخر را
بجا نياورده نمازش باطل است، بلكه اگر پيش از انجام كارى كه نماز را باطل مىكند، يادش
بيايد دو سجده‌اى را كه فراموش كرده بجا آورد و دوباره تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو
سجده سهو براى سلامى كه اول گفته است بنمايد و احتياط آن است كه نماز را هم دوباره
بخواند.
مسأله 1271 - اگر بفهمد نماز را پيش از وقت خوانده، يا پشت به قبله يا به طرف
راست يا به طرف چپ قبله بجا آورده، بايد دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضا نمايد.
نماز مسافر
مسافر بايد نماز ظهر و عصر و عشا را با هشت شرط شكسته بجا آورد يعنى دو ركعت
بخواند:
شرط اول آن كه سفر او كمتر از هشت فرسخ شرعى نباشد.
مسأله 1272 - كسى كه رفتن و برگشتن او هشت فرسخ است، اگر رفتن او كمتر از
چهار فرسخ نباشد، بايد نماز را شكسته بخواند. بنابر اين اگر رفتن به سه فرسخ و برگشتن پنج
فرسخ باشد، بايد نماز را تمام بخواند.
مسأله 1273 - اگر رفتن و برگشتن هشت فرسخ باشد بايد نماز را شكسته بخواند چه
همان روز و شب بخواهد برگردد يا غير آن روز و شب.
مسأله 1274 - اگر سفر مختصرى از هشت فرسخ كمتر باشد، يا انسان نداند كه سفر
او هشت فرسخ است يا نه، نبايد نماز را شكسته بخواند و چنانچه شك كند كه سفر او هشت
فرسخ است يا نه، در صورتى كه تحقيق كردن برايش مشقت دارد، بايد نمازش را تمام بخواند و
اگر مشقت ندارد بنابر احتياط واجب بايد تحقيق كند كه اگر دو عادل بگويند، يا بين مردم
معروف باشد كه سفر او هشت فرسخ است نماز را شكسته بخواند.
مسأله 1275 - اگر يك عادل خبر دهد كه سفر انسان هشت فرسخ است بنابر
احتياط واجب بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند و روزه بگيرد و قضاى آن را هم بجا

174
آورد.
مسأله 1276 - كسى كه يقين دارد سفر او هشت فرسخ است، اگر نماز را شكسته
بخواند و بعد بفهمد كه هشت فرسخ نبوده، بايد آن را چهار ركعتى بجا آورد و اگر وقت گذشته
بنابر احتياط واجب قضا نمايد.
مسأله 1277 - كسى كه يقين دارد سفرش هشت فرسخ نيست، يا شك دارد كه
هشت فرسخ هست يا نه، چنانچه در بين راه بفهمد كه سفر او هشت فرسخ بوده، اگر چه
كمى از راه باقى باشد، بايد نماز را شكسته بخواند و اگر تمام خوانده دوباره شكسته بجا آورد.
مسأله 1278 - اگر بين دو محلى كه فاصله آنها كمتر از چهار فرسخ است، چند مرتبه
رفت و آمد كند، اگر چه روى هم رفته هشت فرسخ شود، بايد نماز را تمام بخواند.
مسأله 1279 - اگر محلى دو راه داشته باشد، يك راه آن كمتر از هشت فرسخ و راه
ديگر آن هشت فرسخ يا بيشتر باشد، چنانچه انسان از راهى كه هشت فرسخ است به آنجا
برود، بايد نماز را شكسته بخواند و اگر از راهى كه هشت فرسخ نيست برود، بايد تمام
بخواند.
مسأله 1280 - اگر شهر ديوار دارد، بايد ابتداى هشت فرسخ را از ديوار شهر حساب
كند، و اگر ديوار ندارد بايد از خانه‌هاى آخر شهر حساب نمايد. اما در شهرهاى بزرگ
خارق العاده مانند تهران ابتداى هشت فرسخ را از منزل خود حساب نمايد.
شرط دوم آن كه از اول مسافرت قصد هشت فرسخ را داشته باشد، پس اگر به جائى
كه كمتر از هشت فرسخ است مسافرت كند و بعد از رسيدن به آنجا قصد كند جائى برود كه با
مقدارى كه آمده هشت فرسخ شود، چون از اول قصد هشت فرسخ را نداشته، بايد نماز را تمام
بخواند. ولى اگر بخواهد از آنجا هشت فرسخ برود يا چهار فرسخ برود و به وطنش يا به جائى
كه مىخواهد ده روز بماند بگردد بايد نماز را شكسته بخواند.
مسأله 1281 - كسى كه نمىداند سفرش چند فرسخ است، مثلا براى پيدا كردن
گمشده‌اى مسافرت مىكند و نمىداند كه چه مقدار بايد برود تا آن را پيدا كند، بايد نماز را
تمام بخواند. ولى در برگشتن، چنانچه تا وطنش يا جائى كه مىخواهد ده روز در آنجا بماند،
هشت فرسخ يا بيشتر باشد، بايد نماز را شكسته بخواند. و نيز اگر در بين رفتن قصد كند كه
چهار فرسخ برود و برگردد، چنانچه رفتن و برگشتن هشت فرسخ شود، بايد نماز را شكسته
بخواند.
مسأله 1282 - مسافر در صورتى بايد نماز را شكسته بخواند كه تصميم داشته باشد

175
هشت فرسخ برود، پس كسى كه از شهر بيرون مىرود و مثلا قصدش اين است كه اگر
رفيق پيدا كند، سفر هشت فرسخى برود چنانچه اطمينان دارد كه رفيق پيدا مىكند، بايد
نماز را شكسته بخواند و اگر اطمينان ندارد، بايد تمام بخواند.
مسأله 1283 - كسى كه قصد هشت فرسخ دارد، اگر چه در هر روز مقدار كمى راه
برود وقتى به جائى برسد كه ديوار شهر را نبيند و اذان آن را نشنود بايد نماز را شكسته بخواند.
ولى اگر در هر روز مقدار خيلى كمى راه برود كه نگويند مسافر است، بايد نمازش را تمام
بخواند و احتياط مستحب آن است كه هم شكسته و هم تمام بخواند.
مسأله 1284 - كسى كه در سفر به اختيار ديگرى است، مانند نوكرى كه با آقاى
خود مسافرت مىكند چنانچه بداند سفر او هشت فرسخ است، بايد نماز را شكسته بخواند.
مسأله 1285 - كسى كه در سفر به اختيار ديگرى است، اگر بداند يا گمان داشته
باشد كه پيش از رسيدن به چهار فرسخ از او جدا مىشود، بايد نماز را تمام بخواند.
مسأله 1286 - كسى كه در سفر به اختيار ديگريست، اگر شك دارد كه پيش از
رسيدن به چهار فرسخ از او جدا مىشود يا نه، بايد نماز را شكسته بخواند. و نيز اگر شك او از
اين جهت است كه احتمال مىدهد مانعى براى سفر او پيش آيد، چنانچه احتمال او در نظر
مردم بجا نباشد بايد نمازش را شكسته بخواند.
شرط سوم آن كه در بين راه از قصد خود برنگردد، پس اگر پيش از رسيدن به چهار
فرسخ از قصد خود برگردد يا مردد شود، بايد نماز را تمام بخواند.
مسأله 1287 - اگر بعد از رسيدن به چهار فرسخ از مسافرت منصرف شود، چنانچه
تصميم داشته باشد كه همانجا بماند يا بعد از ده روز برگردد، يا در برگشتن و ماندن مردد باشد،
بايد نماز را تمام بخواند.
مسأله 1288 - اگر بعد از رسيدن به چهار فرسخ از مسافرت منصرف شود و تصميم
داشته باشد كه برگردد بايد نماز را شكسته بخواند.
مسأله 1289 - اگر براى رفتن به محلى حركت كند و بعد از رفتن مقدارى از راه
بخواهد جاى ديگرى برود، چنانچه از محل اولى كه حركت كرده تا جايى كه مىخواهد
برود، هشت فرسخ باشد، بايد نماز را شكسته بخواند.
مسأله 1290 - اگر پيش از آن كه به هشت فرسخ برسد، مردد شود كه بقيه راه را برود
يا نه، و در موقعى كه مردد است راه نرود و بعد تصميم بگيرد كه بقيه راه را برود، بايد تا آخر
مسافرت نماز را شكسته بخواند.

176
مسأله 1291 - اگر پيش از آن كه به هشت فرسخ برسد، مردد شود كه بقيه راه را برود
يا نه و در موقعى كه مردد است مقدارى راه برود و بعد تصميم بگيرد كه هشت فرسخ ديگر
برود، يا چهار فرسخ برود و برگردد تا آخر مسافرت بايد نماز را شكسته بخواند.
مسأله 1292 - اگر پيش از آن كه به هشت فرسخ برسد، مردد شود كه بقيه راه را برود
يا نه، و در موقعى كه مردد است مقدارى راه برود و بعد تصميم بگيرد كه بقيه راه را برود،
چنانچه باقيمانده سفر او هشت فرسخ باشد يا چهار فرسخ باشد ولى بخواهد برود و برگردد،
بايد نماز را شكسته بخواند. ولى اگر راهى كه پيش از مردد شدن و راهى كه بعد از آن مىرود
روى هم هشت فرسخ باشد، بنابر احتياط واجب بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند.
شرط چهارم آن كه نخواهد پيش از رسيدن به هشت فرسخ از وطن خود بگذرد، يا ده
روز يا بيشتر در جائى بماند پس كسى كه مىخواهد پيش از رسيدن به هشت فرسخ از وطنش
بگذرد، يا ده روز در محلى بماند، بايد نماز را تمام بخواند.
مسأله 1293 - كسى كه نمىداند پيش از رسيدن به هشت فرسخ از وطنش مىگذرد يا
نه، يا ده روز در محلى مىماند يا نه، بايد نماز را تمام بخواند.
مسأله 1294 - كسى كه مىخواهد پيش از رسيدن به هشت فرسخ از وطنش بگذرد،
يا ده روز در محلى بماند، و نيز كسى كه مردد است كه از وطنش بگذرد، يا ده روز در محلى
بماند، اگر از ماندن ده روز يا گذشتن از وطن منصرف شود، باز هم بايد نماز را تمام بخواند.
ولى اگر باقيمانده راه هشت فرسخ باشد، يا چهار فرسخ باشد و بخواهد برود و برگردد، بايد
نماز را شكسته بخواند.
شرط پنجم آن كه براى كار حرام سفر نكند و اگر براى كار حرامى مانند دزدى سفر
كند، بايد نماز را تمام بخواند. و هم چنين است اگر خود سفر حرام باشد، مثل آن كه براى او
ضرر داشته باشد، يا زن بدون اجازه شوهر و فرزند با نهى پدر و مادر سفرى بروند كه بر آنان
واجب نباشد ولى اگر مثل سفر حج واجب باشد، بايد نماز را شكسته بخوانند.
مسأله 1295 - سفرى كه اسباب اذيت پدر و مادر باشد حرام است و انسان بايد در
آن سفر نماز را تمام بخواند و روزه هم بگيرد.
مسأله 1296 - كسى كه سفر او حرام نيست و براى كار حرام هم سفر نمىكند، اگر
چه در سفر، معصيتى انجام دهد، مثلا غيبت كند يا شراب بخورد، بايد نماز را شكسته بخواند.
مسأله 1297 - اگر مخصوصا براى آن كه كار واجبى را ترك كند مسافرت نمايد نمازش
تمام است، پس كسى كه بدهكار است، اگر بتواند بدهى خود را بدهد و طلبكار هم مطالبه

177
كند، چنانچه در سفر نتواند بدهى خود را بدهد و مخصوصا براى فرار از دادن قرض مسافرت
نمايد بنابر احتياط واجب نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند ولى اگر مخصوصا براى ترك
واجب مسافرت نكند، بايد نماز را شكسته بخواند و احتياط مستحب آن است كه هم شكسته
و هم تمام بخواند.
مسأله 1298 - اگر سفر او سفر حرام نباشد ولى حيوان سوارى يا مركب ديگرى كه
سوار است غصبى باشد، نمازش شكسته است ولى اگر در زمين غصبى مسافرت كند، بنابر
احتياط واجب بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند.
مسأله 1299 - كسى كه با ظالم مسافرت مىكند اگر ناچار نباشد و مسافرت او
كمك به ظالم باشد، بايد نماز را تمام بخواند و اگر ناچار باشد يا مثلا براى نجات دادن
مظلومى با او مسافرت كند، نماز شكسته است.
مسأله 1300 - اگر به قصد تفريح و گردش مسافرت كند حرام نيست و بايد نماز را
شكسته بخواند.
مسأله 1301 - اگر براى لهو و خوش گذرانى به شكار رود، نمازش تمام است و چنانچه
براى تهيه معاش به شكار رود، نمازش شكسته است و اگر براى كسب و زياد كردن مال
برود، احتياط واجب آن است كه نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند، ولى بايد روزه نگيرد.
مسأله 1302 - كسى كه براى معصيت سفر كرده، موقعى كه از سفر بر مىگردد اگر
توبه كرده، بايد نماز را شكسته بخواند. و اگر توبه نكرده، بايد تمام بخواند و احتياط مستحب
آن است كه هم شكسته و هم تمام بخواند.
مسأله 1303 - كسى كه سفر او سفر معصيت است، اگر در بين راه از قصد معصيت
برگردد، چنانچه باقيمانده راه هشت فرسخ باشد، يا چهار فرسخ باشد و بخواهد برود و
برگردد، بايد نماز را شكسته بخواند.
مسأله 1304 - كسى كه براى معصيت سفر نكرده، اگر در بين راه قصد كند كه بقيه
راه را براى معصيت برود، بايد نماز را تمام بخواند ولى نمازهائى را كه شكسته خوانده صحيح
است.
شرط ششم آن كه از صحرانشينهائى نباشد كه در بيابانها گردش مىكنند و هر جا آب و
خوراك براى خود و حشمشان پيدا كنند مىمانند و بعد از چندى به جاى ديگر مىروند، و
صحرانشينها در اين مسافرتها بايد نماز را تمام بخوانند.
مسأله 1305 - اگر يكى از صحرانشينها براى پيدا كردن منزل و چراگاه حيواناتشان

178
سفر كند، چنانچه سفر او هشت فرسخ باشد، احتياط واجب آن است كه هم شكسته و هم
تمام بخواند.
مسأله 1306 - اگر صحرانشين براى زيارت يا حج يا تجارت و مانند اينها مسافرت
كند، بايد نماز را شكسته بخواند.
شرط هفتم آن كه شغل او مسافرت نباشد، بنابر اين شتردار و راننده و چوبدار و
كشتيبان و مانند اينها، اگر چه براى بردن اثاثيه منزل خود مسافرت كنند، در غير سفر اول بايد
نماز را تمام بخوانند. ولى در سفر اول اگر چه طول بكشد، نمازشان شكسته است.
مسأله 1307 - كسى كه شغلش مسافرت است اگر براى كار ديگرى مثلا براى
زيارات يا حج مسافرت كند، بايد نماز را شكسته بخواند. ولى اگر مثلا شوفر، اتومبيل خود را
براى زيارت كرايه بدهد و در ضمن خودش هم زيارت كند، بايد نماز را تمام بخواند.
مسأله 1308 - حمله دار يعنى كسى كه فقط در ماه‌هاى حج به مسافرت اشتغال مىورزد
نماز را بايد شكسته بخواند.
مسأله 1309 - كسى كه شغل او حمله داريست و حاجيها را از راه دور به مكه مىبرد،
چنانچه تمام سال يا بيشتر سال را در راه باشد، بايد نماز را تمام بخواند.
مسأله 1310 - كسى كه در مقدارى از سال شغلش مسافرت است، مثل شوفرى كه
فقط در تابستان يا زمستان اتومبيل خود را كرايه مىدهد، بايد در سفرى كه مشغول به كارش
هست نماز را تمام بخواند و احتياط مستحب آن است كه هم شكسته و هم تمام بخواند.
مسأله 1311 - راننده و دوره گردى كه در دو سه فرسخى شهر رفت و آمد مىكند،
چنانچه اتفاقا سفر هشت فرسخى برود، بايد نماز را شكسته بخواند.
مسأله 1312 - كسى كه شغلش مسافرت است اگر ده روز يا بيشتر در وطن خود
بماند، چه از اول قصد ماندن ده روز را داشته باشد، چه بدون قصد بماند، بايد در سفر اولى كه
بعد از ده روز مىرود، نماز را شكسته بخواند.
مسأله 1313 - كسى كه شغلش مسافرت است، اگر در غير وطن خود ده روز بماند در
سفر اولى كه بعد از ده روز مىرود، بايد نماز را شكسته بخواند. چه از اول قصد ماندن ده روز
را داشته باشد يا نداشته باشد.
مسأله 1314 - كسى كه شغلش مسافرت است، اگر شك كند كه در وطن خود يا
جاى ديگر ده روز مانده يا نه، بايد نماز را تمام بخواند.
مسأله 1315 - كسى كه در شهرها سياحت مىكند و براى خود وطنى اختيار نكرده،

179
بايد نماز را تمام بخواند.
مسأله 1316 - كسى كه شغلش مسافرت نيست، اگر مثلا در شهرى يا در دهى
جنسى دارد كه براى حمل آن مسافرتهاى پى در پى مىكند، بايد نماز را شكسته بخواند.
مسأله 1317 - كسى كه از وطنش صرف نظر كرده و مىخواهد وطن ديگرى براى
خود اختيار كند، اگر شغلش مسافرت نباشد بايد در مسافرت نماز را شكسته بخواند.
شرط هشتم آن كه به حد ترخص برسد يعنى از وطنش بقدرى دور شود كه ديوار شهر را
نبيند و صداى اذان آن را نشنود ولى بايد در هوا غبار يا چيز ديگرى نباشد كه از ديدن ديوار و
شنيدن اذان جلوگيرى كند و لازم نيست به قدرى دور شود كه مناره‌ها و گنبدها را نبيند، يا
ديوارها هيچ پيدا نباشد، بلكه همين قدر كه ديوار كاملا تشخيص داده نشود كافى است. و
كسى كه از جائى كه قصد كرده ده روز در آنجا بماند به قصد هشت فرسخ خارج شود تا حد
ترخص نرسيده بنابر احتياط واجب بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند و حد ترخص در
بلاد كبيره مثل تهران محله‌اى است كه منزل شخص در آن محله قرار دارد.
مسأله 1318 - كسى كه به سفر مىرود اگر به جائى برسد كه اذان را نشنود ولى ديوار
شهر را ببيند، يا ديوارها را نبيند و صداى اذان را بشنود چنانچه بخواهد در آنجا نماز بخواند،
بنابر احتياط واجب بايد هم شكسته و هم تمام بخواند.
مسأله 1319 - مسافرى كه به وطنش برمىگردد، وقتى ديوار وطن خود را ببيند و
صداى اذان آن را بشنود، بايد نماز را تمام بخواند ولى مسافرى كه مىخواهد ده روز در محلى
بماند، وقتى ديوار آنجا را ببيند و صداى اذانش را بشنود، بنابر احتياط واجب بايد نماز را تأخير
بيندازد تا به منزل برسد، يا نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند.
مسأله 1320 - هر گاه شهر در بلندى باشد كه از دور ديده شود، يا به قدرى گود باشد
كه اگر انسان كمى دور شود ديوار آن را نبيند، كسى كه از آن شهر مسافرت مىكند، وقتى به
اندازه‌اى دور شود كه اگر آن شهر در زمين هموار بود، ديوارش از آنجا ديده نمىشد، بايد نماز
خود را شكسته بخواند. و نيز اگر پستى و بلندى خانه‌ها بيشتر از معمول باشد، بايد ملاحظه
معمول را بنمايد.
مسأله 1321 - اگر از محلى مسافرت كند كه خانه و ديوار ندارد وقتى به جائى برسد كه
اگر آن محل ديوار داشت از آنجا ديده نمىشد، بايد نماز را شكسته بخواند.
مسأله 1322 - اگر به قدرى دور شود كه نداند صدائى را كه مىشنود صداى اذان
است يا صداى ديگر، بايد نماز را شكسته بخواند. ولى اگر بفهمد اذان مىگويند و كلمات

180
آن را تشخيص ندهد، بايد تمام بخواند.
مسأله 1323 - اگر به قدرى دور شود كه اذان خانه‌ها را نشنود ولى اذان شهر را كه
معمولا در جاى بلند مىگويند بشنود. نبايد نماز را شكسته بخواند.
مسأله 1324 - اگر به جائى برسد كه اذان شهر را كه معمولا در جاى بلند مىگويند
نشنود ولى اذانى را كه در جاى خيلى بلند مىگويند بشنود، بايد نماز را شكسته بخواند.
مسأله 1325 - اگر چشم يا گوش او يا صداى اذان غير معمولى باشد در محلى بايد نماز
را شكسته بخواند كه چشم متوسط ديوار خانه‌ها را نبيند و گوش متوسط صداى اذان معمولى
را نشنود.
مسأله 1326 - اگر بخواهد در محلى نماز بخواند كه شك دارد به حد ترخص يعنى جائى
كه اذان را نشنود و ديوار را نبيند، رسيده يا نه، بايد نماز را تمام بخواند. و در موقع برگشتن اگر
شك كند كه به حد ترخص رسيده يا نه، بايد شكسته بخواند. و چون در بعضى موارد اشكال
پيدا مىكند مانند آن كه در فرض مسأله موقع رفتن نماز ظهر را تمام بخواند و موقع برگشتن
همانجا نماز عصر را شكسته بخواند بايد يا آنجا نماز نخواند و در صورت رفتن پيش از علم به رسيدن
ترخص نماز را شكسته بخواند و در برگشتن پس از رسيدن به خانه نماز را تمام بخواند يا هم
شكسته و هم تمام بخواند.
مسأله 1327 - مسافرى كه در سفر از وطن خود عبور مىكند، وقتى به جائى برسد كه
ديوار وطن خود را ببيند و صداى اذان آن را بشنود بايد نماز را تمام بخواند.
مسأله 1328 - مسافرى كه در بين مسافرت به وطنش رسيده، تا وقتى در آنجا هست
بايد نماز را تمام بخواند. ولى اگر بخواهد از آنجا هشت فرسخ برود، يا چهار فرسخ برود و
برگردد، وقتى به جائى برسد كه ديوار وطن را نبيند و صداى اذان آن را نشنود، بايد نماز را
شكسته بخواند.
مسأله 1329 - محلى را كه انسان براى اقامت و زندگى خود اختيار كرده وطن
او است، چه در آنجا به دنيا آمده و وطن پدر و مادرش باشد، يا خودش آنجا را براى زندگى
اختيار كرده باشد.
مسأله 1330 - اگر قصد دارد در محلى كه وطن اصليش نيست مدتى بماند و بعد به
جاى ديگر رود، آنجا وطن او حساب نمىشود.
مسأله 1331 - تا انسان قصد ماندن هميشگى در جائى كه غير وطن اصلى خودش
است نداشته باشد وطن او حساب نمىشود مگر آن كه بدون قصد ماندن، آن قدر بماند كه مردم

181
بگويند اينجا وطن او است.
مسأله 1332 - كسى كه در دو محل زندگى مىكند، مثلا شش ماه در شهرى و شش
ماه در شهر ديگر مىماند، هر دو وطن او است. اما اگر بيشتر از دو محل را براى زندگى خود
اختيار كرده باشد، بنابر احتياط واجب بايد نماز را در محل سومى و مازاد، هم شكسته بخواند و
هم تمام بخواند.
مسأله 1333 - در غير وطن اصلى و وطن غير اصلى كه ذكر شد در جاهاى ديگر اگر
قصد اقامه نكند نمازش شكسته است چه ملكى در آنجا داشته باشد يا نداشته باشد و چه در
آنجا شش ماه مانده باشد يا نه.
مسأله 1334 - اگر به جائى برسد كه وطن اصلى او بوده و عملا از آنجا صرف نظر كرده
يا به جائى برسد كه وطن غير اصلى او بوده و ديگر قصد ماندن در آنجا را ندارد نبايد نماز را تمام
بخواند، اگر چه وطن ديگرى هم براى خود اختيار نكرده باشد.
مسأله 1335 - مسافرى كه قصد دارد، ده روز پشت سر هم در محلى بماند، يا مىداند
كه بدون اختيار ده روز در محلى مىماند، در آن محل بايد نماز را تمام بخواند.
مسأله 1336 - مسافرى كه مىخواهد ده روز در محلى بماند، لازم نيست قصد ماندن
شب اول يا شب يازدهم را داشته باشد، و همين كه قصد كند از اذان صبح روز اول تا غروب
روز دهم بماند، بايد نماز را تمام بخواند و همچنين اگر مثلا قصدش اين باشد كه از ظهر روز
اول تا ظهر روز يازدهم بماند، بايد نماز را تمام بخواند.
مسأله 1337 - مسافرى كه مىخواهد ده روز در محلى بماند، در صورتى بايد نماز را تمام
بخواند كه بخواهد تمام ده روز را در يك جا بماند پس اگر بخواهد مثلا ده روز در نجف و كوفه
يا در تهران كه به خاطر شهر خارق العاده بودن يك شهر حساب نمىشود بماند، بايد نماز را
شكسته بخواند.
مسأله 1338 - مسافرى كه مىخواهد ده روز در محلى بماند، اگر از اول قصد داشته
باشد كه در بين ده روز به اطراف آنجا برود، چنانچه جائى كه مىخواهد برود از مقدار ترخص
شهر حساب نمىشود بماند دور تر نباشد بايد در همه ده روز نماز را تمام بخواند و اگر از مقدار
ترخص دور تر باشد، بايد در تمام ده روز نماز را شكسته بخواند ولى چنانچه بخواهد يك
ساعت يا دو ساعت برود و برگردد در همه ده روز بايد نماز را تمام بخواند.
مسأله 1339 - مسافرى كه تصميم ندارد ده روز در جائى بماند مثلا قصدش اين است
كه اگر رفيقش بيايد، يا منزل خوبى پيدا كند، ده روز بماند، بايد نماز را شكسته بخواند.

182
مسأله 1340 - كسى كه تصميم دارد، ده روز در محلى بماند، اگر چه احتمال بدهد كه
براى ماندن او مانعى برسد، در صورتى كه مردم به احتمال او اعتنائى نكنند، بايد نماز را تمام
بخواند.
مسأله 1341 - اگر مسافر بداند كه مثلا ده روز يا بيشتر به آخر ماه مانده و قصد كند
كه تا آخر ماه در جائى بماند، بايد نماز را تمام بخواند ولى اگر نداند تا آخر ماه چقدر مانده و
قصد كند كه تا آخر ماه بماند بايد نماز را شكسته بخواند اگر چه از موقعى كه قصد كرده تا آخر
ماه ده روز يا بيشتر باشد.
مسأله 1342 - اگر مسافر قصد كند ده روز در محلى بماند، چنانچه پيش از خواندن
يك نماز چهار ركعتى از ماندن منصرف شود، يا مردد شود كه در آنجا بماند يا بجاى ديگر برود،
بايد نماز را شكسته بخواند و اگر بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتى از ماندن منصرف شود، يا
مردد شود تا وقتى در آنجا هست، بايد نماز را تمام بخواند.
مسأله 1343 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در محلى بماند، اگر روزه بگيرد و بعد از
ظهر از ماندن در آنجا منصرف شود، چنانچه يك نماز چهار ركعتى خوانده باشد، روزه‌اش
صحيح است و تا وقتى در آنجا هست بايد نمازهاى خود را تمام بخواند و اگر يك نماز چهار
ركعتى نخوانده باشد روزه آن روزش صحيح است، اما نمازهاى خود را بايد شكسته بخواند و
روزهاى بعد هم نمىتواند روزه بگيرد.
مسأله 1344 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در محلى بماند، اگر از ماندن منصرف
شود و شك كند پيش از آن كه از قصد ماندن برگردد، يك نماز چهار ركعتى خوانده يا نه، بايد
نمازهاى خود را شكسته بخواند.
مسأله 1345 - اگر مسافر به نيت اين كه نماز را شكسته بخواند، مشغول نماز شود و در
بين نماز تصميم بگيرد كه ده روز يا بيشتر بماند، بايد نماز را چهار ركعتى تمام نمايد.
مسأله 1346 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در جائى بماند، اگر در بين نماز چهار
ركعتى از قصد خود برگردد، چنانچه مشغول ركعت سوم نشده، بايد نماز را دو ركعتى تمام نمايد
و بقيه نمازهاى خود را شكسته بخواند. و اگر مشغول ركعت سوم شده نمازش باطل است، و تا
وقتى در آنجا هست بايد نماز را شكسته بخواند اگر چه داخل در ركوع ركعت سوم شده باشد.
مسأله 1347 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در محلى بماند، اگر بيشتر از ده روز در
آنجا بماند، تا وقتى مسافرت نكرده، بايد نمازش را تمام بخواند و لازم نيست دوباره قصد ماندن
ده روز كند.

183
مسأله 1348 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در محلى بماند، بايد روزه واجب را
بگيرد و مىتواند روزه مستحبى را هم بجا آورد و نماز جمعه و نافله ظهر و عصر و عشا را هم
بخواند.
مسأله 1349 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در جائى بماند اگر بعد از خواندن يك
نماز چهار ركعتى بخواهد به جائى كه كمتر از چهار فرسخ است برود و برگردد به محل اقامه خود
بايد نماز را تمام بخواند.
مسأله 1350 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در جائى بماند، اگر بعد از خواندن يك
نماز چهار ركعتى بخواهد به جاى ديگرى كه كمتر از هشت فرسخ است برود و ده روز در آنجا
بماند، بايد در رفتن و در جائى كه قصد ماندن ده روز كرده، نمازهاى خود را تمام بخواند. ولى
اگر جائى كه مىخواهد برود هشت فرسخ يا بيشتر باشد بايد موقع رفتن نمازهاى خود را شكسته
بخواند و چنانچه در آنجا قصد ماندن ده روز كرد نمازش را تمام بخواند.
مسأله 1351 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در محلى بماند اگر بعد از خواندن يك
نماز چهار ركعتى بخواهد به جائى كه كمتر از چهار فرسخ است برود، چنانچه مردد باشد كه به
محل اولش برگردد يا نه، يا به كلى از برگشتن به آنجا غافل باشد، يا بخواهد برگردد ولى مردد
باشد كه ده روز در آنجا بماند يا نه، يا آن كه از ده روز ماندن در آنجا و مسافرت از آنجا غافل
باشد، بايد از وقتى كه مىرود تا برمىگردد و بعد از برگشتن نمازهاى خود را تمام بخواند.
مسأله 1352 - اگر به خيال اين كه رفقايش مىخواهند ده روز در محلى بمانند، قصد كند
كه ده روز در آنجا بماند و بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتى بفهمد كه آنها قصد نكرده‌اند،
اگر چه خودش هم از ماندن منصرف شود، تا مدتى كه در آنجا هست، بايد نماز را تمام
بخواند.
مسأله 1353 - اگر مسافر بعد از رسيدن به هشت فرسخ سى روز در محلى بماند و در
تمام سى روز در رفتن و ماندن مردد باشد، بعد از گذشتن سى روز اگر چه مقدار كمى در
آنجا بماند، بايد نماز را تمام بخواند ولى اگر پيش از رسيدن به هشت فرسخ در رفتن بقيه راه مردد
شود، از وقتى كه مردد مىشود، بايد نماز را تمام بخواند.
مسأله 1354 - مسافرى كه مىخواهد نه روز يا كمتر در محلى بماند اگر بعد از آن كه نه
روز يا كمتر در آنجا ماند، بخواهد دوباره نه روز ديگر يا كمتر بماند همينطور تا سى روز، روز
سى و يكم بايد نماز را تمام بخواند.
مسأله 1355 - مسافرى كه سى روز مردد بوده، در صورتى بايد نماز را تمام بخواند كه

184
سى روز را در يك جا بماند، پس اگر مقدارى از آن را در جائى و مقدارى را در جاى ديگر
بماند، بعد از سى روز هم بايد نماز را شكسته بخواند.
مسائل متفرقه
مسأله 1356 - مسافر مىتواند در مسجد الحرام و مسجد پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم و
مسجد كوفه نمازش را تمام بخواند. ولى اگر بخواهد در جائى كه اول جزء اين مساجد نبوده و
بعد به اين مساجد اضافه شده نماز بخواند، احتياط واجب آنست كه شكسته بخواند و نيز مسافر
مىتواند در حرم و رواق حضرت سيد الشهداء عليه السلام بلكه در مسجد متصل به حرم نماز را
تمام بخواند.
مسأله 1357 - كسى كه مىداند مسافر است و بايد نماز را شكسته بخواند، اگر در غير
چهار مكانى كه در مسأله پيش گفته شد عمدا تمام بخواند، نمازش باطل است و نيز اگر
فراموش كند كه نماز مسافر شكسته است و تمام بخواند بنابر احتياط واجب اگر وقت هم
گذشته قضا نمايد.
مسأله 1358 - كسى كه مىداند مسافر است و بايد نماز را شكسته بخواند، اگر بدون
توجه و بطور عادت تمام بخواند نمازش باطل است، و نيز اگر حكم مسافر و سفر خود را
فراموش كرده باشد در صورتى كه وقت داشته باشد نمازش را دوباره بخواند بلكه اگر وقت هم
گذشته باشد بنابر احتياط واجب بايد قضا نمايد.
مسأله 1359 - مسافرى كه نمىداند بايد نماز را شكسته بخواند اگر تمام بخواند نمازش
صحيح است.
مسأله 1360 - مسافرى كه مىداند بايد نماز را شكسته بخواند اگر بعضى از
خصوصيات آن را نداند، مثلا نداند كه در سفر هشت فرسخى بايد شكسته بخواند چنانچه
تمام بخواند در صورتى كه وقت باقى است بايد نماز را شكسته بخواند و اگر وقت گذشته بطور
شكسته قضا نمايد.
مسأله 1361 - مسافرى كه مىداند بايد نماز را شكسته بخواند، اگر به گمان اين كه
سفر او كمتر از هشت فرسخ است تمام بخواند، وقتى بفهمد كه سفرش هشت فرسخ بوده،
نمازى را كه تمام خوانده بايد دوباره شكسته بخواند و اگر وقت هم گذشته بطور شكسته قضا
نمايد.
مسأله 1362 - اگر فراموش كند كه مسافر است و نماز را تمام بخواند، چنانچه در

185
وقت يادش بيايد، بايد شكسته بجا آورد و اگر بعد از وقت يادش بيايد، قضاى آن نماز بر او
واجب نيست.
مسأله 1363 - كسى كه بايد نماز را تمام بخواند، اگر شكسته بجا آورد در هر صورت
نمازش باطل است.
مسأله 1364 - اگر مشغول نماز چهار ركعتى شود و در بين نماز يادش بيايد كه مسافر
است، يا ملتفت شود كه سفر او هشت فرسخ است چنانچه به ركوع ركعت سوم نرفته، بايد
نماز را دو ركعتى تمام كند و اگر به ركوع ركعت سوم رفته نمازش باطل است. و در صورتى كه
به مقدار خواندن يك ركعت هم وقت داشته باشد، بايد نماز را شكسته بخواند.
مسأله 1365 - اگر مسافر بعضى از خصوصيات نماز مسافر را نداند مثلا نداند كه اگر
چهار فرسخ برود و همان روز يا شب آن برگردد بايد شكسته بخواند چنانچه به نيت نماز چهار
ركعتى مشغول نماز شود، و پيش از ركوع ركعت سوم مسأله را بفهمد بايد نماز را دو ركعتى تمام
كند و اگر در ركوع ملتفت شود نمازش باطل است و در صورتى كه به مقدار يك ركعت از وقت
هم مانده باشد بايد نماز را شكسته بخواند.
مسأله 1366 - مسافرى كه بايد نماز را تمام بخواند اگر به واسطه ندانستن مسأله به
نيت نماز دو ركعتى مشغول نماز شود و در بين نماز مسأله را بفهمد، بايد نماز را چهار ركعتى تمام
كند، و احتياط مستحب آن است كه بعد از تمام شدن نماز دوباره آن نماز را چهار ركعتى
بخواند.
مسأله 1367 - مسافرى كه نماز نخوانده، اگر پيش از تمام شدن وقت به وطنش برسد،
يا به جائى برسد كه مىخواهد ده روز در آنجا بماند، بايد نماز را تمام بخواند و كسى كه مسافر
نيست، اگر در اول وقت نماز نخواند و مسافرت كند، در سفر بايد نماز را شكسته بخواند.
مسأله 1368 - اگر از مسافرى كه بايد نماز را شكسته بخواند نماز ظهر يا عصر يا عشا
قضا شود، بايد آن را دو ركعتى قضا نمايد اگر چه در غير سفر بخواهد قضاى آن را بجا آورد. و
اگر از كسى كه مسافر نيست يكى از اين سه نماز قضا شود، بايد چهار ركعتى قضا نمايد
اگر چه در سفر بخواهد آن را قضا نمايد.
مسأله 1369 - مستحب است مسافر بعد از هر نمازى كه شكسته مىخواند سى مرتبه
بگويد سبحان الله و الحمد لله ولا إله الا الله و الله اكبر.

186
نماز قضا
مسأله 1370 - كسى كه نماز واجب خود را در وقت آن نخوانده بايد قضاى آن را بجا
آورد، اگر چه در تمام وقت نماز خواب مانده يا به واسطه مستى نماز نخوانده باشد، ولى نمازهاى
يوميه‌اى را كه زن در حال حيض يا نفاس نخوانده قضا ندارد.
مسأله 1371 - اگر بعد از وقت نماز بفهمد نمازى را كه خوانده باطل بوده، بايد قضاى
آن را بخواند.
مسأله 1372 - كسى كه نماز قضا دارد، بايد در خواندن آن كوتاهى نكند ولى واجب
نيست فورا آن را بجا آورد.
مسأله 1373 - كسى كه نماز قضا دارد مىتواند نماز مستحبى بخواند.
مسأله 1374 - اگر انسان احتمال دهد كه نماز قضائى دارد يا نمازهائى را كه خوانده
صحيح نبوده، مستحب است احتياطا قضاى آن را بجا آورد.
مسأله 1375 - قضاى نمازهاى يوميه لازم نيست به ترتيب خوانده شود مگر آن كه
ترتيب در اداء آنها لازم باشد.
مسأله 1376 - اگر بخواهد قضاى چند نماز غير يوميه مانند نماز آيات را بخواند يا مثلا
بخواهد قضاى يك نماز يوميه و چند نماز غير يوميه را بخواند، لازم نيست آنها را به ترتيب بجا
آورد.
مسأله 1377 - اگر كسى نداند كه نمازهائى كه از او قضا شده كدام يك جلوتر بوده
لازم نيست بطورى بخواند كه ترتيب حاصل شود و هر يك را مىتواند مقدم بدارد.
مسأله 1378 - اگر كسى كه نمازهائى از او قضا شده مىداند كدام يك جلوتر قضا
شده بهتر آن است كه به ترتيب قضا كند.
مسأله 1379 - اگر براى ميتى مىخواهند نماز قضا بدهند و مىدانند آن ميت ترتيب
قضا شدن را مىدانسته بهتر آن است طورى قضا را بجا بياورند كه ترتيب حاصل شود.
مسأله 1380 - اگر براى ميتى كه در مسأله پيش گفته شد بخواهند چند نفر را اجير
كنند كه نماز بخوانند بهتر است براى آنها وقت مرتب معين كنند كه با هم شروع نكنند در
عمل.
مسأله 1381 - اگر بدانند كه ميت ترتيب قضا شدن را نمىدانسته يا ندانند كه
مىدانسته لازم نيست به ترتيب براى او قضا بجا بياورند.
مسأله 1382 - در مسأله پيش اگر بخواهند چند نفر را براى بجا آوردن نماز ميت اجير

187
كنند لازم نيست وقت معين كنند و مىتوانند همه با هم شروع به قضا كنند.
مسأله 1383 - كسى كه چند نماز از او قضا شده و شماره آنها را نمىداند مثلا نمىداند
چهار تا بوده يا پنج تا، چنانچه مقدار كمتر را بخواند كافى است و همچنين اگر شماره آنها را
مىدانسته و فراموش كرده اگر مقدار كمتر را بخواند كفايت مىكند.
مسأله 1384 - كسى كه نماز قضا از همين روز يا روزهاى پيش دارد مىتواند قبل از
خواندن نمازى كه قضا شده نماز ادائى را بخواند و لازم نيست نماز قضا را جلو بيندازد.
مسأله 1385 - كسى كه مىداند يك نماز چهار ركعتى نخوانده و نمىداند نماز ظهر
است يا عصر است يا عشاء اگر يك نماز چهار ركعتى بخواند به نيت قضاى نمازى كه نخوانده
كافى است.
مسأله 1386 - اگر از روزهاى گذشته نمازهاى قضا دارد و يك نماز يا بيشتر هم از
همان روز از او قضا شده. چنانچه براى قضاى تمام آنها وقت ندارد، يا نمىخواهد همه را در آن
روز بخواند، مستحب است نماز قضاى آن روز را پيش از نماز ادا بخواند ولى اگر ترتيب بين
قضاها را مىداند لازم نيست نمازهاى سابق را بخواند و نيز لازم نيست نمازى را كه خوانده
دوباره بخواند.
مسأله 1387 - تا انسان زنده است اگر چه از خواندن نماز قضاهاى خود عاجز باشد،
ديگرى نمىتواند نمازهاى او را قضا نمايد.
مسأله 1388 - نماز قضا را با جماعت مىشود خواند، چه نماز امام جماعت ادا باشد يا
قضا و لازم نيست هر دو يك نماز را بخوانند مثلا اگر نماز قضاى صبح را با نماز ظهر يا عصر
امام بخواند اشكال ندارد.
مسأله 1389 - مستحب است بچه مميز را يعنى بچه‌اى كه خوب و بد را مىفهمد به
نماز خواندن و عبادتهاى ديگر عادت دهند، بلكه مستحب است او را به قضاى نمازها هم وادار
نمايند.
نماز قضاى پدر كه بر پسر بزرگتر واجب است.
مسأله 1390 - اگر پدر نماز و روزه خود را بجا نياورده باشد، چنانچه از روى نافرمانى
ترك نكرده و مىتوانسته قضا كند، بر پسر بزرگتر واجب است كه بعد از مرگش بجا آورد، يا
براى او اجير بگيرد. بلكه اگر از روى نافرمانى هم ترك كرده باشد بنابر احتياط واجب بايد
به همين طور عمل كند و نيز روزه‌اى كه در سفر نگرفته، اگر چه نمىتوانسته قضا كند، احتياط

188
واجب آن است كه پسر بزرگتر قضا نمايد، يا براى آن اجير بگيرد.
مسأله 1391 - اگر پسر بزرگتر شك دارد كه پدر نماز و روزه قضا داشته يا نه، چيزى
بر او واجب نيست.
مسأله 1392 - اگر پسر بزرگتر بداند كه پدرش نماز قضا داشته و شك كند كه بجا
آورده يا نه، بنابر احتياط واجب بايد قضا نمايد.
مسأله 1393 - اگر معلوم نباشد كه پسر بزرگتر كدام است، قضاى نماز و روزه پدر بر
هيچ كدام از پسرها واجب نيست. ولى احتياط مستحب آنست كه نماز و روزه او را بين
خودشان قسمت كنند، يا براى انجام آن قرعه بزنند.
مسأله 1394 - اگر ميت وصيت كرده باشد كه براى نماز و روزه او اجير بگيرند بعد از
آن كه اجير، نماز و روزه او را به طور صحيح بجا آورد بر پسر بزرگتر چيزى واجب نيست.
مسأله 1395 - اگر پسر بزرگتر بخواهد نماز پدر را بخواند، بايد به تكليف خود عمل
كند، مثلا قضاى نمازها را بايد ايستاده بخواند.
مسأله 1396 - كسى كه خودش نماز و روزه قضا دارد، اگر نماز و روزه پدر هم بر او
واجب شود، هر كدام را اول بجا آورد صحيح است.
مسأله 1397 - اگر پسر بزرگتر موقع مرگ پدر نا بالغ يا ديوانه باشد وقتى كه بالغ شد يا
عاقل گرديد، بايد نماز و روزه پدر را قضا نمايد و چنانچه پيش از بالغ شدن يا عاقل شدن بميرد،
بر پسر دوم چيزى واجب نيست.
مسأله 1398 - اگر پسر بزرگتر پيش از آن كه نماز و روزه پدر را قضا كند بميرد، بر پسر
دوم چيزى واجب نيست.
نماز جماعت
مسأله 1399 - مستحب است نمازهاى واجب خصوصا نمازهاى يوميه را به جماعت
بخوانند و در نماز صبح و مغرب و عشا، خصوصا براى همسايه مسجد و كسى كه صداى اذان
مسجد را مىشنود بيشتر سفارش شده است.
مسأله 1400 - در روايتى وارد شده است كه اگر يك نفر به امام جماعت اقتدا كند،
هر ركعت از نماز آنان ثواب صد و پنجاه نماز دارد و اگر دو نفر اقتدا كنند هر ركعتى ثواب
ششصد نماز دارد و هر چه بيشتر شوند، ثواب نمازشان بيشتر مىشود تا بده نفر برسند و عده آنان
كه از ده گذشت، اگر تمام آسمانها كاغذ و درياها مركب و درختها قلم و جن و انس و

189
ملائكه نويسنده شوند، نمىتوانند ثواب يك ركعت آن را بنويسند.
مسأله 1401 - حاضر نشدن به نماز جماعت از روى بىاعتنائى جايز نيست و سزاوار
نيست كه انسان بدون عذر نماز جماعت را ترك كند.
مسأله 1402 - مستحب است انسان صبر كند كه نماز را به جماعت بخواند و نماز
جماعت از نماز اول وقت كه فرادى يعنى تنها خوانده شود بهتر است. و نيز نماز جماعتى را كه مختصر
بخوانند از نماز فرادى كه آن را طول بدهند بهتر مىباشد.
مسأله 1403 - وقتى كه جماعت برپا مىشود، مستحب است كسى كه نمازش را فرادى
خوانده دوباره با جماعت بخواند. و اگر بعد بفهمد كه نماز اولش باطل بوده، نماز دوم او كافى
است.
مسأله 1404 - اگر امام يا مأموم بخواهد نمازى را كه به جماعت خوانده دوباره با
جماعت بخواند در صورتى كه جماعت دوم و اشخاص آن غير از اول باشد اشكال ندارد.
مسأله 1405 - كسى كه در نماز وسواس دارد و فقط در صورتى كه نماز را با جماعت
بخواند از وسواس راحت مىشود، بايد نماز را با جماعت بخواند.
مسأله 1406 - اگر پدر يا مادر به فرزند خود امر كند كه نماز را به جماعت بخواند،
چون اطاعت پدر و مادر واجب است بنابر احتياط واجب بايد نماز را به جماعت بخواند و قصد
استحباب نمايد.
مسأله 1407 - احتياط واجب آن است كه نماز عيد فطر و قربان را در زمان غيبت
امام عليه السلام به قصد رجاء با جماعت بخوانند و نمازهاى مستحبى را هم نمىشود به جماعت
خواند، مگر نماز استسقاء كه براى آمدن باران مىخوانند.
مسأله 1408 - موقعى كه امام جماعت نماز يوميه مىخواند، هر كدام از نمازهاى يوميه را
مىشود به او اقتدا كرد ولى اگر نماز يوميه‌اش را احتياطا دوباره مىخواند فقط در صورتى كه
مأموم احتياطش با امام يكى باشد مىتواند به او اقتدا كند.
مسأله 1409 - اگر امام جماعت قضاى نماز يوميه خود را مىخواند مىشود به او اقتدا
كرد، ولى اگر نمازش را احتياطا قضا مىكند، يا قضاى نماز كس ديگر را مىخواند، اگر چه
براى آن پول نگرفته باشد، اقتداى به او اشكال دارد مگر انسان بداند كه از آن كس كه براى
او قضا مىخواند نماز فوت شده كه در اين صورت اقتداى به او اشكال ندارد.
مسأله 1410 - اگر انسان نداند نمازى را كه امام مىخواند نماز واجب يوميه است يا
نماز مستحب، نمىتواند به او اقتدا كند.

190
مسأله 1411 - اگر امام در محراب باشد و كسى پشت سر او اقتدا نكرده باشد كسانى
كه دو طرف محراب ايستاده‌اند و به واسطه ديوار محراب امام را نمىبينند نمىتوانند اقتدا كنند،
بلكه اگر كسى هم پشت سر امام اقتدا كرده باشد، اقتدا كردن كسانى كه دو طرف او
ايستاده‌اند و به واسطه ديوار محراب امام را نمىبينند اشكال دارد.
مسأله 1412 - اگر به واسطه درازى صف اول، كسانى كه دو طرف صف
ايستاده‌اند امام را نبينند مىتوانند اقتدا كنند. و نيز اگر به واسطه درازى يكى از صفهاى
ديگر كسانى كه دو طرف آن ايستاده‌اند، صف جلوى خود را نبينند مىتوانند اقتدا نمايند.
مسأله 1413 - اگر صفهاى جماعت تا درب مسجد برسد، كسى كه مقابل درب پشت
صف ايستاده نمازش صحيح است و نيز نماز كسانى كه پشت سر او اقتدا مىكنند صحيح
مىباشد، ولى نماز كسانى كه دو طرف او ايستاده‌اند و صف جلو را نمىبينند اشكال دارد.
مسأله 1414 - كسى كه پشت ستون ايستاده، اگر از طرف راست يا چپ به واسطه
مأموم ديگر به امام متصل نباشد، نمىتواند اقتدا كند بلكه اگر از دو طرف هم متصل باشد ولى
از جلو اتصال نداشته باشد و هيچ كدام از آنها بعض مأمومين صف قبل ولو يك نفر را نبيند
جماعتش اشكال دارد.
مسأله 1415 - جاى ايستادن امام بايد از جاى مأموم بلند تر نباشد ولى اگر مكان امام
مقدار خيلى كمى بلند تر باشد اشكال ندارد، و نيز اگر زمين سراشيب باشد و امام در طرفى كه
بلند تر است بايستد در صورتى كه سراشيبى آن زياد نباشد و طورى باشد كه به آن، زمين مسطح
بگويند مانعى ندارد.
مسأله 1416 - اگر جاى مأموم بلند تر از جاى امام باشد در صورتى كه بلندى به مقدار
متعارف زمان قديم باشد مثل آن كه امام در صحن مسجد و مأموم در پشت بام بايستد اشكال
ندارد ولى اگر مثل ساختمانهاى چند طبقه اين زمان باشد، جماعت اشكال دارد.
مسأله 1417 - اگر بين كسانى كه در يك صف ايستاده‌اند بچه مميز يعنى بچه‌اى كه
خوب و بد را مىفهمد فاصله شود، چنانچه ندانند نماز او باطل است مىتوانند اقتدا كنند.
مسأله 1418 - بعد از تكبير امام اگر صف جلو آماده نماز و تكبير گفتن آنان نزديك
باشد كسى كه در صف بعد ايستاده، مىتواند تكبير بگويد ولى احتياط مستحب آنست كه
صبر كند تا تكبير صف جلو تمام شود.
مسأله 1419 - اگر بداند نماز يك صف از صفهاى جلو باطل است، در صفهاى بعد
نمىتواند اقتدا كند، ولى اگر نداند نماز آنان صحيح است يا نه، مىتواند اقتدا نمايد.

191
مسأله 1420 - هر گاه بداند نماز امام باطل است مثلا بداند امام وضو ندارد، اگر چه
خود امام ملتفت نباشد، نمىتواند به او اقتدا كند.
مسأله 1421 - اگر مأموم بعد از نماز بفهمد كه امام عادل نبوده يا كافر بوده، يا به
جهتى نمازش باطل بوده، مثلا بىوضو نماز خوانده، نمازش صحيح است.
مسأله 1422 - اگر در بين نماز شك كند كه اقتدا كرده يا نه، چنانچه در حالى باشد
كه وظيفه مأموم است مثلا به حمد و سوره امام گوش مىدهد مىتواند نماز را به جماعت تمام
كند و اگر مشغول كارى باشد كه هم وظيفه امام و هم وظيفه مأموم است مثلا در ركوع يا
سجده باشد، بايد نماز را به نيت فرادى تمام نمايد.
مسأله 1423 - انسان در بين نماز جماعت مىتواند نيت فرادى كند.
مسأله 1424 - اگر مأموم به واسطه عذرى بعد از حمد و سوره امام نيت فرادى كند
لازم نيست حمد و سوره را بخواند، ولى اگر پيش از تمام شدن حمد و سوره نيت فرادى نمايد،
بايد مقدارى را كه امام نخوانده بخواند.
مسأله 1425 - اگر در بين نماز جماعت نيت فرادى نمايد، بنابر احتياط واجب نبايد
دوباره نيت جماعت كند. هم چنين اگر مردد شود كه نيت فرادى كند يا نه و بعد تصميم
بگيرد نماز را با جماعت تمام كند، نمازش خالى از اشكال نيست.
مسأله 1426 - اگر شك كند كه نيت فرادى كرده يا نه، بايد بنا بگذارد كه نيت
فرادى نكرده است.
مسأله 1427 - اگر موقعى كه امام در ركوع است اقتدا كند و به ركوع امام برسد،
اگر چه ذكر امام تمام شده باشد، نمازش بطور جماعت صحيح است و يك ركعت حساب
مىشود. اما اگر به مقدار ركوع خم شود و به ركوع امام نرسد نمازش بطور فرادى صحيح
مىباشد و بايد آن را تمام نمايد.
مسأله 1428 - اگر موقعى كه امام در ركوع است اقتدا كند و به مقدار ركوع خم شود
و شك كند كه به ركوع امام رسيده يا نه، نمازش صحيح است و فرادى مىشود.
مسأله 1429 - اگر موقعى كه امام در ركوع است اقتدا كند و پيش از آن كه به اندازه
ركوع خم شود، امام سر از ركوع بردارد، مىتواند نيت فرادى كند يا صبر كند تا امام براى
ركعت بعد برخيزد و آن را ركعت اول نماز خود حساب كند. ولى اگر برخاستن امام بقدرى
طول بكشد كه نگويند اين شخص نماز جماعت مىخواند، بايد نيت فرادى نمايد.
مسأله 1430 - اگر اول نماز يا بين حمد و سوره اقتدا كند و پيش از آن كه به ركوع رود،

192
امام سر از ركوع بردارد نماز او بطور جماعت صحيح است و بايد ركوع كند و خود را به امام
برساند.
مسأله 1431 - اگر موقعى برسد كه امام مشغول خواندن تشهد آخر نماز است چنانچه
بخواهد به ثواب جماعت برسد، بايد بعد از نيت و گفتن تكبيرة الاحرام بنشيند و تشهد را با امام
بخواند ولى سلام را نگويد و صبر كند تا امام سلام نماز را بدهد، بعد بايستد و بدون آن كه
دوباره نيت كند و تكبير بگويد، حمد و سوره را بخواند و آن را ركعت اول نماز خود حساب
كند.
مسأله 1432 - مأموم نبايد جلوتر از امام بايستد و بنابر احتياط واجب قدرى عقب‌تر از
امام بايستد و چنانچه قد او بلند تر از امام باشد كه در ركوع و سجودش جلوتر از امام باشد
اشكال ندارد.
مسأله 1433 - در نماز جماعت بايد بين مأموم و امام پرده و مانند آن كه پشت آن ديده
نمىشود فاصله نباشد و همچنين است بين انسان و مأموم ديگرى كه انسان به واسطه او به امام
متصل شده است، ولى اگر امام مرد و مأموم زن باشد چنانچه بين آن زن و امام يا بين آن زن و
مأموم ديگرى كه مرد است و زن به واسطه او به امام متصل شده است پرده و مانند آن باشد
اشكال ندارد.
مسأله 1434 - اگر بعد از شروع به نماز بين مأموم و امام، يا بين مأموم و كسى كه
مأموم به واسطه او متصل به امام است، پرده يا چيز ديگرى كه پشت آن را نمىتوان ديد فاصله
شود، نمازش فرادى مىشود و صحيح است.
مسأله 1435 - اگر بين جاى سجده مأموم و جاى ايستادن امام به قدر گشادى بين دو
قدم فاصله باشد اشكال ندارد، و نيز اگر بين انسان و مأمومى كه جلوى او ايستاده و بوسيله او
به امام متصل است به همين مقدار فاصله باشد نمازش اشكال ندارد، و احتياط مستحب آن
است كه جاى سجده ماموم با جاى كسى كه جلوى او ايستاده، هيچ فاصله نداشته باشد.
مسأله 1436 - اگر مأموم به واسطه كسى كه طرف راست يا چپ او اقتدا كرده به
امام متصل باشد و از جلو به امام متصل نباشد، چنانچه به اندازه گشادى بين دو قدم هم فاصله
داشته باشند نمازش صحيح است.
مسأله 1437 - اگر در نماز، بين مأموم و امام يا بين مأموم و كسى كه مأموم به واسطه
او به امام متصل است بيشتر از يك قدم بزرگ فاصله پيدا شود نمازش فرادى مىشود و صحيح
است.

193
مسأله 1438 - اگر نماز همه كسانى كه در صف جلو هستند تمام شود يا همه نيت
فرادى نمايند، اگر فاصله به اندازه يك قدم بزرگ نباشد نماز صف بعد بطور جماعت صحيح و
اگر بيشتر از اين مقدار باشد فرادى مىشود و صحيح است.
مسأله 1439 - اگر در ركعت دوم اقتدا كند، قنوت و تشهد را با امام مىخواند و
احتياط آن است كه موقع خواندن تشهد انگشتان دست و سينه پا را به زمين بگذارد و زانوها
را بلند كند، و بايد بعد از تشهد با امام برخيزد و حمد و سوره را بخواند، و اگر براى سوره وقت
ندارد، حمد را تمام كند و در ركوع يا سجده خود را به امام برساند، يا نيت فرادى كند و نمازش
صحيح است، ولى اگر در سجده به امام برسد، بهتر است كه احتياطا نماز را دوباره بخواند.
مسأله 1440 - اگر موقعى كه امام در ركعت دوم نماز چهار ركعتى است اقتدا كند،
بايد در ركعت دوم نمازش كه ركعت سوم امام است بعد از دو سجده بنشيند و تشهد را به
مقدار واجب بخواند و برخيزد، و چنانچه براى گفتن سه مرتبه تسبيحات وقت ندارد، يك
مرتبه بگويد و در ركوع يا سجده خود را به امام برساند.
مسأله 1441 - اگر امام در ركعت سوم يا چهارم باشد و مأموم بداند كه اگر اقتدا
كند و حمد را بخواند به ركوع امام نمىرسد، بنابر احتياط واجب بايد صبر كند تا امام به ركوع
رود، بعد اقتدا نمايد.
مسأله 1442 - اگر در ركعت سوم يا چهارم امام اقتدا كند، بايد حمد و سوره را بخواند
و اگر براى سوره وقت ندارد، بايد حمد را تمام كند و در ركوع يا سجده خود را به امام برساند،
ولى اگر در سجده به امام برسد، بهتر است كه احتياطا نماز را دوباره بخواند.
مسأله 1443 - كسى كه مىداند اگر سوره را بخواند در ركوع به امام نمىرسد، بايد
سوره را نخواند ولى اگر خواند نمازش صحيح است.
مسأله 1444 - كسى كه اطمينان دارد كه اگر سوره را شروع كند يا تمام نمايد به
ركوع امام مىرسد، احتياط واجب آن است كه سوره را شروع كند يا اگر شروع كرده تمام
نمايد.
مسأله 1445 - كسى كه يقين دارد، اگر سوره را بخواند به ركوع امام مىرسد،
چنانچه سوره را بخواند و به ركوع نرسد نمازش صحيح است.
مسأله 1446 - اگر امام ايستاده باشد و مأموم نداند كه در كدام ركعت است
مىتواند اقتدا كند، ولى بايد حمد و سوره را به قصد قربت بخواند و اگر چه بعد بفهمد كه امام
در ركعت اول يا دوم بوده، نمازش صحيح است.

194
مسأله 1447 - اگر به خيال اين كه امام در ركعت اول يا دوم است حمد و سوره نخواند
و بعد از ركوع بفهمد كه در ركعت سوم يا چهارم بوده نمازش صحيح است. ولى اگر پيش از
ركوع بفهمد، بايد حمد و سوره را بخواند و اگر وقت ندارد، فقط حمد را بخواند و در ركوع يا
سجده خود را به امام برساند.
مسأله 1448 - اگر به خيال اين كه امام در ركعت سوم يا چهارم است حمد و سوره
بخواند و پيش از ركوع يا بعد از آن بفهمد كه در ركعت اول يا دوم بوده، نمازش صحيح
است.
مسأله 1449 - اگر موقعى كه مشغول نماز مستحبى است جماعت برپا شود، چنانچه
اطمينان ندارد كه اگر نماز را تمام كند به جماعت برسد، مستحب است نماز را رها كند و
مشغول نماز جماعت شود. بلكه اگر اطمينان نداشته باشد كه به ركعت اول برسد مستحب
است به همين دستور رفتار نمايد.
مسأله 1450 - اگر موقعى كه مشغول نماز سه ركعتى يا چهار ركعتى است جماعت برپا
شود، چنانچه به ركوع ركعت سوم نرفته و اطمينان ندارد كه اگر نماز را تمام كند به جماعت
برسد. مستحب است به نيت نماز مستحبى نماز را دو ركعتى تمام كند و خود را به جماعت
برساند.
مسأله 1451 - اگر نماز امام تمام شود و مأموم مشغول تشهد يا سلام اول باشد، لازم
نيست نيت فرادى كند.
مسأله 1452 - كسى كه يك ركعت از امام عقب مانده وقتى امام تشهد ركعت آخر
را مىخواند، مىتواند برخيزد و نماز را تمام كند و يا انگشتان دست و سينه پا را به زمين
بگذارد و زانوها را بلند نگهدارد و صبر كند تا امام سلام نماز را بگويد و بعد برخيزد.
شرايط امام جماعت
مسأله 1453 - امام جماعت بايد بالغ و عاقل و شيعه دوازده امامى و عادل و
حلال زاده باشد و نماز را بطور صحيح بخواند و نيز امام جماعت بنابر احتياط واجب بايد مرد
باشد و اقتداء كردن به بچه مميز حتى اقتداء كننده نيز بچه مميز باشد اشكال دارد.
مسأله 1454 - امامى را كه عادل مىدانسته، اگر شك كند به عدالت خود باقى
است يا نه، مىتواند به او اقتدا نمايد.
مسأله 1455 - كسى كه ايستاده نماز مىخواند، نمىتواند به كسى كه نشسته يا

195
خوابيده نماز مىخواند اقتدا كند. و كسى كه نشسته نماز مىخواند نمىتواند به كسى كه
خوابيده نماز مىخواند اقتدا نمايد.
مسأله 1456 - كسى كه نشسته نماز مىخواند، مىتواند مىتواند به كسى كه نشسته نماز
مىخواند اقتدا كند ولى بنا بر احتياط واجب كسى كه خوابيده است نبايد به كسى كه نشسته
و يا خوابيده نماز مىخواند اقتدا نمايد.
مسأله 1457 - اگر امام جماعت به واسطه عذرى با تيمم يا با وضوى جبيره‌اى نماز
بخواند، مىشود به او اقتدا كرد ولى اگر به واسطه عذرى با لباس نجس نماز مىخواند بنا بر
احتياط واجب نبايد به او اقتدا كرد.
مسأله 1458 - اگر امام مرضى دارد كه نمىتواند از بيرون آوردن بول و غائط
خوددارى كند بنابر احتياط واجب، نمىشود به او اقتدا كرد و نيز زنى كه مستحاضه نيست
نمىتواند به زن مستحاضه اقتدا نمايد.
مسأله 1459 - بنابر احتياط واجب كسى كه مرض خوره يا پيسى دارد، نبايد امام
جماعت شود.
احكام جماعت
مسأله 1460 - موقعى كه مأموم نيت مىكند، بايد امام را معين نمايد. ولى دانستن
اسم او لازم نيست، مثلا اگر نيت كند اقتدا مىكنم به‌ امام حاضر نمازش صحيح است.
مسأله 1461 - مأموم بايد غير از حمد و سوره همه چيز نماز را خودش بخواند، ولى اگر
ركعت اول يا دوم او ركعت سوم يا چهارم امام باشد، بايد حمد و سوره را بخواند.
مسأله 1462 - اگر مأموم در ركعت اول و دوم نماز صبح و مغرب و عشا صداى حمد و
سوره امام را بشنود، اگر چه كلمات را تشخيص ندهد، بايد حمد و سوره را نخواند و اگر صداى
امام را نشنود، مستحب است حمد و سوره بخواند ولى بايد آهسته بخواند و چنانچه سهوا بلند
بخواند اشكال ندارد.
مسأله 1463 - اگر مأموم بعضى از كلمات حمد و سوره امام را بشنود، احتياط واجب
آن است كه حمد و سوره را نخواند.
مسأله 1464 - اگر مأموم سهوا حمد و سوره بخواند، يا خيال كند صدائى را كه
مىشنود صداى امام نيست و حمد و سوره بخواند و بعد بفهمد صداى امام بوده، نمازش صحيح
است.

196
مسأله 1465 - اگر شك كند كه صداى امام را مىشنود يا نه، يا صدائى بشنود و
نداند صداى امام است يا صداى كس ديگر، مىتواند حمد و سوره بخواند.
مسأله 1466 - مأموم بايد در ركعت اول و دوم نماز ظهر و عصر حمد و سوره نخواند و
مستحب است به جاى آن ذكر بگويد.
مسأله 1467 - مأموم نبايد تكبيرة الاحرام را پيش از امام بگويد بلكه احتياط واجب
آن است كه تا تكبير امام تمام نشده تكبير نگويد.
مسأله 1468 - اگر مأموم پيش از امام عمدا هم سلام دهد نمازش صحيح است.
مسأله 1469 - اگر مأموم غير از تكبيرة الاحرام و سلام چيزهاى ديگر نماز را پيش از
امام بگويد اشكال ندارد. ولى اگر آنها را بشنود، يا بداند امام چه وقت مىگويد، احتياط
مستحب آن است كه پيش از امام نگويد.
مسأله 1470 - مأموم بايد غير از آنچه در نماز خوانده مىشود، كارهاى ديگر آن، مانند
ركوع و سجود را با امام يا كمى بعد از امام بجا آورد. و اگر عمدا پيش از امام يا مدتى بعد از
امام انجام دهد، معصيت كرده ولى نمازش صحيح است اما اگر در حال قرائت امام به ركوع
رود نمازش باطل مىشود و نيز اگر دو ركن پشت سر هم از امام جلو يا عقب بيفتد بنا بر احتياط
واجب بايد نماز را تمام كند و دوباره بخواند اگر چه بعيد نيست نمازش صحيح باشد و فرادى
شود.
مسأله 1471 - اگر سهوا پيش از امام سر از ركوع بردارد، چنانچه امام در ركوع باشد،
بايد به ركوع برگردد و با امام سر بردارد و در اين صورت زياد شدن ركوع كه ركن است نماز
را باطل نمىكند ولى اگر به ركوع برگردد و پيش از آن كه به ركوع برسد، امام سر بردارد نمازش
باطل است.
مسأله 1472 - اگر اشتباها سر بردارد و ببيند امام در سجده است بايد به سجده
برگردد و چنانچه در هر دو سجده اين اتفاق بيفتد براى زياد شدن دو سجده كه ركن است
نماز باطل نمىشود.
مسأله 1473 - كسى كه اشتباها پيش از امام سر از سجده برداشته هر گاه به سجده
برگردد، و هنوز به سجده نرسيده امام سر بردارد، نمازش صحيح است ولى اگر در هر دو سجده
اين اتفاق بيفتد، نماز باطل است.
مسأله 1474 - اگر اشتباها سر از ركوع يا سجده بردارد و سهوا يا به خيال اين كه به
امام نمىرسد، به ركوع يا سجده نرود، نمازش صحيح است.

197
مسأله 1475 - اگر سر از سجده بردارد و ببيند امام در سجده است چنانچه به خيال
اين كه سجده اول امام است، به قصد اين كه با امام سجده كند به سجده رود و بفهمد سجده
دوم امام بوده، بايد بنابر احتياط نماز را تمام كند و از سر بخواند. و اگر به خيال اين كه سجده
دوم امام است به سجده رود و بفهمد سجده اول امام بوده، احتياط آن است كه نماز را فرادى
تمام نمايد اگر چه مىتواند متابعت امام را بكند و به سجده رود و نماز را تمام كند.
مسأله 1476 - اگر سهوا پيش از امام به ركوع رود و طورى باشد كه اگر سر بردارد به
مقدارى از قرائت امام مىرسد، چنانچه سر بردارد و با امام به ركوع رود نمازش صحيح است.
مسأله 1477 - اگر سهوا پيش از امام به ركوع رود و طورى باشد كه اگر برگردد به
چيزى از قرائت امام نمىرسد، احتياط واجب آن است كه سر بردارد و با امام نماز را تمام كند
و نمازش صحيح است و اگر سر بر ندارد تا امام برسد نمازش صحيح است.
مسأله 1478 - اگر پيش از امام به سجده رود، احتياط واجب آن است كه سر بردارد
و با امام به سجده رود و اگر بر نداشت نمازش صحيح است.
مسأله 1479 - اگر امام در ركعتى كه قنوت ندارد اشتباها قنوت بخواند، يا در ركعتى
كه تشهد ندارد اشتباها مشغول خواندن تشهد شود مأموم نبايد قنوت و تشهد را بخواند ولى
نمىتواند پيش از امام به ركوع رود، يا پيش از ايستادن امام بايستد بلكه بايد صبر كند تا قنوت
و تشهد امام تمام شود و بقيه نماز را با او بخواند.
چيزهائى كه در نماز جماعت مستحب است
مسأله 1480 - اگر مأموم يك مرد باشد، مستحب است طرف راست امام بايستد و
اگر زن باشد، مستحب است در طرف راست امام طورى بايستد كه جاى سجده‌اش مساوى
زانو يا قدم امام باشد و اگر يك مرد و يك زن يا يك مرد و چند زن باشند مستحب است مرد
طرف راست امام و باقى پشت سر امام بايستند و اگر چند مرد يا چند زن باشند مستحب است
مردها عقب امام و زنها پشت مردها بايستند.
مسأله 1481 - اگر امام و مأموم هر دو زن باشند احتياط آن است كه امام كمى
جلوتر بايستد.
مسأله 1482 - مستحب است امام در وسط صف بايستد و اهل علم و كمال و تقوى
در صف اول بايستند.
مسأله 1483 - مستحب است صفهاى جماعت منظم باشد و بين كسانى كه در يك

198
صف ايستاده‌اند فاصله نباشد و شانه آنان رديف يكديگر باشد.
مسأله 1484 - مستحب است بعد از گفتن قد قامت الصلاة مأمومين برخيزند.
مسأله 1485 - مستحب است امام جماعت حال مأمومى را كه از ديگران ضعيف‌تر
است رعايت كند و عجله نكند تا افراد ضعيف به او برسند و نيز مستحب است قنوت و ركوع و
سجود را طول ندهد، مگر بداند همه كسانى كه به او اقتدا كرده‌اند مايلند.
مسأله 1486 - مستحب است امام جماعت در حمد و سوره و ذكرهائى كه بلند
مىخواند صداى خود را به قدرى بلند كند كه ديگران بشنود، ولى بايد بيش از اندازه صدا
را بلند نكند.
مسأله 1487 - اگر امام در ركوع بفهمد كسى تازه رسيده و مىخواهد اقتدا كند
مستحب است ركوع را دو برابر هميشه طول بدهد و بعد برخيزد، اگر چه بفهمد كس ديگرى
هم براى اقتدا وارد شده است.
چيزهائى كه در نماز جماعت مكروه است
مسأله 1488 - اگر در صفهاى جماعت جا باشد، مكروه است انسان تنها بايستد.
مسأله 1489 - مكروه است مأموم ذكرهاى نماز را طورى بگويد كه امام بشنود.
مسأله 1490 - مسافرى كه نماز ظهر و عصر و عشا را دو ركعت مىخواند مكروه است
در اين نمازها به كسى كه مسافر نيست اقتدا كند و كسى كه مسافر نيست مكروه است در
اين نمازها به مسافر اقتدا نمايد.
نماز آيات
مسأله 1491 - نماز آيات كه دستور آن بعدا گفته خواهد شد به واسطه چهار چيز
واجب مىشود: اول گرفتن خورشيد، دوم گرفتن ماه، اگر چه مقدار كمى از آنها گرفته شود و
كسى هم از آن نترسد. سوم زلزله اگر چه كسى هم نترسد. چهارم رعد و برق و بادهاى سياه
و سرخ و مانند اينها در صورتى كه بيشتر مردم بترسند. و نيز بنا بر احتياط واجب در حوادث
وحشتناك زمينى مانند شكافتن و فرو رفتن زمين در صورتى كه بيشتر مردم بترسند بايد نماز آيات
بخوانند.
مسأله 1492 - اگر از چيزهائى كه نماز آيات براى آنها واجب است بيشتر از يكى
اتفاق بيفتد، انسان بايد براى هر يك از آنها يك نماز آيات بخواند، مثلا اگر خورشيد بگيرد و

199
زلزله هم بشود، بايد دو نماز آيات بخواند.
مسأله 1493 - كسى كه چند نماز آيات بر او واجب است، اگر همه آنها براى يك
چيز بر او واجب شده باشد، مثلا سه مرتبه خورشيد گرفته و نماز آنها را نخوانده است موقعى كه
قضاى آنها را مىخواند، لازم نيست معين كند كه براى كدام دفعه آنها باشد و همچنين است
اگر چند نماز براى رعد و برق و بادهاى سياه و سرخ و مانند اينها بر او واجب شده باشد ولى
اگر براى آفتاب گرفتن و ماه گرفتن و زلزله، يا براى دو تاى اينها نمازهائى بر او واجب شده
باشد بنابر احتياط واجب، بايد موقع نيت معين كند، نماز آياتى را كه مىخواند براى كدام يك
آنها است.
مسأله 1494 - چيزهائى كه نماز آيات براى آنها واجب است، در هر شهرى اتفاق
بيفتد، فقط مردم همان شهر بايد نماز آيات بخوانند و بر مردم جاهاى ديگر واجب نيست، ولى
اگر مكان آنها بقدرى نزديك باشد كه با آن شهر يكى حساب شود، نماز آيات بر آنها هم
واجب است.
مسأله 1495 - از وقتى كه خورشيد يا ماه شروع به گرفتن مىكند انسان بايد نماز آيات
را بخواند و بنابر احتياط واجب، بايد بقدرى تأخير نيندازد كه شروع به باز شدن كند.
مسأله 1496 - اگر خواندن نماز آيات را بقدرى تأخير بيندازد كه‌ آفتاب يا ماه شروع
به باز شدن كند، بنابر احتياط واجب بايد نيت ادا و قضا نكند ولى اگر بعد از باز شدن تمام
آن، نماز بخواند بايد نيت قضا نمايد.
مسأله 1497 - اگر مدت گرفتن خورشيد يا ماه بيشتر از خواندن يك ركعت باشد ولى
انسان نماز را نخواند، تا به اندازه خواندن يك ركعت به آخر وقت آن مانده باشد بايد نيت ادا
كند بلكه اگر مدت گرفتن آنها به اندازه خواندن يك ركعت هم باشد بنابر احتياط واجب
بايد نماز آيات را بخواند و ادا است.
مسأله 1498 - موقعى كه زلزله و رعد و برق و مانند اينها اتفاق مىافتد، انسان بايد فورا
نماز آيات را بخواند و اگر نخواند معصيت كرده و تا آخر عمر بر او واجب است و هر وقت
بخواند ادا است.
مسأله 1499 - اگر بعد از باز شدن آفتاب يا ماه بفهمد كه تمام آن گرفته بوده، بايد
قضاى نماز آيات را بخواند. ولى اگر بفهمد مقدارى از آن گرفته بوده قضا بر او واجب نيست.
مسأله 1500 - اگر عده‌اى بگويند كه خورشيد يا ماه گرفته است چنانچه انسان از
گفته آنان يقين پيدا نكند و نماز آيات نخواند و بعد معلوم شود راست گفته‌اند، در صورتى كه

200
تمام خورشيد يا ماه گرفته باشد بايد نماز آيات را بخواند. و اگر دو نفر كه عادل بودن آنان
معلوم نيست بگويند خورشيد يا ماه گرفته، بعد معلوم شود كه عادل بوده‌اند بايد نماز آيات را
بخواند بلكه اگر در هر دو صورت معلوم شود كه مقدارى از آن گرفته احتياط واجب آن است
كه نماز آيات را بخواند.
مسأله 1501 - اگر انسان به گفته كسانى كه از روى قاعده علمى وقت گرفتن
خورشيد و ماه را مىدانند، اطمينان پيدا كند كه خورشيد يا ماه گرفته، بنابر احتياط واجب
بايد نماز آيات را بخواند و نيز اگر بگويند فلان وقت خورشيد يا ماه مىگيرد و فلان مقدار طول
مىكشد و انسان به گفته آنان اطمينان پيدا كند، بنابر احتياط واجب بايد به حرف آنان
عمل نمايد، مثلا اگر بگويند آفتاب فلان ساعت شروع به باز شدن مىكند احتياطا بايد نماز را
تا آن وقت تأخير نيندازد.
مسأله 1502 - اگر بفهمد نماز آياتى كه خوانده باطل بوده، بايد دوباره بخواند و اگر
وقت گذشته قضا نمايد.
مسأله 1503 - اگر در وقت نماز يوميه نماز آيات هم بر انسان واجب شود، چنانچه
براى هر دو نماز وقت دارد، هر كدام را اول بخواند اشكال ندارد. و اگر وقت يكى از آن دو
تنگ باشد، بايد اول آن را بخواند و اگر وقت هر دو تنگ باشد، بايد اول نماز يوميه را بخواند.
مسأله 1504 - اگر در بين نماز يوميه بفهمد كه وقت نماز آيات تنگ است، چنانچه
وقت نماز يوميه هم تنگ باشد، بايد آن را تمام كند بعد نماز آيات را بخواند. و اگر وقت نماز
يوميه تنگ نباشد، بايد آن را بشكند و اول نماز آيات، بعد نماز يوميه را بجا آورد.
مسأله 1505 - اگر در بين نماز آيات بفهمد كه وقت نماز يوميه تنگ است، بايد نماز
آيات را رها كند و مشغول نماز يوميه شود و بعد از آن كه نماز را تمام كرد پيش از انجام كارى
كه نماز را به هم بزند، بقيه نماز آيات را از همانجا كه رها كرده بخواند.
مسأله 1506 - اگر در حال حيض يا نفاس زن آفتاب يا ماه بگيرد و تا آخر مدتى كه
خورشيد يا ماه باز مىشوند در حال حيض يا نفاس باشد نماز آيات بر او واجب نيست و قضا
هم ندارد.
دستور نماز آيات
مسأله 1507 - نماز آيات دو ركعت است و در هر ركعت پنج ركوع دارد و دستور آن
اين است كه انسان بعد از نيت، تكبير بگويد و يك حمد و يك سوره تمام بخواند و به ركوع

201
رود و سر از ركوع بردارد، دوباره يك حمد و يك سوره بخواند، باز به ركوع رود تا پنج مرتبه و
بعد از بلند شدن از ركوع پنجم دو سجده نمايد و برخيزد و ركعت دوم را هم مثل ركعت اول
بجا آورد و تشهد بخواند و سلام دهد.
مسأله 1508 - در نماز آيات ممكن است انسان بعد از نيت و تكبير و خواندن حمد،
آيه‌هاى يك سوره را پنج قسمت كند و يك آيه يا بيشتر از آن را بخواند و به ركوع رود و سر
بردارد و بدون اين كه حمد بخواند، قسمت دوم از همان سوره را بخواند و به ركوع رود و همينطور
تا پيش از ركوع پنجم سوره را تمام نمايد، مثلا به قصد سوره قل هو الله احد، بسم الله الرحمن
الرحيم بگويد و به ركوع رود، بعد بايستد و بگويد: قل هو الله احد دوباره به ركوع رود و
بعد از ركوع بايستد و بگويد: الله الصمد باز به ركوع برود و بايستد و بگويد: لم يلد و لم
يولد و برود به ركوع باز هم سر بردارد و بگويد: و لم يكن له كفوا احد و بعد از آن به ركوع
پنجم رود و بعد از سر برداشتن، دو سجده كند و ركعت دوم را هم مثل ركعت اول بجا آورد و
بعد از سجده دوم تشهد بخواند و نماز را سلام دهد.
مسأله 1509 - اگر در يك ركعت از نماز آيات، پنج مرتبه حمد و سوره بخواند و در
ركعت ديگر يك حمد بخواند و سوره را پنج قسمت كند مانعى ندارد.
مسأله 1510 - چيزهائى كه در نماز يوميه واجب و مستحب است در نماز آيات هم
واجب و مستحب مىباشد ولى در نماز آيات مستحب است به جاى اذان و اقامه سه مرتبه به
قصد اميد ثواب بگويند الصلاة.
مسأله 1511 - مستحب است بعد از ركوع پنجم و دهم بگويد: سمع الله لمن
حمده و نيز پيش از هر ركوع و بعد از آن تكبير بگويد ولى بعد از ركوع پنجم و دهم گفتن
تكبير مستحب نيست.
مسأله 1512 - مستحب است پيش از ركوع دوم و چهارم و ششم و هشتم و دهم قنوت
بخواند و اگر فقط يك قنوت پيش از ركوع دهم بخواند كافى است.
مسأله 1513 - اگر در نماز آيات شك كند كه چند ركعت خوانده و فكرش به جائى
نرسد نماز باطل است.
مسأله 1514 - اگر شك كند كه در ركوع آخر ركعت اول است يا در ركوع اول
ركعت دوم و فكرش به جائى نرسد، نماز باطل است. ولى اگر مثلا شك كند كه چهار ركوع
كرده يا پنج ركوع، چنانچه براى رفتن به سجده خم نشده، بايد ركوعى را كه شك دارد بجا
آورده يا نه، بجا آورد. و اگر براى رفتن به سجده خم شده، بايد به شك خود اعتنا نكند.

202
مسأله 1515 - هر يك از ركوع‌هاى نماز آيات ركن است كه اگر عمدا يا اشتباها
كم يا زياد شود نماز باطل است.
نماز عيد فطر و قربان
مسأله 1516 - نماز عيد فطر و قربان در زمان حضور امام عليه السلام واجب است و
بايد به جماعت خوانده شود و در زمان ما كه امام عليه السلام غائب است، مستحب مىباشد و
مىتوانند آن را به قصد رجاء به جماعت بخوانند.
[توضيح اين كه در استفتايى كه اخيرا از حضرت امام شد، ايشان فرمودند كه اين دو
فريضه بزرگ به جماعت خوانده شود.]
مسأله 1517 - وقت نماز عيد فطر و قربان از اول آفتاب روز عيد است تا ظهر.
مسأله 1518 - مستحب است نماز عيد قربان را بعد از بلند شدن آفتاب بخوانند و در
عيد فطر مستحب است، بعد از بلند شدن آفتاب افطار كنند و زكات فطره را هم بدهند، بعد
نماز عيد را بخوانند.
مسأله 1519 - نماز عيد فطر و قربان دو ركعت است كه در ركعت اول بعد از خواندن
حمد و سوره، بايد پنج تكبير بگويد، و بعد از هر تكبير يك قنوت بخواند و بعد از قنوت پنجم
تكبير ديگرى بگويد و به ركوع رود و دو سجده بجا آورد و برخيزد و در ركعت دوم چهار تكبير
بگويد و بعد از هر تكبير قنوت بخواند و تكبير پنجم را بگويد و به ركوع رود و بعد از ركوع دو
سجده كند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد.
مسأله 1520 - در قنوت نماز عيد فطر و قربان هر دعا و ذكرى بخوانند كافى است ولى
بهتر است اين دعا را به قصد اميد ثواب بخوانند:
اللهم اهل الكبرياء والعظمة و اهل الجود والجبروت و اهل العفو
والرحمة و اهل التقوى والمغفرة اسألك به حق هذا اليوم الذى جعلته للمسلمين
عيدا و لمحمد صلى الله عليه وآله ذخرا و شرفا و كرامة و مزيدا ان تصلى على محمد
وآل محمد و ان تدخلنى في كل خير ادخلت فيه محمدا وآل محمد و ان تخرجنى
من كل سوء اخرجت منه محمدا و آل محمد صلواتك عليه و عليهم اللهم انى
اسألك خير ما سألك به عبادك الصالحون و اعوذ بك مما استعاذ منه عبادك
المخلصون.
مسأله 1521 - مستحب است در نماز عيد فطر و قربان قرائت را بلند بخوانند.

203
مسأله 1522 - نماز عيد سوره مخصوصى ندارد ولى بهتر است كه در ركعت اول آن سوره
شمس (سوره 91) و در ركعت دوم سوره غاشيه (سوره 88) را بخوانند يا در ركعت اول سوره
سبح اسم (سوره 87) و در ركعت دوم سوره شمس را بخوانند.
مسأله 1523 - مستحب است روز عيد فطر قبل از نماز عيد، به خرما افطار كند و در
عيد قربان از گوشت قربانى بعد از نماز قدرى بخورد.
مسأله 1524 - مستحب است پيش از نماز عيد غسل كند و دعاهائى كه پيش از نماز و
بعد از آن در كتاب‌هاى دعا ذكر شده به اميد ثواب بخواند.
مسأله 1525 - مستحب است در نماز عيد بر زمين سجده كنند و در حال گفتن
تكبيرها دستها را بلند كنند و نماز را بلند بخوانند.
مسأله 1526 - بعد از نماز مغرب و عشاء شب عيد فطر و بعد از نماز صبح و ظهر و عصر
روز عيد و نيز بعد از نماز عيد فطر مستحب است اين تكبيرها را بگويد: الله اكبر الله اكبر
لا إله الا الله والله اكبر الله اكبر و لله الحمد الله اكبر على ما هدانا.
مسأله 1527 - مستحب است انسان در عيد قربان بعد از ده نماز كه اول آنها نماز ظهر
روز عيد و آخر آنها نماز صبح روز دوازدهم است تكبيرهائى را كه در مسأله پيش گفته شد
بگويد و بعد از آن بگويد: الله اكبر على ما رزقنا من بهيمة الأنعام و الحمد لله على ما
ابلانا ولى اگر عيد قربان را در منى باشد، مستحب است بعد از پانزده نماز كه اول آنها نماز ظهر
روز عيد و آخر آنها نماز صبح روز سيزدهم ذى حجه است، اين تكبيرها را بگويد.
مسأله 1528 - كراهت دارد نماز عيد را زير سقف بخواند.
مسأله 1529 - اگر شك كند در تكبيرهاى نماز و قنوت‌هاى آن، اگر از محل آن تجاوز
نكرده است بنابر اقل بگذارد و اگر بعد معلوم شد كه گفته بوده اشكال ندارد.
مسأله 1530 - اگر قرائت يا تكبيرات يا قنوت‌ها را فراموش كند و نياورد نمازش
صحيح است.
مسأله 1531 - اگر ركوع يا دو سجده يا تكبيرة الاحرام را فراموش كند نمازش باطل
مىشود.
مسأله 1532 - اگر در نماز عيد يك سجده يا تشهد را فراموش كند احتياط مستحب
آن است كه بعد از نماز آن را رجاء بجا آورد. و اگر كارى كند كه براى آن سجده سهو در
نمازهاى يوميه لازم است احتياط مستحب آن است كه بعد از نماز رجاء دو سجده سهو براى آن
بنمايد.

204
اجير گرفتن براى نماز
مسأله 1533 - بعد از مرگ انسان، مىشود براى نماز و عبادتهاى ديگر او كه در
زندگى بجا نياورده، ديگرى را اجير كنند يعنى به او مزد دهند كه آنها را بجا آورد. و اگر كسى
بدون مزد هم آنها را انجام دهد صحيح است.
مسأله 1534 - انسان مىتواند براى بعضى از كارهاى مستحبى مثل زيارت قبر پيغمبر
و امامان عليهم السلام، از طرف زندگان اجير شود، و نيز مىتواند كار مستحبى را انجام دهد و
ثواب آن را براى مردگان يا زندگان هديه نمايد.
مسأله 1535 - كسى كه براى نماز قضاى ميت اجير شده، بايد يا مجتهد باشد يا مسائل
نماز را روى تقليد صحيح بداند. و اگر عالم بكيفيت احتياط باشد و احتياط كند اشكال
ندارد.
مسأله 1536 - اجير بايد موقع نيت، ميت را معين نمايد. و لازم نيست اسم او را بداند.
پس اگر نيت كند از طرف كسى نماز مىخوانم كه براى او اجير شده‌ام كافى است.
مسأله 1537 - اجير بايد خود را به جاى ميت فرض كند و عبادتهاى او را قضا نمايد و
اگر عملى را انجام دهد و ثواب آن را براى او هديه كند كافى نيست.
مسأله 1538 - بايد كسى را اجير كنند كه اطمينان داشته باشند كه نماز را مىخواند
و اگر شك داشته باشند كه صحيح انجام مىدهد يا نه اشكال ندارد.
مسأله 1539 - كسى كه ديگرى را براى نمازهاى ميت اجير كرده اگر بفهمد كه
عمل را بجا نياورده، يا باطل انجام داده، بايد دوباره اجير بگيرد.
مسأله 1540 - هر گاه شك كند كه اجير عمل را انجام داده يا نه اگر چه بگويد انجام
داده‌ام، بايد دوباره اجير بگيرد. ولى اگر شك كند كه عمل او صحيح بوده يا نه، گرفتن اجير
لازم نيست.
مسأله 1541 - كسى را كه عذرى دارد و مثلا نشسته نماز مىخواند نمىشود براى
نمازهاى ميت اجير كرد، بلكه بنابر احتياط واجب بايد كسى را هم كه با تيمم يا جبيره نماز
مىخواند اجير نكنند.
مسأله 1542 - مرد براى زن و زن براى مرد مىتواند اجير شود و در بلند خواندن و
آهسته خواندن نماز بايد به تكليف خود عمل نمايد.
مسأله 1543 - لازم نيست قضاى نمازهاى ميت به ترتيب خوانده شود، هر چند بدانند
كه ميت ترتيب نمازهاى خود را مىدانسته.

205
مسأله 1544 - اگر با اجير شرط كنند كه عمل را بطور مخصوصى انجام دهد، بايد
همان طور بجا آورد. و اگر با او شرط نكنند، بايد در آن عمل به تكليف خود رفتار نمايد، و
احتياط مستحب آن است كه از وظيفه خودش و ميت هر كدام كه به احتياط نزديكتر است به
آن عمل كند مثلا اگر وظيفه ميت گفتن سه مرتبه تسبيحات اربعه بوده و تكليف او يك مرتبه
است، سه مرتبه بگويد.
مسأله 1545 - اگر با اجير شرط نكنند كه نماز را با چه مقدار از مستحبات آن بخواند،
بايد مقدارى از مستحبات نماز را كه معمول است بجا آورد.
مسأله 1546 - اگر ميت ترتيب نمازهائى را كه قضا شده مىدانسته و انسان بخواهد
براى آن نمازها اجير بگيرد بهتر است براى هر كدام آنها وقتى را معين نمايد مثلا اگر با يكى از
آنها قرار گذاشت كه از صبح تا ظهر نماز قضا بخواند، با ديگرى قرار بگذارد كه از ظهر تا شب
بخواند و نيز بهتر است نمازى را كه در هر دفعه شروع مىكند معين نمايد مثلا قرار بگذارد اول
نمازى را كه مىخواند صبح باشد يا ظهر يا عصر و همچنين بهتر است با آنها قرار بگذارد كه در
هر دفعه نماز يك شبانه روز را تمام كنند و اگر ناقص بگذارند آن را حساب نكنند و دفعه بعد
نماز يك شبانه‌روز را از سر شروع نمايند.
مسأله 1547 - اگر كسى اجير شود كه مثلا در مدت يك سال نمازهاى ميت را
بخواند و پيش از تمام شدن سال بميرد، بايد براى نمازهائى كه مىدانند بجا نياورده ديگرى را
اجير نمايند بلكه براى نمازهائى هم كه احتمال مىدهند بجا نياورده بايد بنابر احتياط واجب
اجير بگيرند.
مسأله 1548 - كسى را كه براى نمازهاى ميت اجير كرده‌اند، اگر پيش از تمام
كردن نماز بميرد و اجرت همه آنها را گرفته باشد، چنانچه شرط كرده باشند كه تمام نمازها را
خودش بخواند، بايد اجرت مقدارى را كه نخوانده از مال او به ولى ميت بدهند، مثلا اگر
نصف آنها را نخوانده، بايد نصف پولى را كه گرفته از مال او به ولى ميت بدهند، و اگر شرط
نكرده باشند، بايد ورثه‌اش از مال او اجير بگيرند، اما اگر مال نداشته باشد بر ورثه او چيزى
واجب نيست.
مسأله 1549 - اگر اجير پيش از تمام كردن نمازهاى ميت بميرد و خودش هم نماز قضا
داشته باشد، بايد از مال او براى نمازهائى كه اجير بوده ديگرى را اجير نمايند و اگر چيزى زياد
آمد، در صورتى كه وصيت كرده باشد و ورثه اجازه بدهند براى تمام نمازهاى او اجير بگيرند،
و اگر اجازه ندهند ثلث آن را به مصرف نماز خودش برسانند.

206
احكام روزه
روزه آن است كه انسان براى انجام فرمان خداوند عالم از اذان صبح تا مغرب از
چيزهائى كه روزه را باطل مىكند و شرح آنها بعدا گفته مىشود خوددارى نمايد.
نيت
مسأله 1550 - لازم نيست انسان نيت روزه را از قلب خود بگذراند يا مثلا بگويد
فردا را روزه مىگيرم، بلكه همين قدر كه براى انجام فرمان خداوند عالم از اذان صبح تا مغرب
كارى كه روزه را باطل مىكند انجام ندهد كافى است، و براى آن كه يقين كند تمام اين
مدت را روزه بوده، بايد مقدارى پيش از اذان صبح و مقدارى هم بعد از مغرب از انجام كارى
كه روزه را باطل مىكند خوددارى نمايد.
مسأله 1551 - انسان مىتواند در هر شب از ماه رمضان براى روزه فرداى آن نيت
كند، و بهتر است كه شب اول ماه هم نيت روزه همه ماه را بنمايد.
مسأله 1552 - نيت روزه ماه رمضان وقت معين ندارد تا اذان صبح هر وقت نيت
روزه فردا بكند اشكال ندارد.
مسأله 1553 - وقت نيت روزه مستحبى از اول شب است تا موقعى كه به اندازه نيت
كردن به مغرب وقت مانده باشد كه اگر تا اين وقت كارى كه روزه را باطل مىكند انجام
نداده باشد و نيت روزه مستحبى كند روزه او صحيح است.
مسأله 1554 - كسى كه پيش از اذان صبح بدون نيت روزه خوابيده است، اگر
پيش از ظهر بيدار شود و نيت كند، روزه او صحيح است چه روزه او واجب باشد چه
مستحب. و اگر بعد از ظهر بيدار شود، نمىتواند نيت روزه واجب نمايد.

207
مسأله 1555 - اگر بخواهد غير روزه رمضان روزه ديگرى بگيرد بايد آن را معين نمايد،
مثلا نيت كند كه روزه قضا يا روزه نذر مىگيرم. ولى در ماه رمضان لازم نيست نيت كند
كه روزه ماه رمضان مىگيرم، بلكه اگر نداند ماه رمضان است يا فراموش نمايد، و روزه
ديگرى را نيت كند روزه ماه رمضان حساب مىشود.
مسأله 1556 - اگر بداند ماه رمضان است و عمدا نيت روزه غير رمضان كند، نه
روزه رمضان حساب مىشود و نه روزه‌اى كه قصد كرده است.
مسأله 1557 - اگر مثلا به نيت روز اول ماه روزه بگيرد، بعد بفهمد دوم يا سوم
بوده، روزه او صحيح است.
مسأله 1558 - اگر پيش از اذان صبح نيت كند و بيهوش شود و در بين روز به هوش
آيد، بنابر احتياط واجب بايد روزه آن روز را تمام نمايد و اگر تمام نكرد قضاى آن را بجا آورد.
مسأله 1559 - اگر پيش از اذان صبح نيت كند و مست شود و در بين روز به هوش آيد
احتياط واجب آن است كه روزه آن روز را تمام كند و قضاى آن را هم بجا آورد.
مسأله 1560 - اگر پيش از اذان صبح نيت كند و بخوابد و بعد از مغرب بيدار شود،
روزه‌اش صحيح است.
مسأله 1561 - اگر نداند يا فراموش كند كه ماه رمضان است و پيش از ظهر ملتفت
شود، چنانچه كارى كه روزه را باطل مىكند انجام نداده باشد، بايد نيت كند و روزه او
صحيح است و اگر كارى كه روزه را باطل مىكند انجام داده باشد، يا بعد از ظهر ملتفت
شود كه ماه رمضان است روزه او باطل مىباشد، ولى بايد تا مغرب كارى كه روزه را باطل
مىكند انجام ندهد و بعد از رمضان هم آن روزه را قضا نمايد.
مسأله 1562 - اگر بچه پيش از اذان صبح ماه رمضان بالغ شود بايد روزه بگيرد و
اگر بعد از اذان بالغ شود، روزه آن روز بر او واجب نيست.
مسأله 1563 - كسى كه براى بجا آوردن روزه ميتى اجير شده، اگر روزه مستحبى
بگيرد اشكال ندارد. ولى كسى كه روزه قضا يا روزه واجب ديگرى دارد، نمىتواند روزه
مستحبى بگيرد، و چنانچه فراموش كند و روزه مستحب بگيرد، در صورتى كه پيش از ظهر
يادش بيايد، روزه مستحبى او به هم مىخورد و مىتواند نيت خود را به روزه واجب
برگرداند، و اگر بعد از ظهر ملتفت شود، روزه او باطل است و اگر بعد از مغرب يادش بيايد،
روزه‌اش صحيح است گرچه بىاشكال نيست.
مسأله 1564 - اگر غير از روزه ماه رمضان روزه معين ديگرى بر انسان واجب باشد

208
مثلا نذر كرده باشد كه روز معينى را روزه بگيرد، چنانچه عمدا تا اذان صبح نيت نكند،
روزه‌اش باطل است، و اگر نداند كه روزه آن روز بر او واجب است يا فراموش كند و پيش
از ظهر يادش بيايد چنانچه كارى كه روزه را باطل مىكند، انجام نداده باشد و نيت كند
روزه او صحيح و اگر نه باطل مىباشد.
مسأله 1565 - اگر براى روزه واجب غير معينى مثل روزه كفاره عمدا تا نزديك ظهر
نيت نكند اشكال ندارد، بلكه اگر پيش از نيت تصميم داشته باشد كه روزه نگيرد، يا ترديد
داشته باشد كه بگيرد يا نه، چنانچه كارى كه روزه را باطل مىكند انجام نداده باشد و پيش
از ظهر نيت كند، روزه او صحيح است.
مسأله 1566 - اگر در ماه رمضان، پيش از ظهر كافر مسلمان شود و از اذان صبح تا
آن وقت كارى كه روزه را باطل مىكند انجام نداده باشد نمىتواند روزه بگيرد و قضا هم
ندارد.
مسأله 1567 - اگر مريض پيش از ظهر ماه رمضان خوب شود و از اذان صبح تا
آن وقت كارى كه روزه را باطل مىكند انجام نداده باشد، بايد نيت روزه كند، و آن روز را
روزه بگيرد و چنانچه بعد از ظهر خوب شود، روزه آن روز بر او واجب نيست.
مسأله 1568 - روزى را كه انسان شك دارد آخر شعبان است يا اول رمضان،
واجب نيست روزه بگيرد، و اگر بخواهد روزه بگيرد نمىتواند نيت روزه رمضان كند ولى اگر
نيت روزه قضا و مانند آن بنمايد و چنانچه بعد معلوم شود رمضان بوده، از رمضان حساب
مىشود.
مسأله 1569 - اگر روزى را كه شك دارد آخر شعبان است يا اول رمضان به نيت
روزه قضا يا روزه مستحبى و مانند آن روزه بگيرد و در بين روز بفهمد كه ماه رمضان است،
بايد نيت روزه رمضان كند.
مسأله 1570 - اگر در روزه واجب معينى مثل روزه رمضان از نيت روزه گرفتن
برگردد روزه‌اش باطل است، ولى چنانچه نيت كند كه چيزى را كه روزه را باطل مىكند
بجا آورد در صورتى كه آن را انجام ندهد روزه‌اش باطل نمىشود.
مسأله 1571 - در روزه مستحب و روزه واجبى كه وقت آن معين نيست مثل روزه
كفاره، اگر قصد كند كارى كه روزه را باطل مىكند انجام دهد، يا مردد شود كه بجا آورد يا
نه، چنانچه بجا نياورد و پيش از ظهر دوباره نيت روزه كند، روزه او صحيح است.

209
چيزهائى كه روزه را باطل مىكند
مسأله 1572 - نه چيز روزه را باطل مىكند. اول خوردن و آشاميدن، دوم جماع، سوم
استمناء، و استمناء آن است كه انسان با خود كارى كند كه منى از او بيرون آيد. چهارم
دروغ بستن به خدا و پيغمبر و جانشينان پيغمبر عليهم السلام. پنجم رساندن غبار غليظ به حلق.
ششم فرو بردن تمام سر در آب. هفتم باقيماندن بر جنابت و حيض و نفاس تا اذان صبح.
هشتم اماله كردن با چيزهاى روان. نهم قى كردن. و احكام اينها در مسائل آينده گفته
مىشود.
1 - خوردن و آشاميدن
مسأله 1573 - اگر روزه‌دار عمدا چيزى بخورد يا بياشامد، روزه او باطل مىشود،
چه خوردن و آشاميدن آن چيز معمول باشد مثل نان و آب چه معمول نباشد مثل خاك و شيره
درخت، و چه كم باشد يا زياد، حتى اگر مسواك را از دهان بيرون آورد و دوباره به دهان ببرد
و رطوبت آن را فرو برد روزه او باطل مىشود مگر آن كه رطوبت مسواك در آب دهان به
طورى از بين برود كه رطوبت خارج به آن گفته نشود.
مسأله 1574 - اگر موقعى كه مشغول غذا خوردن است بفهمد صبح شده، بايد لقمه را
از دهان بيرون آورد و چنانچه عمدا فرو برد روزه‌اش باطل است و به دستورى كه بعدا گفته
خواهد شد كفار هم بر او واجب مىشود.
مسأله 1575 - اگر روزه‌دار سهوا چيزى بخورد يا بياشامد، روزه‌اش باطل نمىشود.
مسأله 1576 - احتياط واجب آن است كه روزه‌دار از استعمال آمپولى كه به جاى
غذا به كار مىرود خوددارى كند، ولى تزريق آمپولى كه عضو را بىحس مىكند يا به جاى دوا
استعمال مىشود اشكال ندارد.
مسأله 1577 - اگر روزه‌دار چيزى را كه لاى دندان مانده است عمدا فرو ببرد،
روزه‌اش باطل مىشود.
مسأله 1578 - كسى كه مىخواهد روزه بگيرد، لازم نيست پيش از اذان دندانهايش
را خلال كند، ولى اگر بداند غذائى كه لاى دندان مانده در روز فرو مىرود چنانچه خلال
نكند و چيزى از آن فرو رود، روزه‌اش باطل مىشود بلكه اگر فرو هم نرود بنابر احتياط
واجب بايد قضاى آن روز را بگيرد.
مسأله 1579 - فرو بردن آب دهان، اگر چه به واسطه خيال كردن ترشى و مانند آن
در دهان جمع شده باشد، روزه را باطل نمىكند.

210
مسأله 1580 - فرو بردن اخلاط سر و سينه، تا به فضاى دهان نرسيده اشكال ندارد،
ولى اگر داخل فضاى دهان شود، احتياط واجب آن است كه آن را فرو نبرد.
مسأله 1581 - اگر روزه‌دار به قدرى تشنه شود كه بترسد از تشنگى بميرد مىتواند به
اندازه‌اى كه از مردن نجات پيدا كند آب بياشامد ولى روزه او باطل مىشود، و اگر ماه
رمضان باشد، بايد در بقيه روز از بجا آوردن كارى كه روزه را باطل مىكند خوددارى نمايد.
مسأله 1582 - جويدن غذا براى بچه يا پرنده و چشيدن غذا و مانند اينها كه معمولا به
حلق نمىرسد، اگر چه اتفاقا به حلق برسد، روزه را باطل نمىكند، ولى اگر انسان از اول
بداند كه به حلق مىرسد چنانچه فرو رود، روزه‌اش باطل مىشود و بايد قضاى آن را بگيرد و
كفاره هم بر او واجب است.
مسأله 1583 - انسان نمىتواند براى ضعف، روزه را بخورد، ولى اگر ضعف او
بقدرى است كه معمولا نمىشود آن را تحمل كرد، خوردن روزه اشكال ندارد.
2 - جماع
مسأله 1584 - جماع روزه را باطل مىكند، اگر چه فقط به مقدار ختنه‌گاه داخل شود
و منى هم بيرون نيايد.
مسأله 1585 - اگر كمتر از مقدار ختنه‌گاه داخل شود و منى هم بيرون نيايد، روزه
باطل نمىشود ولى كسى كه آلتش را بريده‌اند كه اگر كمتر از ختنه‌گاه را هم داخل كند روزه‌اش
باطل مىشود.
مسأله 1586 - اگر شك كند كه به اندازه ختنه‌گاه داخل شده يا نه روزه او صحيح
است و كسى هم كه آلتش را بريده‌اند اگر شك كند كه دخول شده يا نه روزه او صحيح
است.
مسأله 1587 - اگر فراموش كند كه روزه است و جماع نمايد. يا او را به جماع مجبور
نمايند، به طورى كه از خود اختيارى نداشته باشد روزه او باطل نمىشود ولى چنانچه در بين
جماع يادش بيايد، يا ديگر مجبور نباشد، بايد فورا از حال جماع خارج شود، و اگر خارج نشود،
روزه او باطل است.
3 - استمناء
مسأله 1588 - اگر روزه‌دار استمناء كند يعنى با خود كارى كند كه منى از او بيرون
آيد، روزه‌اش باطل مىشود.
مسأله 1589 - اگر بىاختيار منى از او بيرون آيد، روزه‌اش باطل نيست. ولى اگر

211
كارى كند كه بر حسب عادت او بىاختيار منى از او بيرون آيد، روزه‌اش باطل مىشود.
مسأله 1590 - هر گاه روزه‌دار بداند كه اگر در روز بخوابد محتلم مىشود يعنى در
خواب منى از او بيرون مىآيد، مىتواند در روز بخوابد و چنانچه بخوابد و محتلم هم بشود
روزه‌اش صحيح است.
مسأله 1591 - اگر روزه‌دار در حال بيرون آمدن منى از خواب بيدار شود، واجب
نيست از بيرون آمدن آن جلوگيرى كند.
مسأله 1592 - روزه‌دارى كه محتلم شده، مىتواند بول كند و به دستورى كه در صفحه
30 گفته شد، استبراء نمايد، ولى اگر بداند به واسطه بول يا استبراء كردن باقيمانده منى از
مجرى بيرون مىآيد در صورتى كه غسل كرده باشد نمىتواند استبراء كند.
مسأله 1593 - روزه‌دارى كه محتلم شده اگر بداند منى در مجرى مانده و در صورتى كه
پيش از غسل بول نكند بعد از غسل منى از او بيرون مىآيد، بنابر احتياط واجب بايد پيش از
غسل بول كند.
مسأله 1594 - اگر به قصد بيرون آمدن منى كارى بكند در صورتى كه منى از او بيرون
نيايد روزه‌اش باطل نمىشود.
مسأله 1595 - اگر روزه‌دار بدون قصد بيرون آمدن منى با كسى بازى و شوخى كند
در صورتى كه عادت نداشته باشد كه بعد از بازى و شوخى منى از او خارج شود اگر چه اتفاقا
منى بيرون آيد روزه او صحيح است. ولى اگر شوخى را ادامه دهد تا آنجا كه نزديك است
منى خارج شود و خوددارى نكند تا خارج گردد روزه‌اش باطل است.
4 - دروغ بستن به خدا و پيغمبر
مسأله 1596 - اگر روزه‌دار به گفتن يا به نوشتن يا به اشاره و مانند اينها به خدا و
پيغمبر و جانشينان آن حضرت عمدا نسبت دروغ بدهد اگر چه فورا بگويد دروغ گفتم يا توبه
كند، روزه او باطل است و احتياط واجب آن است كه حضرت زهرا سلام الله عليها و ساير
پيغمبران و جانشينان آنان هم در اين حكم فرقى ندارند.
مسأله 1597 - اگر بخواهد خبرى را كه نمىداند راست است يا دروغ نقل كند، بنابر
احتياط واجب بايد از كسى كه آن خبر را گفته، يا از كتابى كه آن خبر در آن نوشته شده نقل
نمايد لكن اگر خودش هم خبر بدهد روزه‌اش باطل نمىشود.
مسأله 1598 - اگر چيزى را به اعتقاد اين كه راست است از قول خدا يا پيغمبر نقل
كند و بعد بفهمد دروغ بوده، روزه‌اش باطل نمىشود.

212
مسأله 1599 - اگر بداند دروغ بستن به خدا و پيغمبر روزه را باطل مىكند و چيزى
را كه مىداند دروغ است به آنان نسبت دهد و بعدا بفهمد آنچه را كه گفته راست بوده،
روزه‌اش صحيح است.
مسأله 1600 - اگر دروغى را كه ديگر ساخته عمدا به خدا و پيغمبر و جانشينان
پيغمبر نسبت دهد روزه‌اش باطل مىشود، ولى از قول كسى كه آن دروغ را ساخته نقل كند
اشكال ندارد.
مسأله 1601 - اگر از روزه‌دار بپرسند كه آيا پيغمبر صلى الله عليه وآله و سلم چنين
مطلبى فرموده‌اند و او جائى كه در جواب بايد بگويد نه، عمدا بگويد بلى، يا جائى كه بايد
بگويد بلى عمدا بگويد نه، روزه‌اش باطل مىشود.
مسأله 1602 - اگر از قول خدا يا پيغمبر حرف راستى را بگويد بعد بگويد دروغ گفتم
يا در شب دروغى را به آنان نسبت دهد و فرداى آن كه روزه مىباشد بگويد آنچه ديشب
گفتم راست است، روزه‌اش باطل مىشود.
5 - رساندن غبار غليظ به حلق
مسأله 1603 - رساندن غبار غليظ به حلق روزه را باطل مىكند، چه غبار چيزى
باشد كه خوردن آن حلال است مثل آرد، يا غبار چيزى باشد كه خوردن آن حرام است.
مسأله 1604 - اگر به واسطه باد غبار غليظى پيدا شود و انسان با اين كه متوجه است،
مواظبت نكند و به حلق برسد، روزه‌اش باطل مىشود.
مسأله 1605 - روزه‌دار بايد بخار غليظى كه در دهان مبدل به آب مىشود و نيز بنابر
احتياط واجب دود سيگار و تنباكو و مانند اينها را به حلق نرساند.
مسأله 1606 - اگر مواظبت نكند و غبار يا بخار يا دود و مانند اينها داخل حلق شود،
چنانچه يقين داشته كه به حلق نمىرسد روزه‌اش صحيح است.
مسأله 1607 - اگر فراموش كند كه روزه است و مواظبت نكند، يا بىاختيار غبار و
مانند آن به حلق او برسد روزه‌اش باطل نمىشود و چنانچه ممكن است بايد آن را بيرون آورد.
6 - فرو بردن سر در آب
مسأله 1608 - اگر روزه‌دار عمدا تمام سر را در آب فرو برد، اگر چه باقى بدن او از
آب بيرون باشد، بنابر احتياط واجب بايد قضاى آن روزه را بگيرد. ولى اگر تمام بدن را آب
بگيرد و مقدارى از سر بيرون باشد، روزه باطل نمىشود.
مسأله 1609 - اگر نصف سر را يك دفعه و نصف ديگر آن را دفعه ديگر در آب فرو

213
برد، روزه‌اش باطل نمىشود.
مسأله 1610 - اگر شك كند كه تمام سر زير آب رفته يا نه روزه‌اش صحيح است.
مسأله 1611 - اگر تمام سر زير آب برود ولى مقدارى از موها بيرون بماند روزه باطل
مىشود.
مسأله 1612 - احتياط واجب آن است كه سر را در گلاب فرو نبرد ولى در آبهاى
مضاف ديگر و در چيزهاى ديگر كه روان است اشكال ندارد.
مسأله 1613 - اگر روزه‌دار بى اختيار در آب بيفتد و تمام سر او را آب بگيرد، يا
فراموش كند كه روزه است و سر در آب فرو برد، روزه او باطل نمىشود.
مسأله 1614 - اگر عادتا با افتادن در آب سرش زير مىرود، چنانچه با توجه به اين
مطلب خود را در آب بيندازد و سرش زير آب برود روزه‌اش باطل مىشود.
مسأله 1615 - اگر فراموش كند كه روزه است و سر را در آب فرو برد، يا ديگرى به
زور سر او را در آب فرو برد، چنانچه در زير آب يادش بيايد كه روزه است، يا آن كس
دست خود را بردارد، بايد فورا سر را بيرون آورد، و چنانچه بيرون نياورد، روزه‌اش باطل
مىشود.
مسأله 1616 - اگر فراموش كند كه روزه است و به نيت غسل سر را در آب فرو برد،
روزه و غسل او صحيح است.
مسأله 1617 - اگر بداند كه روزه است و عمدا براى غسل سر را در آب فرو برد،
چنانچه روزه او مثل روزه رمضان واجب معين باشد، بنابر احتياط واجب بايد دوباره غسل
كند و روزه را هم قضا نمايد، و اگر روزه مستحب، يا روزه واجبى باشد كه مثل روزه كفاره
وقت معينى ندارد. غسل صحيح و روزه باطل مىباشد.
مسأله 1618 - اگر براى آن كه كسى را از غرق شدن نجات دهد سر را در آب فرو برد،
اگر چه نجات دادن او واجب باشد، روزه‌اش باطل مىشود.
7 - باقى ماندن بر جنابت و حيض و نفاس تا اذان صبح
مسأله 1619 - اگر جنب عمدا تا اذان صبح غسل نكند، يا اگر وظيفه او تيمم است
عمدا تيمم ننمايد، روزه‌اش باطل است.
مسأله 1620 - اگر در روزه واجبى كه مثل روزه ماه رمضان وقت آن معين است تا
اذان صبح غسل نكند و تيمم هم ننمايد ولى از روى عمد نباشد مثل آن كه ديگرى نگذارد
غسل و تيمم كند روزه‌اش صحيح است.

214
مسأله 1621 - كسى كه جنب است و مىخواهد روزه واجبى بگيرد كه مثل روزه
رمضان وقت آن معين است، چنانچه عمدا غسل نكند تا وقت تنگ شود، مىتواند با تيمم
روزه بگيرد و صحيح است ولى معصيت كار است.
مسأله 1622 - اگر جنب در ماه رمضان غسل را فراموش كند و بعد از يك روز
يادش بيايد، بايد روزه آن روز را قضا نمايد و اگر بعد از چند روز يادش بيايد، بايد روزه هر
چند روزى را كه يقين دارد جنب بوده قضا نمايد مثلا اگر نمىداند سه روز جنب بوده يا چهار
روز، بايد روزه سه روز را قضا كند.
مسأله 1623 - كسى كه در شب ماه رمضان براى هيچ كدام از غسل و تيمم وقت
ندارد، اگر خود را جنب كند، روزه‌اش باطل است و قضا و كفاره بر او واجب مىشود، ولى
اگر براى تيمم وقت دارد، چنانچه خود را جنب كند، با تيمم روزه او صحيح است ولى
گناهكار است.
مسأله 1624 - اگر گمان كند كه به اندازه غسل وقت دارد و خود را جنب كند و
بعد بفهمد وقت تنگ بوده چنانچه تيمم كند روزه‌اش صحيح است.
مسأله 1625 - كسى كه در شب ماه رمضان جنب است و مىداند كه اگر بخوابد تا
صبح بيدار نمىشود، نبايد بخوابد و چنانچه بخوابد و تا صبح بيدار نشود، روزه‌اش باطل است و
قضا و كفاره بر او واجب مىشود.
مسأله 1626 - هر گاه جنب در شب ماه رمضان بخوابد و بيدار شود اگر احتمال بدهد
كه اگر دوباره بخوابد بيدار مىشود براى غسل، مىتواند بخوابد.
مسأله 1627 - كسى كه در شب ماه رمضان جنب است و مىداند يا احتمال
مىدهد كه اگر بخوابد پيش از اذان صبح بيدار مىشود، چنانچه تصميم داشته باشد كه بعد
از بيدار شدن غسل كند و با اين تصميم بخوابد و تا اذان خواب بماند روزه‌اش صحيح است.
مسأله 1628 - كسى كه در شب ماه رمضان جنب است و مىداند يا احتمال
مىدهد كه اگر بخوابد پيش از اذان صبح بيدار مىشود، چنانچه غفلت داشته باشد كه بعد
از بيدار شدن بايد غسل كند، در صورتى كه بخوابد و تا اذان صبح خواب بماند روزه‌اش
صحيح است.
مسأله 1629 - كسى كه در شب ماه رمضان جنب است مىداند يا احتمال مىدهد
كه اگر بخوابد پيش از اذان صبح بيدار مىشود، چنانچه نخواهد بعد از بيدار شدن غسل كند،
يا ترديد داشته باشد كه غسل كند يا نه، يا بىتفاوت باشد در صورتى كه بخوابد و بيدار نشود،

215
روزه‌اش باطل است.
مسأله 1630 - اگر جنب در شب ماه رمضان بخوابد و بيدار شود و بداند يا احتمال
دهد كه اگر دوباره بخوابد پيش از اذان صبح بيدار مىشود و تصميم هم داشته باشد كه بعد
از بيدار شدن غسل كند، چنانچه دوباره بخوابد و تا اذان بيدار نشود، بايد روزه آن روز را
قضا كند و همچنين است اگر از خواب دوم بيدار شود و براى مرتبه سوم بخوابد، و كفاره بر او
واجب نمىشود.
مسأله 1631 - خوابى را كه در آن محتلم شده نبايد خواب اول حساب كرد بلكه اگر
از آن خواب بيدار شود و دوباره بخوابد خواب اول حساب مىشود.
مسأله 1632 - اگر روزه‌دار در روز محتلم شود، واجب نيست فورا غسل كند.
مسأله 1633 - هر گاه در ماه رمضان بعد از اذان صبح بيدار شود و ببيند محتلم شده،
اگر چه بداند پيش از اذان محتلم شده، روزه او صحيح است.
مسأله 1634 - كسى كه مىخواهد قضاى روزه رمضان را بگيرد، هر گاه تا اذان
صبح جنب بماند، اگر چه از روى عمد نباشد روزه او باطل است.
مسأله 1635 - كسى كه مىخواهد قضاى روزه رمضان را بگيرد اگر بعد از اذان صبح
بيدار شود و ببيند محتلم شده و بداند پيش از اذان محتلم شده است، چنانچه وقت قضاى روزه
تنگ است مثلا پنج روز روزه قضاى رمضان دارد و پنج روز هم به رمضان مانده است، بعد
از رمضان عوض آن را بجا آورد و اگر وقت قضاى روزه تنگ نيست بايد روز ديگر روزه
بگيرد، و در هر صورت اين روز را لازم نيست روزه بگيرد.
مسأله 1636 - اگر در روزه واجبى غير روزه رمضان و قضاى آن تا اذان صبح جنب
بماند گرچه از روى عمد باشد، روزه‌اش صحيح است چه‌ وقت آن معين باشد و چه نباشد.
مسأله 1637 - اگر زن پيش از اذان صبح از حيض يا نفاس پاك شود و عمدا غسل
نكند، يا اگر وظيفه او تيمم است عمدا تيمم نكند روزه‌اش باطل است.
مسأله 1638 - اگر زن پيش از اذان صبح از حيض يا نفاس پاك شود و براى غسل
وقت نداشته باشد، چنانچه بخواهد روزه واجبى بگيرد كه مثل روزه رمضان وقت آن معين
است، با تيمم روزه‌اش صحيح است و لازم نيست تا صبح بيدار بماند، و اگر بخواهد روزه
مستحب يا روزه واجبى بگيرد كه مثل روزه كفاره وقت آن معين نيست، نمىتواند با تيمم
روزه بگيرد.
مسأله 1639 - اگر زن نزديك اذان صبح از حيض يا نفاس پاك شود و براى هيچ

216
كدام از غسل و تيمم وقت نداشته باشد، يا بعد از اذان بفهمد كه پيش از اذان پاك شده،
روزه او صحيح است، ولى اگر در وسعت وقت قضاى رمضان را گرفته باشد صحيح بودن آن
اشكال دارد.
مسأله 1640 - اگر زن بعد از اذان صبح از خون حيض يا نفاس پاك شود، يا در بين
روز خون حيض يا نفاس بيند اگر چه نزديك مغرب باشد، روزه او باطل است.
مسأله 1641 - اگر زن غسل حيض يا نفاس را فراموش كند و بعد از يك روز يا چند
روز يادش بيايد، روزه‌هائى كه گرفته صحيح است.
مسأله 1642 - اگر زن پيش از اذان صبح از حيض يا نفاس پاك شود و در غسل
كردن كوتاهى كند و تا اذان غسل نكند و در تنگى وقت تيمم هم نكند، روزه‌اش باطل
است. ولى چنانچه كوتاهى نكند مثلا منتظر باشد كه حمام زنانه شود، اگر چه سه مرتبه بخوابد
و تا اذان غسل نكند، در صورتى كه تيمم كند روزه او صحيح است.
مسأله 1643 - اگر زنى كه در حال استحاضه است، غسل‌هاى خود را به تفصيلى كه
در احكام استحاضه در صفحه 86 گفته شد بجا آورد، روزه او صحيح است.
مسأله 1644 - كسى كه مس ميت كرده يعنى جائى از بدن خود را به بدن ميت
رسانده، مىتواند بدون غسل مس ميت روزه بگيرد، و اگر در حال روزه هم ميت را مس
نمايد، روزه او باطل نمىشود.
8 - اماله كردن
مسأله 1645 - اماله كردن با چيز روان اگر چه از روى ناچارى و براى معالجه باشد
روزه را باطل مىكند، ولى استعمال شياف‌هائى كه براى معالجه است اشكال ندارد، و
احتياط واجب آن است كه از استعمال شياف‌هائى كه براى كيف كردن است مثل شياف
ترياك يا براى تغذيه از اين مجرى است خوددارى نمايند.
9 - قى كردن
مسأله 1646 - هر گاه روزه‌دار عمدا قى كند - اگر چه به واسطه مرض و مانند آن
ناچار باشد - روزه‌اش باطل مىشود ولى اگر سهوا يا بىاختيار قى كند اشكال ندارد.
مسأله 1647 - اگر در شب چيزى بخورد كه مىداند به واسطه خوردن آن، در روز
بىاختيار قى مىكند، احتياط واجب آن است كه روزه آن روز را قضا نمايد.
مسأله 1648 - اگر روزه‌دار بتواند از قى كردن خوددارى كند چنانچه براى او ضرر و
مشقت نداشته باشد، بايد خوددارى نمايد.

217
مسأله 1649 - اگر مگس در گلوى روزه‌دار برود، چنانچه بقدرى پائين رود كه به
فرو بردن آن خوردن نمىگويند لازم نيست آن را بيرون آورد و روزه او صحيح است، و اگر به
اين مقدار پائين نرود بايد آن را بيرون آورد اگر چه موجب شود كه قى كند و روزه‌اش باطل
شود، و چنانچه فرو برد روزه‌اش باطل مىشود، و بنابر احتياط واجب بايد كفاره جمع بدهد.
مسأله 1650 - اگر سهوا چيزى را فرو ببرد و پيش از رسيدن به شكم يادش بيايد كه
روزه است، چنانچه بقدرى پائين رفته باشد كه آن را داخل شكم كند خوردن نمىگويند لازم
نيست آن را بيرون آورد و روزه او صحيح است.
مسأله 1651 - اگر يقين داشته باشد كه بواسطه آروغ زدن، چيزى از گلو بيرون
مىآيد نبايد عمدا آروغ بزند ولى اگر يقين نداشته باشد اشكال ندارد.
مسأله 1652 - اگر آروغ بزند و بدون اختيار چيزى در گلو يا دهانش بيايد، بايد آن را
بيرون بريزد و اگر بىاختيار فرو رود، روزه‌اش صحيح است.
احكام چيزهائى كه روزه را باطل مىكند
مسأله 1653 - اگر انسان عمدا و از روى اختيار كارى كه روزه را باطل مىكند
انجام دهد روزه او باطل مىشود، چه عالم باشد چه جاهل حتى بنابر احتياط واجب در مورد
جاهل قاصر و چنانچه از روى عمد نباشد اشكال ندارد، ولى جنب اگر بخوابد و به تفصيلى
كه در مسأله 1630 گفته شد تا اذان صبح غسل نكند روزه او باطل است.
مسأله 1654 - اگر روزه‌دار سهوا يكى از كارهائى را كه روزه را باطل مىكند انجام
دهد و به خيال اين كه روزه‌اش باطل شده عمدا دوباره يكى از آنها را بجا آورد، روزه او باطل
مىشود.
مسأله 1655 - اگر چيزى به زور در گلوى روزه‌دار بريزند، يا سر او را به زور در آب
فرو برند، روزه او باطل نمىشود. ولى اگر مجبورش كنند كه روزه خود را باطل كند مثلا به او
بگويند اگر غذا نخورى ضرر مالى يا جانى به تو مىزنيم و خودش براى جلوگيرى از ضرر چيزى
بخورد، روزه او باطل مىشود.
مسأله 1656 - روزه‌دار نبايد جائى برود كه مىداند چيزى در گلويش مىريزند يا
مجبورش مىكنند كه خودش روزه خود را باطل كند، اما اگر قصد رفتن كند و نرود يا بعد از
رفتن چيزى به خوردش ندهند روزه او صحيح است، و چنانچه از روى ناچارى كارى كه
روزه را باطل مىكند انجام دهد روزه او باطل مىشود، ولى اگر چيزى در گلويش بريزند

218
باطل شدن روزه او محل اشكال است.
آنچه براى روزه‌دار مكروه است
مسأله 1657 - چند چيز براى روزه‌دار مكروه است و از آن جمله است: دوا ريختن
به چشم و سرمه كشيدن در صورتى كه مزه يا بوى آن به حلق برسد، انجام دادن هر كارى كه
مانند خون گرفتن و حمام رفتن باعث ضعف مىشود، انفيه كشيدن اگر نداند كه به حلق
مىرسد و اگر بداند به حلق مىرسد جايز نيست، بو كردن گياههاى معطر، نشستن زن در
آب، استعمال شياف، تر كردن لباسى كه در بدن است، كشيدن دندان و هر كارى كه به
واسطه آن از دهان خون بيايد، مسواك كردن به چوب تر، و نيز مكروه است انسان بدون
قصد بيرون آمدن منى زن خود را ببوسد، يا كارى كند كه شهوت خود را به حركت آورد، و
اگر به قصد بيرون آمدن منى باشد در صورتى كه منى بيرون آيد روزه او باطل مىشود.
جاهائى كه قضا و كفاره واجب است
مسأله 1658 - اگر در روزه رمضان عمدا قى كند يا در شب جنب شود و به تفصيلى
كه در مسأله 1630 گفته شد سه مرتبه بيدار شود و بخوابد و تا اذان صبح بيدار نشود فقط بايد
قضاى آن روز را بگيرد و چنانچه عمدا اماله كند يا سر زير آب ببرد بنابر احتياط واجب بايد
كفاره هم بدهد و اگر كار ديگرى كه روزه را باطل مىكند عمدا انجام دهد قضا و كفاره بر
او واجب مىشود.
مسأله 1659 - اگر به واسطه ندانستن مسأله كارى انجام دهد كه روزه را باطل
مىكند، چنانچه مىتوانسته مسأله را ياد بگيرد، بنابر احتياط كفاره بر او واجب مىشود و
اگر نمىتوانسته مسأله را ياد بگيرد يا اصلا ملتفت مسأله نبوده يا يقين داشته كه فلان چيز
روزه را باطل نمىكند، كفاره بر او واجب نيست.
كفاره روزه
مسأله 1660 - كسى كه كفاره روزه رمضان بر او واجب است، بايد به دستورى كه
در مسأله بعد گفته مىشود دو ماه روزه بگيرد، يا شصت فقير را سير كند يا به هر كدام يك مد
كه تقريبا ده سير است طعام يعنى گندم يا جو و مانند اينها بدهد، و چنانچه اينها برايش ممكن
نباشد، هر چند مد كه مىتواند به فقرا طعام بدهد و اگر نتواند طعام بدهد بايد استغفار كند،

219
اگر چه مثلا يك مرتبه بگويد استغفر الله و احتياط واجب آن است كه هر وقت بتواند، كفاره
را بدهد.
مسأله 1661 - كسى كه مىخواهد دو ماه كفاره روزه رمضان را بگيرد، بايد سى و
يك روز آن را پى در پى بگيرد و اگر بقيه آن پى در پى نباشد اشكال ندارد.
مسأله 1662 - كسى كه مىخواهد دو ماه كفاره روزه رمضان را بگيرد، نبايد موقعى
شروع كند كه در بين سى و يك روز، روزى باشد كه مانند عيد قربان، روزه آن حرام
است.
مسأله 1663 - كسى كه بايد پى در پى روزه بگيرد، اگر در بين آن بدون عذر يك
روز روزه نگيرد، يا وقتى شروع كند كه در بين آن به روزى برسد كه روزه آن واجب است،
مثلا به روزى برسد كه نذر كرده آن روز را روزه بگيرد، بايد روزه‌ها را از سر بگيرد.
مسأله 1664 - اگر در بين روزهائى كه بايد پى در پى روزه بگيرد عذرى مثل حيض
يا نفاس، يا سفرى كه در رفتن آن مجبور است، براى او پيش آيد، بعد از بر طرف شدن عذر
واجب نيست روزه‌ها را از سر بگيرد بلكه بقيه را بعد از بر طرف شدن عذر بجا مىآورد.
مسأله 1665 - اگر به چيز حرامى روزه خود را باطل كند، چه آن چيز اصلا حرام
باشد مثل شراب و زنا، يا به جهتى حرام شده باشد، مثل نزديكى كردن با عيال خود در حال
حيض، بنابر احتياط كفاره جمع بر او واجب مىشود يعنى بايد يك بنده آزاد كند و دو ماه
روزه بگيرد و شصت فقير را سير كند، يا به هر كدام آنها يك مد كه تقريبا ده سير است
گندم يا جو يا نان و مانند اينها بدهد. و چنانچه هر سه برايش ممكن نباشد، هر كدام آنها
كه ممكن است بايد انجام دهد.
مسأله 1666 - اگر روزه‌دار دروغى را به خدا و پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم
نسبت دهد، كفاره جمع كه تفصيل آن در مسأله پيش گفته شد بنابر احتياط بر او واجب
مىشود.
مسأله 1667 - اگر روزه‌دار در يك روز ماه رمضان چند مرتبه جماع كند، يك
كفاره بر او واجب است. ولى اگر جماع او حرام باشد يك كفاره جمع واجب مىشود.
مسأله 1668 - اگر روزه‌دار در يك روز ماه رمضان چند مرتبه غير جماع كار ديگرى
كه روزه را باطل مىكند انجام دهد، براى همه آنها يك كفاره كافى است.
مسأله 1669 - اگر روزه‌دار جماع حرام كند و بعد با حلال خود جماع نمايد يك
كفاره جمع كافى است.

220
مسأله 1670 - اگر روزه‌دار كارى كه حلال است و روزه را باطل مىكند، انجام
دهد مثلا آب بياشامد و بعد كار ديگرى كه حرام است و روزه را باطل مىكند انجام دهد،
مثلا غذاى حرامى بخورد، دو ماه روزه بگيرد يا شصت فقير را سير كند كافى است.
مسأله 1671 - اگر روزه‌دار آروغ بزند و چيزى در دهانش بيايد، چنانچه عمدا آن را
فرو ببرد، روزه‌اش باطل است. و بايد قضاى آن را بگيرد و كفاره هم بر او واجب مىشود، و
اگر خوردن آن چيز حرام باشد، مثلا موقع آروغ زدن خون يا غذائى كه از صورت غذا بودن
خارج شده، به دهان او بيايد و عمدا آن را فرو برد، بايد قضاى آن روزه را بگيرد و بنابر
احتياط كفاره جمع هم بر او واجب مىشود.
مسأله 1672 - اگر نذر كند كه روز معينى را روزه بگيرد، چنانچه در آن روز عمدا
روزه خود را باطل كند، بايد يك بنده آزاد نمايد يا دو ماه پى در پى روزه بگيرد يا به شصت
فقير طعام دهد.
مسأله 1673 - كسى كه مىتواند وقت را تشخيص دهد، اگر به گفته كسى كه
مىگويد مغرب شده افطار كند و بعد بفهمد مغرب نبوده است، قضا و كفاره بر او واجب
مىشود.
مسأله 1674 - كسى كه عمدا روزه خود را باطل كرده، اگر بعد از ظهر مسافرت
كند، يا پيش از ظهر براى فرار از كفاره سفر نمايد، كفاره او ساقط نمىشود بلكه اگر قبل از
ظهر مسافرتى براى او پيش آمد كند، بنابر احتياط كفاره بر او واجب است.
مسأله 1675 - اگر عمدا روزه خود را باطل كند، و بعد عذرى مانند حيض يا نفاس
يا مرض براى او پيدا شود، كفاره بر او واجب نيست.
مسأله 1676 - اگر يقين كند كه روز اول ماه رمضان است و عمدا روزه خود را
باطل كند، بعد معلوم شود كه آخر شعبان بوده كفاره بر او واجب نيست.
مسأله 1677 - اگر انسان شك كند كه آخر رمضان است يا اول شوال و عمدا روزه
خود را باطل كند، بعد معلوم شود اول شوال بوده كفاره بر او واجب نيست.
مسأله 1678 - اگر روزه‌دار در ماه رمضان با زن خود كه روزه‌دار است جماع كند،
چنانچه زن را مجبور كرده باشد، كفاره روزه خودش و روزه زن را بايد بدهد، و اگر زن به
جماع راضى بوده، بر هر كدام يك كفاره واجب مىشود.
مسأله 1679 - اگر زنى شوهر روزه‌دار خود را مجبور كند كه جماع نمايد، يا كار
ديگرى كه روزه را باطل مىكند انجام دهد، واجب نيست كفاره روزه شوهر را بدهد.

221
مسأله 1680 - اگر روزه‌دار در ماه رمضان، با زن خود كه روزه‌دار است جماع كند
چنانچه بطورى زن را مجبور كرده باشد كه از خود اختيارى نداشته باشد و در بين جماع زن
راضى شود، بايد مرد دو كفاره و زن يك كفاره بدهد، و اگر با اراده و اختيار عمل را انجام
دهد اگر چه مجبورش كرده باشد مرد بايد كفاره خودش و زن را بدهد.
مسأله 1681 - اگر روزه‌دار در ماه رمضان با زن روزه‌دار خود كه خواب است جماع
نمايد، يك كفاره بر او واجب مىشود و روزه زن صحيح است و كفاره هم بر او واجب
نيست.
مسأله 1682 - اگر مرد زن خود را مجبور كند كه غير جماع كار ديگرى كه روزه را
باطل مىكند بجا آورد، كفاره زن را نبايد بدهد و بر خود زن هم كفاره واجب نيست.
مسأله 1683 - كسى كه به واسطه مسافرت يا مرض روزه نمىگيرد، نمىتواند زن
روزه‌دار خود را مجبور به جماع كند، ولى اگر او را مجبور نمايد بنابر احتياط بايد كفاره‌اش
را بدهد.
مسأله 1684 - انسان نبايد در بجا آوردن كفاره كوتاهى كند، ولى لازم نيست فورا
آن را انجام دهد.
مسأله 1685 - اگر كفاره بر انسان واجب شود و چند سال آن را بجا نياورد، چيزى
بر آن اضافه نمىشود.
مسأله 1686 - كسى كه بايد براى كفاره يك روز شصت فقير را طعام بدهد، اگر به
شصت فقير دسترسى دارد، نبايد به هر كدام از آنها بيشتر از يك مد كه تقريبا ده سير است
طعام بدهد، يا يك فقير را بيشتر از يك مرتبه سير نمايد، ولى چنانچه انسان اطمينان داشته
باشد كه فقير طعام را به عيالات خود مىدهد يا به آنها مىخوراند مىتواند براى هر يك از
عيالات فقير اگر چه صغير باشند يك مد به آن فقير بدهد.
مسأله 1687 - كسى كه قضاى روزه رمضان را گرفته، اگر بعد از ظهر عمدا كارى
كه روزه را باطل مىكند انجام دهد، بايد به ده فقير هر كدام يك مد كه تقريبا ده سير است
طعام بدهد و اگر نمىتواند بنابر احتياط واجب بايد سه روز پى در پى روزه بگيرد.
جاهائى كه فقط قضاى روزه واجب است
مسأله 1688 - در چند صورت فقط قضاى روزه بر انسان واجب است و كفاره
واجب نيست: اول آن كه روزه‌دار در روز ماه رمضان عمدا قى كند دوم آن كه در شب ماه

222
رمضان جنب باشد و به تفصيلى كه در مسأله 1630 گفته شد تا اذان صبح از خواب سوم
بيدار نشود. سوم عملى كه روزه را باطل مىكند بجا نياورد ولى نيت روزه نكند، يا ريا
كند، يا قصد كند كه روزه نباشد. چهارم آن كه در ماه رمضان غسل جنابت را فراموش كند
و با حال جنابت يك روز يا چند روز روزه بگيرد. پنجم آن كه در ماه رمضان بدون اين كه
تحقيق كند صبح شده يا نه، كارى كه روزه را باطل مىكند انجام دهد، بعد معلوم شود
صبح بوده، و نيز اگر بعد از تحقيق با اين كه گمان دارد صبح شده، كارى كه روزه را باطل
مىكند انجام دهد بعد معلوم شود صبح بوده قضاى آن روزه بر او واجب است، ولى اگر بعد
از تحقيق گمان يا يقين كند كه صبح نشده و چيزى بخورد و بعد معلوم شود صبح بوده قضا
واجب نيست بلكه اگر بعد از تحقيق شك كند كه صبح شده يا نه و كارى كه روزه را باطل
مىكند انجام دهد، بعد معلوم شود صبح بوده، قضا واجب نيست. ششم آن كه كسى بگويد
صبح نشده و انسان به گفته او كارى كه روزه را باطل مىكند انجام دهد، بعد معلوم شود
صبح بوده است. هفتم آن كه كسى بگويد صبح شده و انسان به گفته او يقين نكند، يا خيال
كند شوخى مىكند و كارى كه روزه را باطل مىكند انجام دهد، بعد معلوم شود صبح بوده
است. هشتم آن كه كور و مانند آن به گفته كس ديگر افطار كنند، بعد معلوم شود مغرب نبوده
است. نهم آن كه در هواى صاف به واسطه تاريكى يقين كند كه مغرب شده و افطار كند بعد
معلوم شود مغرب نبوده است، ولى اگر در هواى ابر به گمان اين كه مغرب شده افطار كند، بعد
معلوم شود مغرب نبوده، قضا لازم نيست. دهم آن كه براى خنك شدن، يا بىجهت مضمضه
كند يعنى آب در دهان بگرداند و بىاختيار فرو رود، ولى اگر فراموش كند كه روزه است و
آب را فرو دهد، يا براى وضو مضمضه كند و بىاختيار فرو رود، قضا بر او واجب نيست.
مسأله 1689 - اگر غير آب چيز ديگرى را در دهان ببرد و بىاختيار فرو رود يا آب
داخل بينى كند و بىاختيار فرو رود، قضا بر او واجب نيست.
مسأله 1690 - مضمضه زياد براى روزه‌دار مكروه است و اگر بعد از مضمضه
بخواهد آب دهان را فرو برد، بهتر است سه مرتبه آب دهان را بيرون بريزد.
مسأله 1691 - اگر انسان بداند كه به واسطه مضمضه بىاختيار، يا از روى فراموشى
آب وارد گلويش مىشود، نبايد مضمضه كند.
مسأله 1692 - اگر در ماه رمضان، بعد از تحقيق يقين كند كه صبح نشده و كارى
كه روزه را باطل مىكند انجام دهد، بعد معلوم شود صبح بوده قضا لازم نيست.
مسأله 1693 - اگر انسان شك كند كه مغرب شده يا نه، نمىتواند افطار كند، ولى

223
اگر شك كند كه صبح شده يا نه، پيش از تحقيق هم مىتواند كارى كه روزه را باطل
مىكند انجام دهد.
احكام روزه قضا
مسأله 1694 - اگر ديوانه عاقل شود، واجب نيست روزه‌هاى وقتى را كه ديوانه بوده
قضا نمايد.
مسأله 1695 - اگر كافر مسلمان شود، واجب نيست روزه‌هاى وقتى را كه كافر بوده
قضا نمايد. ولى اگر مسلمانى كافر شود و دوباره مسلمان گردد روزه‌هاى وقتى را كه كافر
بوده بايد قضا نمايد.
مسأله 1696 - روزه‌اى كه از انسان به واسطه مستى فوت شده، بايد قضا نمايد، اگر
چه چيزى را كه به واسطه آن مست شده، براى معالجه خورده باشد، بلكه اگر نيت روزه
كرده و مست شده اگر در اثناء روز از مستى بيرون آيد بنابر احتياط واجب بايد روزه را تمام
و نيز قضا نمايد و اگر در حال مستى روزه را تمام كرده باشد قضا نمايد.
مسأله 1697 - اگر براى عذرى چند روز روزه نگيرد و بعد شك كند كه چه وقت
عذر او بر طرف شده مىتواند مقدار كمتر را كه احتمال مىدهد روزه نگرفته قضا نمايد، مثلا
كسى كه پيش از ماه رمضان مسافرت كرده و نمىداند پنجم رمضان از سفر برگشته يا ششم،
مىتواند پنج روز روزه بگيرد و نيز كسى هم كه نمىداند چه وقت عذر برايش پيدا شده،
مىتواند مقدار كمتر را قضا نمايد، مثلا اگر در آخرهاى ماه رمضان مسافرت كند و بعد از
رمضان برگردد و نداند كه بيست و پنجم رمضان مسافرت كرده، يا بيست و ششم، مىتواند
مقدار كمتر يعنى پنج روز را قضا كند.
مسأله 1698 - اگر از چند ماه رمضان روزه قضا داشته باشد، قضاى هر كدام را كه
اول بگيرد مانعى ندارد. ولى اگر وقت قضاى رمضان آخر تنگ باشد، مثلا پنج روز از
رمضان آخر قضا داشته باشد و پنج روز هم به رمضان مانده باشد بايد اول قضاى رمضان آخر
را بگيرد.
مسأله 1699 - اگر قضاى روزه چند رمضان بر او واجب باشد و در نيت معين نكند
روزه‌اى را كه مىگيرد قضاى كدام رمضان است، قضاى سال اول حساب مىشود.
مسأله 1700 - كسى كه قضاى روزه رمضان را گرفته، اگر وقت قضاى روزه او
تنگ نباشد مىتواند پيش از ظهر روزه خود را باطل نمايد.

224
مسأله 1701 - اگر قضاى روزه معينى را گرفته باشد، احتياط واجب آن است كه
بعد از ظهر روزه را باطل نكند.
مسأله 1702 - اگر به واسطه مرض، يا حيض، يا نفاس، روزه رمضان را نگيرد و
پيش از تمام شدن رمضان بميرد، لازم نيست روزه‌هائى را كه نگرفته براى او قضا كنند.
مسأله 1703 - اگر به واسطه مرضى روزه رمضان را نگيرد و مرض او تا رمضان سال
بعد طول بكشد قضاى روزه‌هائى را كه نگرفته بر او واجب نيست، و بايد براى هر روز يك
مد كه تقريبا ده سير است طعام يعنى گندم يا جو و مانند اينها به فقير بدهد، ولى اگر به
واسطه عذرى ديگرى مثلا براى مسافرت روزه نگرفته باشد و عذر او تا رمضان بعد باقى
بماند، روزه‌هائى را كه نگرفته بايد قضا كند و احتياط مستحب آن است كه براى هر روز
يك مد طعام هم به فقير بدهد.
مسأله 1704 - اگر به واسطه مرضى روزه رمضان را نگيرد و بعد از رمضان مرض او
بر طرف شود ولى عذر ديگرى پيدا كند كه نتواند تا رمضان بعد قضاى روزه را بگيرد بايد
روزه‌هائى را كه نگرفته قضا نمايد و نيز اگر در ماه رمضان، غير مرض عذر ديگرى داشته
باشد و بعد از رمضان آن عذر بر طرف شود و تا رمضان سال بعد به واسطه مرض نتواند روزه
بگيرد روزه‌هائى را كه نگرفته بايد قضا كند.
مسأله 1705 - اگر در ماه رمضان به واسطه عذرى روزه نگيرد و بعد از رمضان عذر او
بر طرف شود و تا رمضان آينده عمدا قضاى روزه را نگيرد بايد روزه را قضا كند و براى هر
روز يك مد گندم يا جو و مانند اينها هم به فقير بدهد.
مسأله 1706 - اگر در قضاى روزه كوتاهى كند تا وقت تنگ شود و در تنگى وقت
عذرى پيدا كند، بايد قضا را بگيرد و براى هر روز يك مد گندم يا جو و مانند اينها به فقير
بدهد بلكه اگر موقعى كه عذر دارد تصميم داشته باشد كه بعد از بر طرف شدن عذر روزه‌هاى
خود را قضا كند و پيش از آن كه قضا نمايد در تنگى وقت عذر پيدا كند بايد قضاى آن را
بگيرد، و احتياط واجب آن است كه براى هر روز هم يك مد غذا به فقير بدهد.
مسأله 1707 - اگر مرض انسان چند سال طول بكشد، بعد از آن كه خوب شد اگر تا
رمضان آينده به مقدار قضا وقت داشته باشد بايد قضاى رمضان آخر را بگيرد و براى هر روز از
سالهاى پيش يك مد كه تقريبا ده سير است، طعام يعنى گندم يا جو و مانند اينها به فقير
بدهد.
مسأله 1708 - كسى كه بايد براى هر روز يك مد طعام به فقير بدهد مىتواند كفاره

225
چند روز را به يك فقير بدهد.
مسأله 1709 - اگر قضاى روزه رمضان را چند سال تأخير بيندازد بايد قضا را بگيرد
و براى هر روز يك مد طعام به فقير بدهد.
مسأله 1710 - اگر روزه رمضان را عمدا نگيرد، بايد قضاى آن را بجا آورد و براى هر
روز دو ماه روزه بگيرد يا به شصت فقير طعام بدهد، يا يك بنده آزاد كند، و چنانچه تا
رمضان آينده قضاى آن روزه را بجا نياورد براى هر روز نيز دادن يك مد طعام لازم است.
مسأله 1711 - اگر روزه رمضان را عمدا نگيرد و در روز كارى كه روزه را باطل
مىكند مكرر انجام دهد، مثلا چند مرتبه جماع كند يك كفاره كافى است.
مسأله 1712 - بعد از مرگ پدر پسر بزرگتر بايد قضاى نماز و روزه او را به تفصيلى
كه در صفحه 281 (؟) گفته شد بجا آورد ولى قضاى روزه مادر بر پسر واجب نيست.
مسأله 1713 - اگر پدر غير از روزه رمضان، روزه واجب ديگرى را مانند روزه نذر
نگرفته باشد بايد پسر بزرگتر قضا نمايد.
احكام روزه مسافر
مسأله 1714 - مسافرى كه بايد نمازهاى چهار ركعتى را در سفر دو ركعت بخواند،
نبايد روزه بگيرد و مسافرى كه نمازش را تمام مىخواند مثل كسى كه شغلش مسافرت يا
سفر او معصيت است، بايد در سفر روزه بگيرد.
مسأله 1715 - مسافرت در ماه رمضان اشكال ندارد. ولى اگر براى فرار از روزه
باشد مكروه است.
مسأله 1716 - اگر غير روزه رمضان روزه معين ديگرى بر انسان واجب باشد بنابر
احتياط واجب نبايد در آن روز مسافرت كند. و اگر در سفر باشد بايد قصد كند كه ده روز
در جائى بماند و آن روز را روزه بگيرد ولى اگر نذر كرده باشد روز معينى را روزه بگيرد
مىتواند در آن روز مسافرت نمايد.
مسأله 1717 - اگر نذر كند روزه بگيرد و روز آن را معين نكند، نمىتواند آن را در
سفر بجا آورد. ولى چنانچه نذر كند كه روز معينى را در سفر روزه بگيرد بايد آن را در سفر
بجا آورد. و نيز اگر نذر كند روز معينى را چه مسافر باشد يا نباشد، روزه بگيرد بايد آن روز
را اگر چه مسافر باشد روزه بگيرد.
مسأله 1718 - مسافر مىتواند براى خواستن حاجت سه روز در مدينه طيبه روزه

226
مستحبى بگيرد.
مسأله 1719 - كسى كه نمىداند روزه مسافر باطل است اگر در سفر روزه بگيرد و
در بين روز مسأله را بفهمد روزه‌اش باطل مىشود. و اگر تا مغرب نفهمد روزه‌اش صحيح
است.
مسأله 1720 - اگر فراموش كند كه مسافر است. يا فراموش كند كه روزه مسافر
باطل مىباشد و در سفر روزه بگيرد روزه او باطل است.
مسأله 1721 - اگر روزه‌دار بعد از ظهر مسافرت نمايد، بايد روزه خود را تمام كند و
اگر پيش از ظهر مسافرت كند، وقتى به حد ترخص برسد يعنى به جائى برسد كه ديوار شهر
را نبيند و صداى اذان آن را نشنود، بايد روزه خود را باطل كند و اگر پيش از آن روزه را
باطل كند بنابر احتياط كفاره نيز بر او واجب است.
مسأله 1722 - اگر مسافر پيش از ظهر به وطنش برسد، و در شهرهاى بزرگ
خارق العاده مانند تهران به منزلش برسد يا به جائى برسد كه مىخواهد ده روز در آنجا بماند،
چنانچه كارى كه روزه را باطل مىكند انجام نداده، بايد آن روز را روزه بگيرد و اگر انجام
داده، روزه آن روز بر او واجب نيست.
مسأله 1723 - اگر مسافر بعد از ظهر به وطنش برسد، يا به جائى برسد كه مىخواهد
ده روز در آنجا بماند، نبايد آن روز را روزه بگيرد.
مسأله 1724 - مسافر و كسى كه از روزه گرفتن عذر دارد، مكروه است در روز ماه
رمضان جماع نمايد و در خوردن و آشاميدن كاملا خود را سير كند.
كسانى كه روزه بر آنها واجب نيست
مسأله 1725 - كسى كه به‌ واسطه پيرى نمىتواند روزه بگيرد، يا براى او مشقت
دارد، روزه بر او واجب نيست. ولى در صورت دوم بايد براى هر روز يك مد كه تقريبا ده
سير است گندم يا جو و مانند اينها به فقير بدهد.
مسأله 1726 - كسى كه بواسطه پيرى روزه نگرفته، اگر بعد از ماه رمضان بتواند
روزه بگيرد، بنابر احتياط واجب بايد قضاى روزه‌هائى را كه نگرفته بجا آورد.
مسأله 1727 - اگر انسان مرضى دارد كه زياد تشنه مىشود و نمىتواند تشنگى را
تحمل كند، يا براى او مشقت دارد، روزه بر او واجب نيست. ولى در صورت دوم بايد براى
هر روز يك مد گندم يا جو و مانند اينها به فقير بدهد. و احتياط واجب آن است كه بيشتر از

227
مقدارى كه ناچار است آب نياشامد و چنانچه بعد بتواند روزه بگيرد، بنابر احتياط واجب
بايد روزه‌هائى كه نگرفته قضا نمايد.
مسأله 1728 - زنى كه زائيدن او نزديك است و روزه براى حملش ضرر دارد روزه
بر او واجب نيست. و بايد براى هر روز يك مد طعام يعنى گندم يا جو و مانند اينها به فقير
بدهد، و نيز اگر روزه براى خودش ضرر دارد، روزه بر او واجب نيست و بنابر احتياط واجب
بايد براى هر روز يك مد طعام به فقير بدهد. و در هر دو صورت روزه‌هائى را كه نگرفته بايد
قضا نمايد.
مسأله 1729 - زنى كه بچه شير مىدهد و شير او كم است چه مادر بچه، يا دايه او
باشد، يا بىاجرت شير دهد، اگر روزه براى بچه‌اى كه شير مىدهد ضرر دارد روزه بر او
واجب نيست. و بايد براى هر روز يك مد طعام يعنى گندم يا جو و مانند اينها به فقير بدهد،
و نيز اگر براى خودش ضرر دارد، روزه بر او واجب نيست، و بنابر احتياط واجب بايد براى
هر روز يك مد طعام به فقير بدهد. و در هر دو صورت روزه‌هائى را كه نگرفته بايد قضا
نمايد، ولى اگر كسى پيدا شود كه بىاجرت بچه را شير دهد، يا براى شير دادن بچه از پدر
يا مادر بچه يا از كس ديگر كه اجرت او را بدهد اجرت بگيرد، احتياط واجب آن است كه
بچه را به او بدهد و روزه بگيرد.
راه ثابت شدن اول ماه
مسأله 1730 - اول ماه به پنج چيز ثابت مىشود: اول آن كه خود انسان ماه را ببيند.
دوم عده‌اى كه از گفته آنان يقين پيدا شود، بگويند ماه را ديده‌ايم و همچنين است هر
چيزى كه به واسطه آن يقين پيدا شود. سوم دو مرد عادل بگويند كه در شب ماه را ديده‌ايم
ولى اگر صفت ماه را بر خلاف يكديگر بگويند، يا شهادتشان خلاف واقع باشد مثل اين كه
بگويند داخل دائره ماه طرف افق بود، اول ماه ثابت نمىشود. اما اگر در تشخيص بعض
خصوصيات اختلاف داشته باشند مثل آن كه يكى بگويد ماه بلند بود و ديگرى بگويد نبود،
به گفته آنان اول ماه ثابت مىشود. چهارم سى روز از اول ماه شعبان بگذرد كه به واسطه
آن، اول ماه رمضان ثابت مىشود و سى روز از اول رمضان بگذرد كه به واسطه آن، اول ماه
شوال ثابت مىشود. پنجم حاكم شرع حكم كند كه اول ماه است.
مسأله 1731 - اگر حاكم شرع حكم كند كه اول ماه است، كسى هم كه تقليد او
را نمىكند، بايد به حكم او عمل نمايد. ولى كسى كه مىداند حاكم شرع اشتباه كرده،

228
نمىتواند به حكم او عمل نمايد.
مسأله 1732 - اول ماه با پيشگوئى منجمين ثابت نمىشود. ولى اگر انسان از گفته
آنان يقين پيدا كند، بايد به آن عمل نمايد.
مسأله 1733 - بلند بودن ماه يا دير غروب كردن آن، دليل نمىشود كه شب پيش،
شب اول ماه بوده است.
مسأله 1734 - اگر اول ماه رمضان براى كسى ثابت نشود و روزه نگيرد، چنانچه دو
مرد عادل بگويند كه شب پيش ماه را ديده‌ايم، بايد روزه آن روز را قضا نمايد.
مسأله 1735 - اگر در شهرى اول ماه ثابت شود، براى مردم شهر ديگر فايده ندارد،
مگر آن دو شهر با هم نزديك باشند، يا انسان بداند كه افق آنها يكى است.
مسأله 1736 - اول ماه به تلگراف ثابت نمىشود مگر دو شهرى كه از يكى به
ديگرى تلگراف كرده‌اند، نزديك يا هم افق باشند و انسان بداند تلگراف از روى حكم
حاكم شرع يا شهادت دو مرد عادل بوده است.
مسأله 1737 - روزى را كه انسان نمىداند آخر رمضان است يا اول شوال، بايد
روزه بگيرد. ولى اگر پيش از مغرب بفهمد كه اول شوال است بايد افطار كند.
مسأله 1738 - اگر زندانى نتواند به ماه رمضان يقين كند، بايد به گمان عمل نمايد.
و اگر آن هم ممكن نباشد، هر ماهى را كه روزه بگيرد صحيح است، و بنابر احتياط واجب
بايد بعد از گذشتن يازده ماه از ماهى كه روزه گرفته، دوباره يك ماه روزه بگيرد ولى اگر
بعد گمان پيدا كرد بايد به آن عمل نمايد.
روزه‌هاى حرام و مكروه
مسأله 1739 - روزه عيد فطر و قربان حرام است، و نيز روزى را كه انسان نمىداند
آخر شعبان است، يا اول رمضان، اگر به نيت اول رمضان روزه بگيرد حرام مىباشد.
مسأله 1740 - اگر زن به واسطه گرفتن روزه مستحبى حق شوهرش از بين برود، جايز
نيست روزه بگيرد، بلكه اگر حق شوهر هم از بين نرود ولى شوهر او را از گرفتن روزه مستحبى
جلوگيرى كند بنابر احتياط واجب بايد خوددارى كند.
مسأله 1741 - روزه مستحبى اولاد اگر اسباب اذيت پدر و مادر يا جد شود جائز
نيست بلكه اگر اسباب اذيت آنان نشود ولى او را از گرفتن روزه مستحبى جلوگيرى كنند
احتياط واجب آن است كه روزه نگيرد.

229
مسأله 1742 - اگر پسر بدون اجازه پدر روزه مستحبى بگيرد، و در بين روز پدر او را
نهى كند، بايد افطار نمايد.
مسأله 1743 - كسى كه مىداند روزه براى او ضرر ندارد، اگر چه دكتر بگويد ضرر
دارد، بايد روزه بگيرد و كسى كه يقين يا گمان دارد كه روزه برايش ضرر دارد اگر چه دكتر
بگويد ضرر ندارد، بايد روزه نگيرد، و اگر روزه بگيرد صحيح نيست مگر آن كه به قصد
قربت بگيرد و بعد معلوم شود ضرر نداشته.
مسأله 1744 - اگر انسان احتمال بدهد كه روزه برايش ضرر دارد و از آن احتمال،
ترس براى او پيدا شود چنانچه احتمال او در نظر مردم بجا باشد، نبايد روزه بگيرد، و اگر
روزه بگيرد صحيح نيست مگر آن كه به قصد قربت گرفته باشد و بعد معلوم شود ضرر نداشته.
مسأله 1745 - كسى كه عقيده‌اش اين است كه روزه براى او ضرر ندارد، اگر روزه
بگيرد و بعد از مغرب بفهمد روزه براى او ضرر داشته، بايد قضاى آن را بجا آورد.
مسأله 1746 - غير از روزه‌هائى كه گفته شد، روزه‌هاى حرام ديگرى هم هست كه
در كتابهاى مفصل گفته شده است.
مسأله 1747 - روزه روز عاشورا و روزى كه انسان شك دارد روز عرفه است يا عيد
قربان مكروه است.
روزه‌هاى مستحب
مسأله 1748 - روزه تمام روزهاى سال، غير از روزه‌هاى حرام و مكروه كه گفته شد
مستحب است. و براى بعضى از روزها بيشتر سفارش شده است كه از آن جمله است:
1 - پنجشنبه اول و پنجشنبه آخر هر ماه و چهارشنبه اولى كه بعد از روز دهم ماه
است. و اگر كسى اينها را بجا نياورد، مستحب است قضا نمايد و چنانچه اصلا نتواند روزه
بگيرد، مستحب است براى هر روز يك مد طعام يا 6 / 12 نخود نقره به فقير بدهد.
2 - سيزدهم و چهاردهم و پانزدهم هر ماه.
3 - تمام ماه رجب و شعبان و بعضى از اين دو ماه اگر چه يك روز باشد.
4 - روز عيد نوروز، روز بيست و پنجم و بيست و نهم ذىقعده، روز اول تا روز نهم
ذىحجه (روز عرفه)، ولى اگر به واسطه ضعف روزه نتواند دعاهاى روز عرفه را بخواند،
روزه آن روز مكروه است، عيد سعيد غدير (18 ذىحجه). روز اول و سوم محرم، ميلاد
مسعود پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم (17 ربيع الاول) روز مبعث حضرت رسول اكرم

230
صلى الله عليه و آله (27 رجب)، و اگر كسى روزه مستحبى بگيرد واجب نيست آن را به آخر
رساند، بلكه اگر برادر مؤمنش او را به غذا دعوت كند، مستحب است دعوت او را قبول كند،
و در بين روز افطار نمايد.
مواردى كه مستحب است انسان از كارهائى
كه روزه را باطل مىكند خوددارى نمايد
مسأله 1749 - براى شش نفر مستحب است در ماه رمضان اگر چه روزه نيستند از
كارى كه روزه را باطل مىكند خوددارى نمايند:
اول - مسافرى كه در سفر كارى كه روزه را باطل مىكند انجام داده باشد و پيش
از ظهر به وطنش يا به جائى كه مىخواهد ده روز بماند برسد.
دوم - مسافرى كه بعد از ظهر به وطنش يا به جائى كه مىخواهد ده روز در آنجا بماند
برسد.
سوم - مريضى كه پيش از ظهر خوب شود و كارى كه روزه را باطل مىكند، انجام
داده باشد.
چهارم - مريضى كه بعد از ظهر خوب شود.
پنجم - زنى كه در بين روز از خون حيض يا نفاس پاك شود.
ششم - كافرى كه در روز ماه رمضان مسلمان شود.
مسأله 1750 - مستحب است روزه‌دار نماز مغرب و عشا را پيش‌ از افطار كردن
بخواند. ولى اگر كسى منتظر او است يا ميل زيادى به غذا دارد كه نمىتواند با حضور قلب
نماز بخواند، بهتر است اول افطار كند ولى به قدرى كه ممكن است نماز را در وقت فضيلت آن
بجا آورد.

231
احكام خمس
مسأله 1751 - در هفت چيز خمس واجب مىشود: اول منفعت كسب. دوم معدن. سوم
گنج. چهارم مال حلال مخلوط به حرام. پنجم جواهرى كه به واسطه غواصى يعنى فرو رفتن در
دريا بدست مىآيد. ششم غنيمت جنگ. هفتم زمينى كه كافر ذمى از مسلمان بخرد. و
احكام اينها مفصلا گفته خواهد شد.
1 - منفعت كسب
مسأله 1752 - هر گاه انسان از تجارت يا صنعت، يا كسبهاى ديگر مالى بدست آورد،
اگر چه مثلا نماز و روزه ميتى را بجا آورد و از اجرت آن، مالى تهيه كند، چنانچه از مخارج سال
خود او و عيالاتش زياد بيايد، بايد خمس يعنى پنج يك آن را به دستورى كه بعدا گفته مىشود
بدهد.
مسأله 1753 - اگر از غير كسب مالى بدست آورد، مثلا چيزى به او ببخشند واجب
نيست خمس آن را بدهد، اگر چه احتياط مستحب آن است كه اگر از مخارج سالش زياد
بيايد، خمس آن را بدهد.
مسأله 1754 - مهرى را كه زن مىگيرد خمس ندارد. و همچنين است ارثى كه به
انسان مىرسد. ولى اگر مثلا با كسى خويشاوندى دورى داشته باشد و نداند چنين خويشى
دارد، احتياط مستحب آن است خمس ارثى را كه از او مىبرد، اگر از مخارج سالش زياد بيايد
بدهد.
مسأله 1755 - اگر مالى به ارث به او برسد و بداند كسى كه اين مال از او به ارث
رسيده خمس آن را نداده، بايد خمس آن را بدهد، و نيز اگر در خود آن مال خمس نباشد ولى

232
انسان بداند كسى كه آن مال از او به ارث رسيده، خمس بدهكار است، بايد خمس را از مال
او بدهد.
مسأله 1756 - اگر به واسطه قناعت كردن، چيزى از مخارج سال انسان زياد بيايد،
بايد خمس آن را بدهد.
مسأله 1757 - كسى كه ديگرى مخارج او را مىدهد، بايد خمس تمام مالى را كه
بدست مىآورد بدهد. ولى اگر مقدارى از آن را خرج زيارت و مانند آن كرده باشد فقط بايد
خمس باقى مانده را بدهد.
مسأله 1758 - اگر ملكى را بر افراد معينى مثلا بر اولاد خود وقف نمايد. چنانچه در
آن ملك زراعت و درختكارى كنند و از آن چيزى بدست آورند و از مخارج سال آنان زياد
بيايد، بايد خمس آن را بدهند.
مسأله 1759 - اگر مالى را كه فقير بابت خمس و زكات و صدقه مستحبى گرفته از
مخارج سالش زياد بيايد، واجب نيست خمس آن را بدهد. ولى اگر از مالى كه به او داده‌اند
منفعتى ببرد مثلا از درختى كه بابت خمس به او داده‌اند ميوه‌اى بدست آورد چنانچه درخت را
براى منفعت بردن و كسب نگهداشته باشد، بايد خمس مقدارى كه از مخارج سالش زياد
مىآيد بدهد.
مسأله 1760 - اگر با عين پول خمس نداده جنسى را بخرد يعنى به فروشنده بگويد اين
جنس را به اين پول مىخرم يا در وقت خريدن قصدش اين باشد كه از پول خمس نداده عوض
آن را بدهد، چنانچه حاكم شرع معامله پنج يك آن را اجازه بدهد، معامله صحيح است. و
انسان بايد پنج يك جنسى را كه خريده به حاكم شرع بدهد و اگر اجازه ندهد، معامله آن
مقدار باطل است. پس اگر پولى را كه فروشنده گرفته از بين نرفته حاكم شرع خمس همان پول
را مىگيرد و اگر از بين رفته عوض خمس را از فروشنده يا خريدار مطالبه مىكند.
مسأله 1761 - اگر جنسى را بخرد و بعد از معامله قيمت آن را از پول خمس نداده
بدهد، و در وقت خريدن هم قصدش اين نباشد كه از پول خمس نداده عوض را بدهد،
معامله‌اى كه كرده صحيح است. ولى چون از پولى كه خمس در آن است به فروشنده داده به
مقدار پنج يك آن پول به او مديون مىباشد. و پولى را كه به فروشنده داده اگر از بين نرفته
حاكم شرع پنج يك همان را مىگيرد، و اگر از بين رفته عوض آن را از خريدار يا فروشنده
مطالبه مىكند.
مسأله 1762 - اگر مالى را كه خمس آن داده نشده بخرد چنانچه حاكم شرع معامله

233
پنج يك آن را اجازه ندهد معامله آن مقدار باطل است و حاكم شرع مىتواند پنج يك آن
مال را بگيرد. و اگر اجازه بدهد معامله صحيح است و خريدار بايد مقدار پنج يك پول آن را
به حاكم شرع بدهد، و اگر به فروشنده داده مىتواند از او پس بگيرد.
مسأله 1763 - اگر چيزى را كه خمس آن داده نشده به كسى ببخشند پنج يك آن چيز
مال او نمىشود.
مسأله 1764 - اگر از كافر يا كسى كه به دادن خمس عقيده ندارد، مالى بدست
انسان آيد، واجب نيست خمس آن را بدهد.
مسأله 1765 - تاجر و كاسب و صنعتگر و مانند اينها از وقتى كه شروع به كاسبى
مىكنند يك سال كه بگذرد، بايد خمس آنچه را كه از خرج سالشان زياد مىآيد بدهند، و
كسى كه شغلش كاسبى نيست، اگر اتفاقا معامله‌اى كند و منفعتى ببرد، بعد از آن كه يك
سال از موقعى كه فايده برده بگذرد، بايد خمس مقدارى را كه از خرج سالش زياد آمده
بدهد.
مسأله 1766 - انسان مىتواند در بين سال هر وقت منفعتى به دستش آيد خمس آن را
بدهد، و جايز است دادن خمس را تا آخر سال تأخير بيندازد و اگر براى دادن خمس، سال
شمسى قرار دهد، مانعى ندارد.
مسأله 1767 - كسى كه مانند تاجر و كاسب بايد براى دادن خمس، سال قرار دهد،
اگر منفعتى بدست آورد و در بين سال بميرد، بايد مخارج تا موقع مرگش را از منفعت كسر
كنند و خمس باقى مانده را بدهند.
مسأله 1768 - اگر قيمت جنسى كه براى تجارت خريده بالا رود و آن را نفروشد و در
بين سال قيمتش پائين آيد خمس مقدارى كه بالا رفته بر او واجب نيست.
مسأله 1769 - اگر قيمت جنسى كه براى تجارت خريده بالا رود و به اميد اين كه
قيمت آن بالاتر رود، تا بعد از تمام شدن سال آن را نفروشد و قيمتش پائين آيد خمس مقدارى
كه بالا رفته بر او واجب است بلكه اگر به اندازه‌اى هم نگه داشته كه تجار معمولا براى
گران شدن جنس آن را نگه مىدارند، خمس مقدارى كه بالا رفته بايد بدهد.
مسأله 1770 - اگر غير مال التجاره مالى داشته باشد كه خمسش را داده يا خمس ندارد
مثلا به او بخشيده‌اند، چنانچه قيمتش بالا رود، و آن را بفروشد مقدارى كه بر قيمتش اضافه
شده، خمس دارد. ولى اگر مثلا درختى كه خريده ميوه بياورد، يا گوسفند چاق شود، در صورتى
كه مقصود او از نگهدارى آنها اين بوده كه منفعتى از آنها ببرد، بايد خمس آنچه زياد شده

234
بدهد.
مسأله 1771 - اگر باغى احداث كند براى آن كه بعد از بالا رفتن قيمتش بفروشد،
بايد خمس ميوه و نمو درختها و زيادى قيمت باغ را بدهد ولى اگر قصدش اين باشد كه از ميوه
آن استفاده كند، فقط بايد خمس ميوه را بدهد.
مسأله 1772 - اگر درخت بيد و چنار و مانند اينها را بكارد، سالى كه موقع فروش آنها
است اگر چه آنها را نفروشد، بايد خمس آنها را بدهد ولى اگر مثلا از شاخه‌هاى آن كه معمولا
هر سال مىبرند، استفاده‌اى ببرد و به تنهائى يا با منفعتهاى ديگر كسبش از مخارج سال او
زياد بيايد، در آخر هر سال بايد خمس آن را بدهد.
مسأله 1773 - كسى كه چند رشته كسب يا در يك رشته چند كسب مستقل دارد.
مثلا اجاره ملك مىگيرد و خريد و فروش و زراعت هم مىكند، چنانچه در هر رشته كسبى
كه دارد سرمايه و دخل و خرج و حساب صندوق جداگانه دارد، بايد منافع همان رشته را
حساب كند و خمس آن را بدهد، و اگر در آن رشته ضرر كند از رشته ديگر جبران نمىشود، و
اگر رشته‌هاى مختلف، در دخل و خرج و حساب صندوق، يكى باشند بايد همه را آخر سال
يك جا حساب كند و اگر نفع داشت خمس آن را بدهد.
مسأله 1774 - خرجهائى را كه انسان براى بدست آوردن فايده مىكند مانند دلالى و
حمالى مىتواند جزء مخارج ساليانه حساب نمايد.
مسأله 1775 - آنچه از منافع كسب در بين سال به مصرف خوراك و پوشاك و اثاثيه
و خريد منزل و عروسى و جهيزيه دختر و زيارت و مانند اينها مىرساند، در صورتى كه از شأن
او زياد نباشد و زياده‌روى هم نكرده باشد، خمس ندارد.
مسأله 1776 - مالى را كه انسان به مصرف نذر و كفاره مىرساند، جزء مخارج
ساليانه است، و نيز مالى را كه به كسى مىبخشد يا جايزه مىدهد در صورتى كه از شأن او
زياد نباشد، از مخارج ساليانه حساب مىشود.
مسأله 1777 - اگر انسان نتواند يك جا جهيزيه دختر را تهيه كند و مجبور باشد كه هر
سال مقدارى از آن را تهيه نمايد يا در شهرى باشد كه معمولا هر سال مقدارى از جهيزيه دختر
را تهيه مىكنند، به طورى كه تهيه نكردن آن عيب است چنانچه در بين سال از منافع آن سال
جهيزيه بخرد، خمس آن را نبايد بدهد.
مسأله 1778 - مالى را كه خرج سفر حج و زيارتهاى ديگر مىكند اگر مانند مركب
سوارى باشد كه عين آن باقى است و از منفعت آن استفاده شده از مخارج سالى حساب

235
مىشود كه در آن سال شروع به مسافرت كرده، اگر چه سفر او تا مقدارى از سال بعد طول
بكشد. ولى اگر مثل خوراكيها از بين رفته باشد بايد خمس مقدارى را كه در سال بعد واقع شده
بدهد.
مسأله 1779 - كسى كه از كسب و تجارت فائده‌اى برده، اگر مال ديگرى هم دارد
كه خمس آن واجب نيست، مىتواند مخارج سال خود را فقط از فائده كسب حساب كند.
مسأله 1780 - اگر از منفعت كسب آذوقه‌اى كه براى مصرف سالش خريده، در
آخر سال زياد بيايد، بايد خمس آن را بدهد. و چنانچه بخواهد قيمت آن را بدهد در صورتى كه
قيمتش از وقتى كه خريده زياد شده باشد بايد قيمت آخر سال را حساب كند.
مسأله 1781 - اگر از منفعت كسب پيش از دادن خمس، اثاثيه‌اى براى منزل بخرد،
چنانچه احتياجش از آن بر طرف شود و آن را بفروشد واجب است خمس آن را بدهد. و هم
چنين است زيور آلات زنانه اگر وقت زينت كردن زنها به آنها بگذرد.
مسأله 1782 - اگر در يك سال منفعتى نبرد، نمىتواند مخارج آن سال را از منفعتى كه
در سال بعد مىبرد كسر نمايد.
مسأله 1783 - اگر در اول سال منفعتى نبرد و از سرمايه خرج كند، و پيش از تمام
شدن سال منفعتى به دستش آيد، مىتواند مقدارى را كه از سرمايه برداشته از منافع كسر
كند.
مسأله 1784 - اگر مقدارى از سرمايه از بين برود و از باقى مانده آن منافعى ببرد كه
از خرج سالش زياد بيايد، نمىتواند مقدارى را كه از سرمايه كم شده، از منافع بردارد ولى
اگر با سرمايه‌اى كه براى او مانده نتواند كسبى كند كه سزاوار او باشد يا منافعى كه از آن
پيدا مىشود براى مخارج سال او كافى نباشد مىتواند مقدارى را كه از سرمايه كم شده از
منافع كسر نمايد.
مسأله 1785 - اگر غير از سرمايه چيز ديگرى از مالهاى او از بين برود، نمىتواند از
منفعتى كه به دستش مىآيد آن چيز را تهيه كند ولى اگر در همان سال به آن چيز احتياج داشته
باشد، مىتواند در بين سال از منافع كسب آن را تهيه نمايد.
مسأله 1786 - اگر در اول سال براى مخارج خود قرض كند و پيش از تمام شدن سال
منفعتى ببرد، مىتواند مقدار قرض خود را از آن منفعت كسر نمايد.
مسأله 1787 - اگر در تمام سال منفعتى نبرد و براى مخارج خود قرض كند مىتواند از
منافع سالهاى بعد قرض خود را ادا نمايد.

236
مسأله 1788 - اگر براى زياد كردن مال يا خريدن ملكى كه به آن احتياج ندارد
قرض كند نمىتواند از منافع كسب آن قرض را بدهد ولى اگر مالى را كه قرض كرده و چيزى
را كه از قرض خريده از بين برود و ناچار شود كه قرض خود را بدهد. مىتواند از منافع
كسب، قرض را ادا نمايد.
مسأله 1789 - بنابر احتياط واجب بايد خمس مال حلال مخلوط به حرام را از عين
همان مال بدهد. ولى خمس‌هاى ديگر را مىتواند از همان چيز بدهد يا به مقدار قيمت خمس كه
بدهكار است پول بدهد.
مسأله 1790 - تا خمس مال را ندهد نمىتواند در آن مال تصرف كند اگر چه قصد
دادن خمس را داشته باشد.
مسأله 1791 - كسى كه خمس بدهكار است نمىتواند آن را به ذمه بگيرد يعنى خود را
بدهكار اهل خمس بداند و در تمام مال تصرف كند و چنانچه تصرف كند و آن مال تلف
شود، بايد خمس آن را بدهد.
مسأله 1792 - كسى كه خمس بدهكار است، اگر با حاكم شرع مصالحه كند،
مىتواند در تمام مال تصرف نمايد و بعد از مصالحه منافعى كه از آن به دست مىآيد مال خود
او است.
مسأله 1793 - كسى كه با ديگرى شريك است، اگر خمس منافع خود را بدهد و
شريك او ندهد و در سال بعد از مالى كه خمسش را نداده براى سرمايه شركت بگذارد هيچ
كدام نمىتوانند در آن تصرف كنند.
مسأله 1794 - اگر بچه صغير سرمايه‌اى داشته باشد و از آن منافعى به دست آيد بنابر
احتياط واجب بعد از آن كه بالغ شد، بايد خمس آن را بدهد.
مسأله 1795 - انسان نمىتواند در مالى كه يقين دارد خمسش را نداده‌اند تصرف كند،
ولى در مالى كه شك دارد خمس آن را داده‌اند يا نه مىتواند تصرف نمايد.
مسأله 1796 - كسى كه از اول تكليف خمس نداده، اگر ملكى بخرد و قيمت آن
بالا رود، چنانچه آن ملك را براى آن نخريده كه قيمتش بالا رود و بفروشد مثلا زمينى را
براى زراعت خريده است اگر پول خمس نداده را به فروشنده داده و به او گفته اين ملك را به
اين پول مىخرم، در صورتى كه حاكم شرع معامله پنج يك آن را اجازه بدهد، خريدار بايد
خمس مقدارى كه آن ملك ارزش دارد بدهد، و هم چنين است بنابر احتياط واجب اگر
چيزى را كه خريده از اول قصد داشته كه پول خمس نداده را عوض آن بدهد.

237
مسأله 1797 - كسى كه از اول تكليف، خمس نداده اگر از منافع كسب چيزى كه
به آن احتياج ندارد خريده و يك سال از خريد آن گذشته بايد خمس آن را بدهد و اگر اثاث
خانه و چيزهاى ديگرى كه به آنها احتياج دارد مطابق شأن خود خريده پس اگر بداند در بين
سالى كه در آن سال فائده برده آنها را خريده لازم نيست خمس آنها را بدهد، و اگر نداند كه در
بين سال خريده يا بعد از تمام شدن سال، بنابر احتياط واجب بايد با حاكم شرع مصالحه
كند.
2 - معدن
مسأله 1798 - اگر از معدن طلا، نقره، سرب، مس، آهن، نفت، ذغال سنگ،
فيروزه، عقيق، زاج، نمك و معدنهاى ديگر چيزى بدست آورد در صورتى كه به مقدار نصاب
باشد، بايد خمس آن را بدهد.
مسأله 1799 - نصاب معدن بنا بر احتياط 105 مثقال معمولى نقره سكه دار يا 15
مثقال معمولى طلاى سكه‌دار است، يعنى اگر قيمت چيزى را كه از معدن بيرون آورده، بعد
از كم كردن مخارجى كه براى آن كرده به 105 مثقال نقره سكه دار يا 15 مثقال طلاى
سكه‌دار برسد، بنابر احتياط واجب بايد خمس آن را بدهد.
مسأله 1800 - استفاده‌اى كه از معدن برده، اگر قيمت آن به 105 مثقال نقره
سكه‌دار يا 15 مثقال طلاى سكه‌دار نرسد، خمس آن در صورتى لازم است كه به تنهائى يا با
منفعت‌هاى ديگر كسب او از مخارج سالش زياد بيايد.
مسأله 1801 - گچ و آهك و گل سرشور و گل سرخ چون ممكن است معدنى حساب
شوند چنانچه احتياطا خمس آنها را پيش از مؤونه سال بدهند بسيار مطلوب است.
مسأله 1802 - كسى كه از معدن چيزى بدست مىآورد، بايد خمس آن را بدهد چه
معدن روى زمين باشد، يا زير آن، در زمينى باشد كه ملك است، يا در جائى باشد كه مالك
ندارد.
مسأله 1803 - اگر نداند چيزى را كه از معدن بيرون آورده به 105 مثقال نقره
سكه‌دار يا 15 مثقال طلاى سكه دار مىرسد يا نه، بنابر احتياط واجب بايد به وزن كردن يا
از راه ديگر قيمت آن را معلوم كند.
مسأله 1804 - اگر چند نفر چيزى از معدن بيرون آورند، چنانچه بعد از كم كردن
مخارجى كه براى آن كرده‌اند، اگر سهم هر كدام آنها به 105 مثقال نقره سكه دار يا 15

238
مثقال طلاى سكه دار برسد، بايد خمس آن را بدهند.
مسأله 1805 - اگر معدنى را كه در ملك ديگرى است بيرون آورد آنچه از آن بدست
مىآيد، مال صاحب ملك است و چون صاحب ملك براى بيرون آوردن آن خرجى نكرده،
بايد خمس تمام آنچه را كه از معدن بيرون آمده بدهد.
3 - گنج
مسأله 1806 - گنج مالى است كه در زمين يا درخت يا كوه يا ديوار پنهان باشد و
كسى آن را پيدا كند و طورى باشد كه به آن، گنج بگويند.
مسأله 1807 - اگر انسان در زمينى كه ملك كسى نيست گنجى پيدا كند، مال خود
او است و بايد خمس آن را بدهد.
مسأله 1808 - نصاب گنج بنا بر احتياط 105 مثقال نقره يا 15 مثقال طلا است
يعنى اگر قيمت چيزى را كه از گنج به دست مىآورد، بعد از كم كردن مخارجى كه براى آن
كرده به 105 مثقال نقره سكه دار يا 15 مثقال طلاى سكه دار برسد. بنابر احتياط واجب بايد
خمس آن را بدهد.
مسأله 1809 - اگر در زمينى كه از ديگرى خريده گنجى پيدا كند و بداند مال
كسانى كه قبلا مالك آن زمين بوده‌اند نيست، مال خود او مىشود و بايد خمس آن را بدهد
ولى اگر احتمال دهد كه مال يكى از آنان است، بايد به او اطلاع دهد و چنانچه معلوم شود
مال او نيست، بايد به كسى كه پيش از او مالك زمين بوده اطلاع دهد و به همين ترتيب به
تمام كسانى كه پيش از او مالك زمين بوده‌اند خبر دهد، و اگر معلوم شود مال هيچ يك آنان
نيست مال خود او مىشود و بايد خمس آن را بدهد.
مسأله 1810 - اگر در ظرفهاى متعددى كه در يك جا دفن شده مالى پيدا كند كه
قيمت آنها روى هم 105 مثقال نقره سكه دار يا 15 مثقال طلاى سكه دار باشد، بنابر احتياط
واجب بايد خمس آن را بدهد ولى چنانچه در چند جا گنج پيدا كند، هر كدام آنها كه قيمتش به
اين مقدار برسد، بنابر احتياط خمس آن واجب است و گنجى كه قيمت آن به اين مقدار
نرسيده خمس ندارد.
مسأله 1811 - اگر دو نفر گنجى پيدا كنند كه قيمت سهم هر يك آنان به 105
مثقال نقره سكه دار يا 15 مثقال طلاى سكه دار برسد، بايد خمس آن را بدهند.
مسأله 1812 - اگر كسى حيوانى را بخرد و در شكم آن مالى پيدا كند چنانچه

239
احتمال دهد كه مال فروشنده است، بنابر احتياط واجب بايد به او خبر دهد، و اگر معلوم شود
مال او نيست، بايد به ترتيب، صاحبان قبلى آن را خبر كند، و چنانچه معلوم شود كه مال هيچ
يك آنان نيست، اگر چه قيمت آن 105 مثقال نقره سكه دار يا 15 مثقال طلاى سكه دار
نباشد، بنابر احتياط واجب بايد خمس آن را بدهد.
4 - مال حلال مخلوط به حرام
مسأله 1813 - اگر مال حلال با مال حرام به طورى مخلوط شود كه انسان نتواند آنها
را از يكديگر تشخيص دهد و صاحب مال حرام و مقدار آن، هيچ كدام معلوم نباشد، بايد
خمس تمام مال را بدهد و بعد از دادن خمس، بقيه مال حلال مىشود.
مسأله 1814 - اگر مال حلال با حرام مخلوط شود و انسان مقدار حرام را بداند ولى
صاحب آن را نشناسد، بايد آن مقدار را به نيت صاحبش صدقه بدهد و احتياط واجب آن
است كه از حاكم شرع هم اذن بگيرد.
مسأله 1815 - اگر مال حلال با حرام مخلوط شود و انسان مقدار حرام را نداند ولى
صاحبش را بشناسد، بايد يكديگر را راضى نمايند و چنانچه صاحب مال راضى نشود، در
صورتى كه انسان بداند چيز معينى مال او است و شك كند كه بيشتر از آن هم مال او هست يا
نه، بايد چيزى را كه يقين دارد مال او است به او بدهد، و احتياط مستحب آن است مقدار
بيشترى را كه احتمال مىدهد مال او است به او بدهد.
مسأله 1816 - اگر خمس مال حلال مخلوط به حرام را بدهد و بعد بفهمد كه مقدار
حرام بيشتر از خمس بوده، بنابر احتياط مستحب مقدارى را كه مىداند از خمس بيشتر بوده، از
طرف صاحب آن صدقه بدهد.
مسأله 1817 - اگر خمس مال حلال مخلوط به حرام را بدهد، يا مالى كه صاحبش را
نمىشناسد به نيت او صدقه بدهد، بعد از آن كه صاحبش پيدا شد، بنابر احتياط واجب بايد به
مقدار مالش به او بدهد.
مسأله 1818 - اگر مال حلال با حرام مخلوط شود و مقدار حرام معلوم باشد و انسان
بداند كه صاحب آن از چند نفر معين بيرون نيست ولى نتواند بفهمد كيست، بايد قرعه
بيندازند و بنام هر كس افتاد مال را به او بدهند.

240
5 - جواهرى كه به واسطه فرو رفتن در دريا بدست مىآيد
مسأله 1819 - اگر بواسطه غواصى يعنى فرو رفتن در دريا لؤلؤ و مرجان يا جواهر
ديگرى كه با فرو رفتن در دريا بيرون مىآيد بيرون آورند، روئيدنى باشد، يا معدنى، چنانچه
بعد از كم كردن مخارجى كه براى بيرون آوردن آن كرده‌اند، قيمت آن‌ به 18 نخود طلا برسد،
بايد خمس آن را بدهند، چه در يك دفعه آن را از دريا بيرون آورده باشند يا در چند دفعه،
آنچه بيرون آمده از يك جنس باشد يا از چند جنس، ولى اگر چند نفر آن را بيرون آورده
باشند هر كدام آنان كه قيمت سهمش به 18 نخود طلا برسد فقط او بايد خمس بدهد.
مسأله 1820 - اگر بدون فرو رفتن در دريا به وسيله اسبابى جواهر بيرون آورد و بعد از
كم كردن مخارجى كه براى آن كرده قيمت آن به 18 نخود طلا برسد بنابر احتياط خمس آن
واجب است. ولى اگر از روى آب دريا يا از كنار دريا جواهر بگيرد، در صورتى بايد خمس آن
را بدهد كه اين كار شغلش باشد و از مخارج سالش به تنهايى يا با منفعت‌هاى ديگر زياد
بيايد.
مسأله 1821 - خمس ماهى و حيوانات ديگرى كه انسان بدون فرو رفتن در دريا
مىگيرد در صورتى واجب است كه براى كسب بگيرد و به تنهائى يا با منفعتهاى ديگر كسب
او از مخارج سالش زيادتر باشد.
مسأله 1822 - اگر انسان بدون قصد اين كه چيزى از دريا بيرون آورد در دريا فرو رود
و اتفاقا جواهرى به دستش آيد در صورتى كه قصد كند كه آن چيز ملكش باشد بايد خمس آن را
بدهد.
مسأله 1823 - اگر انسان در دريا فرو رود و حيوانى را بيرون آورد و در شكم آن
جواهرى پيدا كند كه قيمتش هيجده نخود طلا يا بيشتر باشد چنانچه آن حيوان مانند صدف
باشد كه نوعا در شكمش جواهر است، بايد خمس آن را بدهد، و اگر اتفاقا جواهر بلعيده باشد
احتياط آن است كه حكم گنج را در آن جارى كنند.
مسأله 1824 - اگر در رودخانه‌هاى بزرگ مانند دجله و فرات فرو رود و جواهرى
بيرون آورد. چنانچه در آن رودخانه جواهر عمل مىآيد، بايد خمس آن را بدهد.
مسأله 1825 - اگر در آب فرو رود و مقدارى عنبر بيرون آورد كه قيمت آن 18 نخود
طلا يا بيشتر باشد، بايد خمس آن را بدهد. و چنانچه از روى آب يا از كنار دريا بدست آورد،
اگر قيمت آن به مقدار 18 نخود طلا هم نرسد در صورتى كه اين كار كسبش باشد و به تنهائى
يا با منفعتهاى ديگر او از مخارج سالش زياد بيايد بايد خمس آن را بدهد.

241
مسأله 1826 - كسى كه كسبش غواصى يا بيرون آوردن معدن است اگر خمس آنها
را بدهد و چيزى از مخارج سالش زياد بيايد، لازم نيست دوباره خمس آن را بدهد.
مسأله 1827 - اگر بچه‌اى معدنى را بيرون آورد، يا مال حلال مخلوط به حرام داشته
باشد، يا گنجى پيدا كند، يا به واسطه فرو رفتن در دريا جواهرى بيرون آورد ولى او بايد خمس
آنها را بدهد.
6 - غنيمت
مسأله 1828 - اگر مسلمانان به امر امام عليه السلام با كفار جنگ كنند و چيزهائى
در جنگ بدست آورند. به آنها غنيمت گفته مىشود و مخارجى را كه براى غنيمت كرده‌اند،
مانند مخارج نگهدارى و حمل و نقل آن و نيز مقدارى را كه امام عليه السلام صلاح مىداند به
مصرفى برساند و چيزهائى كه مخصوص به امام است، بايد از غنيمت كنار بگذارند و خمس بقيه
آن را بدهند.
7 - زمينى كه كافر ذمى از مسلمان بخرد
مسأله 1829 - اگر كافر ذمى زمينى را از مسلمان بخرد، بايد خمس آن را از همان زمين
بدهد. و اگر پول آن را هم بدهد اشكال ندارد، ولى اگر غير از پول چيز ديگر بدهد بايد به اذن
حاكم شرع باشد، و نيز اگر خانه و دكان و مانند اينها را از مسلمان بخرد، چنانچه زمين آن را
جداگانه قيمت كنند و بفروشند بايد خمس زمين آن را بدهد. و اگر خانه و دكان را روى هم
بفروشند و زمين بتبع آن منتقل شود خمس زمين واجب نيست. و در دادن اين خمس قصد قربت
لازم نيست، بلكه حاكم شرع هم كه خمس را از او مىگيرد لازم نيست قصد قربت نمايد.
مسأله 1830 - اگر كافر ذمى زمينى را كه از مسلمان خريده به مسلمان ديگرى هم
بفروشد، بايد خمس آن را بدهد، و نيز اگر بميرد و مسلمانى آن زمين را از او ارث ببرد، بايد
خمس آن را از همان زمين، يا از مال ديگرش بدهند.
مسأله 1831 - اگر كافر ذمى موقع خريد زمين شرط كند كه خمس ندهد، يا شرط
كند كه فروشنده خمس آن را بدهد، شرط او صحيح نيست و بايد خمس را بدهد، ولى اگر شرط
كند كه فروشنده مقدار خمس را از طرف او به صاحبان خمس بدهد اشكال ندارد.
مسأله 1832 - اگر مسلمان زمينى را به غير خريد و فروش ملك كافر كند و عوض آن
را بگيرد. مثلا به او صلح نمايد، بنا بر احتياط واجب كافر ذمى بايد خمس آن را بدهد.

242
مسأله 1833 - اگر كافر ذمى صغير باشد و ولى او برايش زمينى بخرد احتياط واجب
آن است كه بعد از بلوغ خمس زمين را از او بگيرند.
مصرف خمس
مسأله 1834 - خمس را بايد دو قسمت كنند: يك قسمت آن سهم سادات است،
بنابر احتياط واجب بايد با اذن مجتهد جامع الشرايط به سيد فقير، يا سيد يتيم، يا به سيدى كه
در سفر درمانده شده بدهند و نصف ديگر آن سهم امام عليه السلام است كه در اين زمان بايد
به مجتهد جامع الشرايط بدهند يا به مصرفى كه او اجازه مىدهد برسانند. ولى اگر انسان بخواهد
سهم امام را به مجتهدى كه از او تقليد نمىكنند بدهد، در صورتى به او اذن داده مىشود كه
بداند آن مجتهد و مجتهدى كه از او تقليد مىكند، سهم امام را به يك طور مصرف مىكنند.
مسأله 1835 - سيد يتيمى كه به او خمس مىدهند، بايد فقير باشد ولى به سيدى كه در
سفر درمانده شده، اگر در وطنش فقير هم نباشد مىشود خمس داد.
مسأله 1836 - به سيدى كه در سفر درمانده شده، اگر سفر او سفر معصيت باشد،
نبايد خمس بدهند.
مسأله 1837 - به سيدى كه عادل نيست مىشود خمس داد ولى به سيدى كه دوازده
امامى نيست، نبايد خمس بدهند.
مسأله 1838 - به سيدى كه معصيت كار است، اگر خمس دادن كمك به معصيت
او باشد، نمىشود خمس داد و به سيدى هم كه آشكارا معصيت مىكند، اگر چه دادن خمس
كمك به معصيت او نباشد، بنابر احتياط واجب نبايد خمس بدهند.
مسأله 1839 - اگر كسى بگويد سيدم نمىشود به او خمس داد مگر آن كه دو نفر
عادل، سيد بودن او را تصديق كنند يا در بين مردم به طورى معروف باشد كه انسان يقين يا
اطمينان پيدا كند كه سيد است.
مسأله 1840 - به كسى كه در شهر خودش مشهور باشد سيد است، اگر چه انسان به
سيد بودن او يقين نداشته باشد مىشود خمس داد.
مسأله 1841 - كسى كه زنش سيده است بنابر احتياط واجب نبايد به او خمس بدهد
كه به مصرف مخارج خودش برساند، ولى اگر مخارج ديگران بر آن زن واجب باشد و نتواند
مخارج آنان را بدهد، جايز است انسان خمس به آن زن بدهد كه به مصرف آنان برساند.
مسأله 1842 - اگر مخارج سيدى كه زوجه انسان نيست بر انسان واجب باشد بنابر

243
احتياط واجب، نمىتواند از خمس خوراك و پوشاك او را بدهد، ولى اگر مقدارى خمس ملك
او كند كه به مصرف ديگرى غير مخارج خودش كه بر خمس دهنده واجب است برساند مانعى
ندارد.
مسأله 1843 - به سيد فقيرى كه مخارجش بر ديگرى واجب است و او نمىتواند
مخارج آن سيد را بدهد، مىشود خمس داد.
مسأله 1844 - احتياط واجب آن است كه بيشتر از مخارج يك سال به يك سيد فقير
خمس ندهند.
مسأله 1845 - اگر در شهر انسان سيد مستحقى نباشد و احتمال هم ندهد كه پيدا
شود، يا نگهدارى خمس تا پيدا شدن مستحق ممكن نباشد، بايد خمس را به شهر ديگرى ببرد. و
به مستحق برساند و احتياط آن است كه مخارج بردن آن را از خمس بر ندارد و اگر خمس از بين
برود، چنانچه در نگهدارى آن كوتاهى كرده، بايد عوض آن را بدهد و اگر كوتاهى نكرده،
چيزى بر او واجب نيست.
مسأله 1846 - هر گاه در شهر خودش مستحقى نباشد ولى احتمال دهد كه پيدا شود
اگر چه نگهدارى خمس تا پيدا شدن مستحق ممكن باشد مىتواند خمس را به شهر ديگر ببرد، و
چنانچه در نگهدارى آن كوتاهى نكند و تلف شود، نبايد چيزى بدهد. ولى نمىتواند مخارج
بردن آن را از خمس بردارد.
مسأله 1847 - اگر در شهر خودش مستحق پيدا شود، باز هم مىتواند خمس را به شهر
ديگر ببرد و به مستحق برساند، ولى مخارج بردن آن را بايد از خودش بدهد و در صورتى كه
خمس از بين برود، اگر چه در نگهدارى آن كوتاهى نكرده باشد ضامن است.
مسأله 1848 - اگر با اذن حاكم شرع خمس را به شهر ديگر ببرد و از بين برود لازم
نيست دوباره خمس بدهد و هم چنين است اگر به كسى بدهد كه از طرف حاكم شرع وكيل
بوده كه خمس را بگيرد و از آن شهر به شهر ديگر ببرد.
مسأله 1849 - اگر خمس را از خود مال ندهد و با اذن حاكم شرع از جنس ديگر
بدهد، بايد به قيمت واقعى آن جنس حساب كند، و چنانچه گرانتر از قيمت حساب كند،
اگر چه مستحق به آن قيمت راضى شده باشد، بايد مقدارى را كه ‌زياد حساب كرده بدهد.
مسأله 1850 - كسى كه از مستحق طلبكار است و مىخواهد طلب خود را بابت
خمس حساب كند، بنابر احتياط واجب بايد خمس را به او بدهد و بعد مستحق بابت بدهى
خود به او برگرداند. ولى اگر با اذن حاكم شرع باشد اين احتياط لازم نيست.

244
مسأله 1851 - مستحق نمىتواند خمس را بگيرد و به مالك ببخشد، ولى كسى كه
مقدار زيادى خمس بدهكار است و فقير شده و اميد چيزدار شدنش هم نمىرود و مىخواهد
مديون اهل خمس نباشد، اگر مستحق راضى شود كه خمس را از او بگيرد و به او ببخشد
اشكال ندارد.
مسأله 1852 - اگر خمس را با حاكم شرع يا وكيل او يا با سيد دست گردان كند و
بخواهد در سال بعد بپردازد نمىتواند از منافع آن سال كسر نمايد پس اگر مثلا هزار تومان
دست گردان كرده و از منافع سال بعد دو هزار تومان بيشتر از مخارجش داشته باشد بايد خمس
دو هزار تومان را بدهد و هزار تومانى را كه بابت خمس بدهكار است از بقيه بپردازد.

245
احكام زكات
مسأله 1853 - زكات نه‌ چيز واجب است: اول گندم. دوم جو. سوم خرما. چهارم
كشمش. پنجم طلا. ششم نقره. هفتم شتر. هشتم گاو. نهم گوسفند و اگر كسى مالك يكى
از اين نه چيز باشد، با شرايطى كه بعدا گفته مىشود بايد مقدارى كه معين شده به يكى از
مصرفهائى كه دستور داده‌اند برساند.
مسأله 1854 - سلت كه دانه‌اى است به نرمى گندم و خاصيت جو دارد زكات
ندارد، ولى علس كه مثل گندم است و خوراك مردمان صنعا مىباشد، زكاتش بنابر احتياط
واجب بايد داده شود.
شرايط واجب شدن زكات
مسأله 1855 - زكات در صورتى واجب مىشود كه مال به مقدار نصاب كه بعدا
گفته مىشود برسد و مالك آن، بالغ و عاقل و آزاد باشد و بتواند در آن مال تصرف كند.
مسأله 1856 - بعد از آن كه انسان دوازده ماه مالك گاو و گوسفند و شتر و طلا و نقره
بود بايد زكات آن را بدهد. ولى از اول ماه دوازدهم نمىتواند طورى در مال تصرف كند كه
مال از بين برود و اگر تصرف كند ضامن است و چنانچه در ماه دوازدهم بدون اختيار او
بعضى از شرطهاى زكات از بين برود زكات بر او واجب نيست.
مسأله 1857 - اگر مالك گاو و گوسفند و شتر و طلا و نقره در بين سال بالغ شود،
زكات بر او واجب نيست.
مسأله 1858 - زكات گندم و جو وقتى واجب مىشود كه به آنها گندم، جو گفته
شود، و زكات كشمش بنابر احتياط وقتى واجب مىشود كه غوره است، و موقعى هم كه

246
خرما قدرى خشك شد كه به او تمر مىگويند زكات آن واجب مىشود. ولى وقت دادن
زكات در گندم و جو موقع خرمن شدن و جدا كردن كاه آنها و در خرما و كشمش موقعى
است كه خشك شده باشند.
مسأله 1859 - اگر موقع واجب شدن زكات گندم و جو و كشمش و خرما كه در
مسأله پيش گفته شد، صاحب آنها بالغ باشد، بايد زكات آنها را بدهد.
مسأله 1860 - اگر صاحب گاو و گوسفند و شتر و طلا و نقره در تمام سال ديوانه
باشد، زكات بر او واجب نيست. ولى اگر در مقدارى از سال ديوانه باشد و در آخر سال عاقل
گردد چنانچه ديوانگى او بقدرى كم باشد كه مردم بگويند در تمام سال عاقل بوده بنابر
احتياط زكات بر او واجب است.
مسأله 1861 - اگر صاحب گاو و گوسفند و شتر و طلا و نقره در مقدارى از سال
مست يا بيهوش شود، زكات از او ساقط نمىشود. و هم چنين است اگر موقع واجب شدن
زكات گندم و جو و خرما و كشمش مست يا بيهوش باشد.
مسأله 1862 - مالى را كه از انسان غصب كرده‌اند و نمىتواند در آن تصرف كند
زكات ندارد. و نيز اگر زراعتى را از او غصب كنند و موقعى كه زكات آن واجب مىشود، در
دست غصب كننده باشد، موقعى كه به صاحبش برمىگردد زكات ندارد.
مسأله 1863 - اگر طلا و نقره يا چيز ديگرى را كه زكات آن واجب است قرض كند
و يك سال نزد او بماند، بايد زكات آن را بدهد و بر كسى كه قرض داده چيزى واجب
نيست.
زكات گندم و جو و خرما و كشمش
مسأله 1864 - زكات گندم و جو و خرما و كشمش وقتى واجب مىشود كه به مقدار
نصاب برسند و نصاب آنها 288 من تبريز و 45 مثقال كم است كه 207 / 847 كيلوگرم
مىشود چون كه نظر اهل فن مختلف است اقرب اين است كه مقدار نصاب 193 / 849
كيلوگرم است و احتياط اين است كه مقدار كمتر را ملاحظه نمايند.
مسأله 1865 - اگر پيش از دادن زكات از انگور و خرما و جو و گندمى كه زكات
آنها واجب شده خود و عيالاتش بخورند، يا مثلا به فقير بدهد، زكات مقدارى را كه مصرف
كرده واجب نيست.
مسأله 1866 - اگر بعد از آن كه زكات گندم و جو و خرما و انگور واجب شد مالك آن

247
بميرد، بايد مقدار زكات را از مال او بدهند. ولى اگر پيش از واجب شدن زكات بميرد،
هر يك از ورثه كه سهم او به اندازه نصاب است، بايد زكات سهم خود را بدهد و در صورتى
كه نمو در ملك ورثه باشد بنابر احتياط واجب در صورتى كه انتقال به ورثه بعد از اتمام نمو و
قبل از تعلق وجوب زكات باشد.
مسأله 1867 - كسى كه از طرف حاكم شرع مأمور جمع آورى زكات است، موقع
خرمن كه گندم و جو را از كاه جدا مىكنند و بعد از خشك شدن خرما و انگور، مىتواند
زكات را مطالبه كند. و اگر مالك ندهد و چيزى كه زكات آن واجب شده، از بين برود بايد
عوض آن را بدهد.
مسأله 1868 - اگر بعد از مالك شدن درخت خرما و انگور يا زراعت گندم و جو
زكات آنها واجب شود، مثلا خرما در ملك او زرد يا سرخ شود، بايد زكات آن را بدهد.
مسأله 1869 - اگر بعد از آن كه زكات گندم و جو و خرما و انگور واجب شد، زراعت
و درخت را بفروشد، بايد زكات آنها را بدهد.
مسأله 1870 - اگر انسان گندم يا جو يا خرما يا انگور را بخرد و بداند كه فروشنده
زكات آن را داده، يا شك كند كه داده يا نه، چيزى بر او واجب نيست. و اگر بداند كه
زكات آن را نداده، چنانچه حاكم شرع معامله مقدارى را كه بايد از بابت زكات داده شود،
اجازه ندهد معامله آن مقدار باطل است. و حاكم شرع مىتواند مقدار زكات را از خريدار
بگيرد، و اگر معامله مقدار زكات را اجازه دهد، معامله صحيح است. و خريدار بايد قيمت
آن مقدار را به حاكم شرع بدهد، و در صورتى كه قيمت آن مقدار را به فروشنده داده باشد،
مىتواند از او پس بگيرد.
مسأله 1871 - اگر و زن گندم و جو و خرما و كشمش موقعى كه تر است به 288 من
و 45 مثقال كم برسد و بعد از خشك شدن كمتر از اين مقدار شود، زكات ‌آن واجب نيست.
مسأله 1872 - اگر گندم و جو و خرما را پيش از خشك شدن مصرف كند اگر چه
خشك آنها به اندازه نصاب باشد، زكات آنها واجب نيست ولى اگر احتياطا زكات آنها را
بدهد خيلى پسنديده است.
مسأله 1873 - خرمائى كه تازه آن را مىخورند و اگر بماند خيلى كم مىشود چنانچه
مقدارى باشد كه خشك آن به 288 من و 45 مثقال كم برسد، زكات آن واجب است.
مسأله 1874 - گندم و جو و خرما و كشمشى كه زكات آنها را داده اگر چند سال
هم نزد او بماند زكات ندارد.

248
مسأله 1875 - اگر گندم و جو و خرما و انگور از آب باران يا نهر مشروب شود يا مثل
زراعتهاى مصر از رطوبت زمين استفاده كند، زكات آن ده يك است، و اگر با دلو و مانند آن
آبيارى شود، زكات آن بيست يك است و اگر مقدارى از باران يا نهر يا رطوبت زمين
استفاده كند و به همان مقدار از آبيارى با دلو و مانند آن استفاده نمايد، زكات نصف آن ده
يك و زكات نصف ديگر آن بيست يك مىباشد يعنى از چهل قسمت سه قسمت آن را بابت
زكات بدهند.
مسأله 1876 - اگر گندم و جو و خرما و انگور، هم از آب باران يا مانند آن مشروب
شود و هم از آب دلو يا مانند آن استفاده كند، چنانچه طورى باشد كه بگويند با دلو مثلا
آبيارى شده نه باران زكات آن بيست يك است، و اگر بگويند با آب باران آبيارى شده نه
دلو مثلا زكات آن ده يك است.
مسأله 1877 - اگر شك كند كه آبيارى با آب باران شده يا آبيارى به دلو، بيست
يك بر او واجب مىشود.
مسأله 1878 - اگر گندم و جو و خرما و انگور با آب باران يا نهر مشروب شود و به
آب دلو و مانند آن محتاج نباشد ولى مثلا با آب دلو هم آبيارى شود، و آب دلو به زياد شدن
محصول كمك نكند زكات آن ده يك است، و اگر با دلو و مانند آن آبيارى شود و به آب نهر
يا باران محتاج نباشد ولى با آب نهر يا باران هم مشروب شود و آنها به زياد شدن محصول كمك
نكنند، زكات آن بيست يك است.
مسأله 1879 - اگر زراعتى را با دلو و مانند آن آبيارى كنند و در زمينى كه پهلوى آن
است زراعتى كنند كه از رطوبت آن زمين استفاده نمايد و محتاج به آبيارى نشود زكات زراعتى
كه با دلو آبيارى شده، بيست يك و زكات زراعتى كه پهلوى آن است، ده يك مىباشد.
مسأله 1880 - مخارجى را كه براى گندم و جو و خرما و انگور كرده است حتى
مقدارى از قيمت اسباب و لباس را كه به واسطه زراعت كم شده، مىتواند از حاصل كسر
كند. و چنانچه پيش از كم كردن اينها به 288 من و 45 مثقال كم برسد، بايد زكات باقى
مانده آن را بدهد.
مسأله 1881 - قيمت وقتى كه تخم را براى زراعت پاشيده مىتواند جزء مخارج
حساب نمايد.
مسأله 1882 - اگر زمين و اسباب زراعت يا يكى از اين دو ملك خود او باشد، نبايد
كرايه آنها را جزء مخارج حساب كند، و نيز براى كارهائى كه خودش كرده يا ديگرى

249
بىاجرت انجام داده، چيزى از حاصل كسر نمىشود.
مسأله 1883 - اگر درخت انگور يا خرما را بخرد، قيمت آن جزء مخارج نيست ولى
اگر خرما يا انگور را پيش از چيدن بخرد، پولى را كه براى آن داده جزء مخارج حساب
مىشود.
مسأله 1884 - اگر زمينى را بخرد و در آن زمين گندم يا جو بكارد، پولى را كه براى
خريد زمين داده جزء مخارج حساب نمىشود، ولى اگر زراعت را بخرد، پولى را كه براى خريد
آن داده مىتواند جزء مخارج حساب نمايد و از حاصل كم كند، اما بايد قيمت كاهى را كه از
آن بدست مىآيد، از پولى كه براى خريد زراعت داده كسر نمايد مثلا اگر زراعتى را پانصد
تومان بخرد و قيمت كاه آن صد تومان باشد. فقط چهار صد تومان آن را مىتواند جزء مخارج
حساب نمايد.
مسأله 1885 - كسى كه بدون گاو و چيزهاى ديگر كه براى زراعت لازم است
مىتواند زراعت كند، اگر اينها را بخرد، نبايد پولى را كه براى خريد اينها داده جزء مخارج
حساب نمايد.
مسأله 1886 - كسى كه بدون گاو و چيزهاى ديگرى كه براى زراعت لازم است
نمىتواند زراعت كند، اگر آنها را بخرد و به واسطه زراعت به كلى از بين بروند، مىتواند تمام
قيمت آنها را جزء مخارج حساب كند، ولى اگر بعد از زراعت چيزى از قيمتشان كم نشود
بنابر احتياط واجب چيزى از قيمت آنها را جزء مخارج حساب ننمايد.
مسأله 1887 - اگر در يك زمين جو و گندم و چيزى مثل برنج و لوبيا كه زكات آن
واجب نيست بكارد، خرجهائى كه براى هر كدام آنها كرده فقط پاى همان حساب مىشود،
ولى اگر براى هر دو مخارجى كرده بايد به هر دو قسمت نمايد، مثلا اگر هر دو به يك اندازه
بوده، مىتواند نصف مخارج را از جنسى كه زكات دارد كسر نمايد.
مسأله 1888 - اگر براى سال اول عملى مانند شخم زدن انجام دهد اگر چه براى
سالهاى بعد هم فائده داشته باشد بايد مخارج آن را از سال اول كسر كند، ولى اگر براى چند
سال عمل كند بايد بين آنها تقسيم نمايد.
مسأله 1889 - اگر انسان در چند شهر كه فصل آنها با يكديگر اختلاف دارد و
زراعت و ميوه آنها در يك وقت بدست نمىآيد گندم يا جو يا خرما يا انگور داشته باشد و همه
آنها محصول يك سال حساب شود، چنانچه چيزى كه اول مىرسد به اندازه نصاب يعنى 288
من و 45 مثقال كم باشد، بايد زكات آن را موقعى كه مىرسد بدهد و زكات بقيه را هر وقت

250
بدست مىآيد ادا نمايد، و اگر آنچه اول مىرسد به اندازه نصاب نباشد صبر مىكند تا بقيه
آن برسد. پس اگر روى هم به مقدار نصاب شود، زكات آن واجب است، و اگر به مقدار
نصاب نشود، زكات آن واجب نيست.
مسأله 1890 - اگر درخت خرما يا انگور در يك سال دو مرتبه ميوه دهد، چنانچه روى
هم به مقدار نصاب باشد، بنابر احتياط زكات آن واجب است.
مسأله 1891 - اگر مقدارى خرما يا انگور تازه دارد كه خشك آن به اندازه نصاب
مىشود، چنانچه به قصد زكات از تازه آن به قدرى به مستحق بدهد كه اگر خشك شود به
اندازه زكاتى باشد كه بر او واجب است اشكال ندارد.
مسأله 1892 - اگر زكات خرماى خشك يا كشمش بر او واجب باشد نمىتواند
زكات آن را خرماى تازه يا انگور بدهد و نيز اگر زكات خرماى تازه يا انگور بر او واجب
باشد، نمىتواند زكات آن را خرماى خشك يا كشمش بدهد. اما اگر يكى از اينها يا چيز
ديگرى را به قصد قيمت زكات بدهد مانعى ندارد.
مسأله 1893 - كسى كه بدهكار است و مالى هم دارد كه زكات آن واجب شده اگر
بميرد، بايد اول تمام زكات را از مالى كه زكات آن واجب شده بدهند، بعد قرض او را ادا
نمايند.
مسأله 1894 - كسى كه بدهكار است و گندم يا جو يا خرما يا انگور هم دارد، اگر
بميرد و پيش از آن كه زكات اينها واجب شود، ورثه قرض او را از مال ديگر بدهند، هر كدام كه
سهمشان به 288 من و 45 مثقال كم برسد، بايد زكات بدهد، و اگر پيش از آن كه زكات
اينها واجب شود، قرض او را ندهند چنانچه مال ميت فقط به اندازه بدهى او باشد واجب
نيست زكات اينها را بدهند، و اگر مال ميت بيشتر از بدهى او باشد، در صورتى كه بدهى او به
قدرى است كه اگر بخواهند ادا نمايند بايد مقدارى از گندم و جو و خرما و انگور را هم به
طلبكار بدهند، آنچه را به طلبكار مىدهند زكات ندارد و بقيه مال ورثه است و هر كدام
آنان كه سهمش به اندازه نصاب شود، بايد زكات آن را بدهد.
مسأله 1895 - اگر گندم و جو و خرما و كشمشى كه زكات آنها واجب شده خوب و
بد دارد بايد زكات هر كدام از خوب و بد را از خود آنها بدهد و زكات همه را از بد نمىتواند
بدهد.

251
نصاب طلا
مسأله 1896 - طلا دو نصاب دارد: نصاب اول آن بيست مثقال شرعى است كه هر
مثقال آن 18 نخود است، پس وقتى طلا به بيست مثقال شرعى كه پانزده مثقال معمولى است
برسد، اگر شرايط ديگر را هم كه گفته شد داشته باشد، انسان بايد چهل يك آن را كه نه
نخود مىشود از بابت زكات بدهد و اگر به اين مقدار نرسد زكات آن واجب نيست و نصاب
دوم آن چهار مثقال شرعى است كه سه مثقال معمول مىشود يعنى اگر سه مثقال به پانزده
مثقال اضافه شود، بايد زكات تمام 18 مثقال را از قرار چهل يك بدهد و اگر كمتر از سه
مثقال اضافه شود، فقط بايد زكات 15 مثقال آن را بدهد، و زيادى آن زكات ندارد، و
همچنين است هر چه بالا رود، يعنى اگر سه مثقال اضافه شود، بايد زكات تمام آنها را بدهد و
اگر كمتر اضافه شود، مقدارى كه اضافه شد زكات ندارد.
نصاب نقره
مسأله 1897 - نقره دو نصاب دارد: نصاب اول آن 105 مثقال معمولى است كه اگر
نقره به 105 مثقال برسد و شرائط ديگر را هم كه گفته شد داشته باشد انسان بايد چهل يك
آن را كه 2 مثقال و 15 نخود است از بابت زكات بدهد و اگر به اين مقدار نرسد زكات آن
واجب نيست. و نصاب دوم آن 21 مثقال است يعنى اگر 21 مثقال به 105 مثقال اضافه
شود، بايد زكات تمام 126 مثقال را به ‌طورى كه گفته شد بدهد و اگر كمتر از 21 مثقال
اضافه شود، فقط بايد زكات 105 مثقال آن را بدهد و زيادى آن زكات ندارد و همچنين است
هر چه بالا رود، يعنى اگر 21 مثقال اضافه شود، بايد زكات تمام آنها را بدهد، و اگر كمتر
اضافه شود مقدارى كه اضافه شده و كمتر از 21 مثقال است زكات ندارد. بنابر اين اگر
انسان چهل يك هر چه طلا و نقره دارد بدهد، زكاتى را كه بر او واجب بوده داده و گاهى
هم بيشتر از مقدار واجب داده است مثلا كسى كه 110 مثقال نقره دارد، اگر چهل يك آن
را بدهد، زكات 105 مثقال آن را كه واجب بوده داده و مقدارى هم براى 5 مثقال آن داده
كه واجب نبوده است.
مسأله 1898 - كسى كه طلا يا نقره او به اندازه نصاب است، اگر چه زكات آن را
داده باشد، تا وقتى از نصاب اول كم نشده، همه ساله بايد زكات آن را بدهد.
مسأله 1899 - زكات طلا و نقره در صورتى واجب مىشود كه آن را سكه زده باشند و
معامله با آن رواج باشد و اگر سكه آن از بين ‌هم رفته باشد بايد زكات آن را بدهند.

252
مسأله 1900 - طلا و نقره سكه دارى كه زنها براى زينت به كار مىبرند، زكات ندارد
اگر چه رواج باشد.
مسأله 1901 - كسى كه طلا و نقره دارد، اگر هيچ كدام آنها به اندازه نصاب اول
نباشد مثلا 104 مثقال نقره و 14 مثقال طلا داشته باشد، زكات بر او واجب نيست.
مسأله 1902 - چنانچه سابقا گفته شد زكات طلا و نقره در صورتى واجب مىشود
كه انسان يازده ماه مالك مقدار نصاب باشد و اگر در بين يازده ماه، طلا و نقره او از نصاب
اول كمتر شود، زكات بر او واجب نيست.
مسأله 1903 - اگر در بين يازده ماه طلا و نقره‌اى را كه دارد با طلا يا نقره يا چيز
ديگر عوض نمايد يا آنها را آب كند، زكات بر او واجب نيست. ولى اگر براى فرار از دادن
زكات اين كارها را بكند، احتياط مستحب آن است كه زكات را بدهد.
مسأله 1904 - اگر در ماه دوازدهم پول طلا و نقره را آب كند، بايد زكات آنها را
بدهد، و چنانچه به واسطه آب كردن، وزن يا قيمت آنها كم شود، بايد زكاتى را كه پيش از
آب كردن بر او واجب بوده بدهد.
مسأله 1905 - اگر طلا و نقره‌اى كه دارد خوب و بد داشته باشد، مىتواند زكات
هر كدام از خوب و بد را از خود آن بدهد ولى بهتر است زكات همه آنها را از طلا و نقره خوب
بدهد.
مسأله 1906 - طلا و نقره‌اى كه بيشتر از اندازه معمولى فلز ديگرى دارد، اگر خالص
آن به اندازه نصاب كه مقدار آن گفته شد برسد، انسان بايد زكات آن را بدهد، و چنانچه
شك دارد كه خالص آن به اندازه نصاب هست يا نه، زكات آن واجب نيست.
مسأله 1907 - اگر طلا و نقره‌اى كه دارد به مقدار معمول فلز ديگر با آن مخلوط باشد،
نمىتواند زكات آن را از طلا و نقره‌اى بدهد كه بيشتر از معمولى فلز ديگر دارد ولى اگر به
قدرى بدهد كه يقين كند طلا و نقره خالصى كه در آن هست، به اندازه زكاتى مىباشد كه
بر او واجب است اشكال ندارد.
زكات شتر و گاو و گوسفند
مسأله 1908 - زكات شتر و گاو و گوسفند غير از شرطهائى كه گفته شد دو شرط
ديگر دارد: اول آن كه حيوان در تمام سال بيكار باشد و اگر در تمام سال يكى دو روز هم
كار كرده باشد، بنابر احتياط زكات آن واجب است. دوم آن كه در تمام سال از علف بيابان

253
بچرد، پس اگر تمام سال يا مقدارى از آن را از علف چيده شده، يا از زراعتى كه ملك
مالك يا ملك كس ديگر است بچرد زكات ندارد. ولى اگر در تمام سال يك روز يا دو روز
از علف مالك بخورد بنابر احتياط زكات آن واجب مىباشد.
مسأله 1909 - اگر انسان براى شتر و گاو و گوسفند خود چراگاهى را كه كسى
نكاشته بخرد، يا اجاره كند، يا براى چراندن در آن باج بدهد، بايد زكات را بدهد.
نصاب شتر
مسأله 1910 - شتر دوازده نصاب دارد: اول پنج شتر و زكات آن يك گوسفند است
و تا شماره شتر به اين مقدار نرسد زكات ندارد. دوم ده شتر و زكات آن دو گوسفند است.
سوم پانزده شتر و زكات آن سه گوسفند است. چهارم بيست شتر و زكات آن چهار گوسفند
است. پنجم بيست و پنج شتر و زكات آن پنج گوسفند است. ششم بيست و شش شتر و
زكات آن يك شتر است كه داخل سال دوم شده باشد. هفتم سى و شش شتر و زكات آن يك
شتر است كه داخل سال سوم شده باشد. هشتم چهل و شش شتر و زكات آن يك شتر است
كه داخل سال چهارم شده باشد. نهم شصت و يك شتر و زكات آن يك شتر است كه داخل
سال پنجم شده باشد. دهم هفتاد و شش شتر و زكات آن دو شتر است كه داخل سال سوم
شده باشد. يازدهم نود و يك شتر و زكات آن دو شتر است كه داخل سال چهارم شده باشد.
دوازدهم صد و بيست و يك شتر و بالاتر از آنست كه بايد يا چهل تا چهل تا حساب كند و
براى هر چهل تا يك شترى بدهد كه داخل سال سوم شده باشد، يا پنجاه ‌تا پنجاه تا حساب
كند و براى هر پنجاه تا يك شترى بدهد كه داخل سال چهارم شده باشد و يا با چهل و پنجاه
حساب كند. ولى در هر صورت بايد طورى حساب كند كه چيزى باقى نماند، يا اگر چيزى
باقى مىماند، از نه تا بيشتر نباشد، مثلا اگر 140 شتر دارد، بايد براى صد تا دو شترى كه
داخل سال چهارم شده و براى چهل تا يك شتر ماده‌اى كه داخل سال سوم شده باشد
بدهد. (1)
مسأله 1911 - زكات ما بين دو نصاب واجب نيست پس اگر شماره شترهائى كه
دارد از نصاب اول كه پنج است بگذرد، تا به نصاب دوم كه ده تا است نرسيده، فقط بايد
زكات پنج تاى آن را بدهد. و هم چنين است در نصابهاى بعد.

1 - شتر زكات بايد ماده باشد.
254
نصاب گاو
مسأله 1912 - گاو دو نصاب دارد: نصاب اول آن سى تا است كه وقتى شماره گاو
به سى رسيد، اگر شرايطى را كه گفته شد داشته باشد، انسان بايد يك گوساله‌اى كه داخل
سال دوم شده از بابت زكات بدهد. و نصاب دوم آن چهل است و زكات آن يك گوساله
ماده‌اى است كه داخل سال سوم شده باشد و زكات ما بين سى و چهل واجب نيست مثلا
كسى كه سى و نه گاو دارد، فقط بايد زكات سى تاى آنها را بدهد، و نيز اگر از چهل گاو
زيادتر داشته باشد تا به شصت نرسيده، فقط بايد زكات چهل تاى آن را بدهد و بعد از آن كه به
شصت رسيد، چون دو برابر نصاب اول را دارد، بايد دو گوساله‌اى كه داخل سال دوم شده
بدهد و همچنين هر چه بالا رود، بايد يا سى تا سى تا حساب كند يا چهل تا چهل تا يا با سى و
چهل حساب نمايد و زكات آن را به دستورى كه گفته شده بدهد، ولى بايد طورى حساب كند
كه چيزى باقى نماند، يا اگر چيزى باقى مىماند از نه تا بيشتر نباشد، مثلا اگر هفتاد گاو دارد،
بايد به حساب سى و چهل حساب كند و براى سى تاى آن زكات سى تا و براى چهل تاى
آن زكات چهل تا را بدهد، چون اگر به حساب سى تا حساب كند، ده تا زكات نداده
مىماند.
نصاب گوسفند
مسأله 1913 - گوسفند پنج نصاب دارد: اول چهل و زكات آن يك گوسفند است و
تا گوسفند به چهل نرسد زكات را از خود گوسفندها بدهد بلكه اگر گوسفند ديگرى بدهد، يا
مطابق قيمت گوسفند، پول بدهد كافى است، ولى اگر بخواهد جنس ديگر بدهد جنسى بدهد
كه براى فقراء بهتر باشد.
مسأله 1914 - زكات ما بين دو نصاب واجب نيست، پس اگر شماره گوسفندهاى
كسى از نصاب اول كه چهل است بيشتر باشد تا به نصاب دوم كه صد و بيست و يك است
نرسيده، فقط بايد زكات چهل تاى آن را بدهد و زيادى آن زكات ندارد و همچنين است در
نصابهاى بعد.
مسأله 1915 - زكات شتر و گاو و گوسفندى كه به مقدار نصاب برسد واجب است
چه همه آنها نر باشند يا ماده، يا بعضى نر باشند و بعضى ماده.
مسأله 1916 - در زكات، گاو و گاوميش يك جنس حساب مىشود و شتر عربى و
غير عربى يك جنس است، و هم چنين بز و ميش و شيشك در زكات با هم فرق ندارند.

255
مسأله 1917 - اگر گوسفند براى زكات بدهد، بايد اقلا داخل سال دوم شده باشد،
و اگر بز بدهد بايد داخل سال سوم شده باشد.
مسأله 1918 - گوسفندى را كه بابت زكات مىدهد، اگر قيمتش مختصرى از
گوسفندهاى ديگر او كمتر باشد اشكال ندارد. ولى بهتر است گوسفندى را كه قيمت آن از
تمام گوسفندهايش بيشتر است بدهد، و همچنين است در گاو و شتر.
مسأله 1919 - اگر چند نفر با هم شريك باشند هر كدام آنان كه سهمش به نصاب
اول رسيده، بايد زكات بدهد و بر كسى كه سهم او كمتر از نصاب اول است زكات واجب
نيست.
مسأله 1920 - اگر يك نفر در چند جا گاو يا شتر يا گوسفند داشته باشد و روى هم
به اندازه نصاب باشند، بايد زكات آنها را بدهد.
مسأله 1921 - اگر گاو و گوسفند و شترى كه دارد مريض و معيوب هم باشند، بايد
زكات آنها را بدهد.
مسأله 1922 - اگر گاو و گوسفند و شترى كه دارد همه مريض يا معيوب يا پير
باشند، مىتواند زكات را از خود آنها بدهد. ولى اگر همه سالم و بىعيب و جوان باشند نمىتواند
زكات آنها را مريض، يا معيوب، يا پير بدهد. بلكه اگر بعضى از آنها سالم و بعضى مريض و
دسته‌اى معيوب و دسته ديگر بىعيب و مقدارى پير و مقدارى جوان باشند، احتياط واجب آن
است كه براى زكات آنها سالم و بىعيب و جوان بدهد.
مسأله 1923 - اگر پيش از تمام شدن ماه يازدهم، گاو و گوسفند و شترى را كه دارد
با چيز ديگر عوض كند، يا نصابى را كه دارد با مقدار نصاب از همان جنس عوض نمايد، مثلا
چهل گوسفند بدهد و چهل گوسفند ديگر بگيرد، زكات بر او واجب نيست.
مسأله 1924 - كسى كه بايد زكات گاو و گوسفند و شتر را بدهد، اگر زكات آنها را
از مال ديگرش بدهد، تا وقتى شماره آنها از نصاب كم نشده، همه ساله بايد زكات را بدهد و
اگر از خود آنها بدهد و از نصاب اول كمتر شوند، زكات بر او واجب نيست مثلا كسى كه
چهل گوسفند دارد، اگر از مال ديگرش زكات آنها را بدهد تا وقتى كه گوسفندهاى او از
چهل كم نشده، همه ساله بايد يك گوسفند بدهد و اگر از خود آنها بدهد تا وقتى به چهل
نرسيده، زكات بر او واجب نيست.

256
مصرف زكات
مسأله 1925 - انسان مىتواند زكات را در هشت مورد مصرف كند اول فقير و آن
كسى است كه مخارج سال خود و عيالاتش را ندارد و كسى كه صنعت يا ملك يا
سرمايه‌اى دارد كه مىتواند مخارج سال خود را بگذراند فقير نيست. دوم مسكين و آن كسى
است كه از فقير سخت‌تر مىگذراند. سوم كسى كه از طرف امام عليه السلام يا نائب امام
مأمور است كه زكات را جمع و نگهدارى نمايد و به حساب آن رسيدگى كند و آن را به امام
عليه السلام يا نائب امام يا فقرا برساند. چهارم كافرهائى كه اگر زكات به آنان بدهد به دين
اسلام مايل مىشوند، يا در جنگ به مسلمانان كمك مىكنند. پنجم خريدارى بنده‌ها و
آزاد كردن آنان. ششم بدهكارى كه نمىتواند قرض خود را بدهد. هفتم سبيل الله يعنى كارى
كه مانند ساختن مسجد منفعت عمومى دينى دارد، يا مثل ساختن پل و اصلاح راه كه نفعش
به عموم مسلمانان مىرسد و آنچه براى اسلام نفع داشته باشد به هر نحو كه باشد. هشتم
ابن السبيل يعنى مسافرى كه در سفر درمانده شده و احكام اينها در مسائل آينده گفته خواهد
شد.
مسأله 1926 - احتياط واجب آن است كه فقير و مسكين بيشتر از مخارج سال خود و
عيالاتش را از زكات نگيرد و اگر مقدارى پول يا جنس دارد، فقط به اندازه كسرى مخارج
يك سالش زكات بگيرد.
مسأله 1927 - كسى كه مخارج سالش را داشته اگر مقدارى از آن را مصرف كند و
بعد شك كند كه آنچه باقى مانده به اندازه مخارج سال او هست يا نه، نمىتواند زكات
بگيرد.
مسأله 1928 - صنعتگر يا مالك يا تاجرى كه در آمد او از مخارج سالش كمتر است،
مىتواند براى كسرى مخارجش زكات بگيرد. و لازم نيست ابزار كار يا ملك يا سرمايه خود
را به صرف مخارج برساند.
مسأله 1929 - فقيرى كه خرج سال خود و عيالاتش را ندارد، اگر خانه‌اى دارد كه
ملك او است و در آن نشسته، يا مال سوارى دارد، چنانچه بدون اينها نتواند زندگى كند،
اگر چه براى حفظ آبرويش باشد، مىتواند زكات بگيرد و هم چنين است اثاث خانه و ظرف
و لباس تابستانى و زمستانى و چيزهائى كه به آنها احتياج دارد. و فقيرى كه اينها را ندارد، اگر
به اينها احتياج داشته باشد، مىتواند از زكات خريدارى نمايد.
مسأله 1930 - فقيرى كه ياد گرفتن صنعت براى او مشكل نيست، بنابر احتياط

257
واجب بايد ياد بگيرد و با گرفتن زكات زندگى نكند، ولى تا وقتى مشغول ياد گرفتن است،
مىتواند زكات بگيرد.
مسأله 1931 - به كسى كه قبلا فقير بوده و مىگويد فقيرم، اگر چه انسان از گفته او
اطمينان پيدا نكند، مىشود زكات داد.
مسأله 1932 - كسى كه مىگويد فقيرم و قبلا فقير نبوده، يا معلوم نيست فقير بوده يا
نه، اگر از ظاهر حالش گمان پيدا شود كه فقير است مىشود به او زكات داد.
مسأله 1933 - كسى كه بايد زكات بدهد، اگر از فقيرى طلبكار باشد، مىتواند
طلبى را كه از او دارد، بابت زكات حساب كند.
مسأله 1934 - اگر فقير بميرد، انسان مىتواند طلبى را كه از او دارد بابت زكات
حساب كند.
مسأله 1935 - چيزى را كه انسان بابت زكات به فقير مىدهد لازم نيست به او بگويد
كه زكات است بلكه اگر فقير خجالت بكشد، مستحب است به طورى كه دروغ نشود به اسم
پيشكش بدهد ولى بايد قصد زكات نمايد.
مسأله 1936 - اگر به خيال اين كه كسى فقير است به او زكات بدهد، بعد بفهمد فقير
نبوده، يا از روى ندانستن مسأله به كسى كه مىداند فقير نيست زكات بدهد، چنانچه چيزى
را كه به او داده باقى باشد، بايد از او بگيرد و به مستحق بدهد، و اگر از بين رفته باشد، پس
اگر كسى كه آن چيز را گرفته مىدانسته يا احتمال مىداده كه زكات است، انسان بايد
عوض آن را از او بگيرد و به مستحق بدهد، ولى اگر به غير عنوان زكات داده نمىتواند چيزى
از او بگيرد و بايد از مال خودش زكات را به مستحق بدهد، و در همه صور مىتواند از مال
خودش زكات را بدهد و از كسى كه گرفته مطالبه نكند.
مسأله 1937 - كسى كه بدهكار است و نمىتواند بدهى خود را بدهد اگر چه مخارج
سال خود را داشته باشد، مىتواند براى دادن قرض خود زكات بگيرد ولى بايد مالى را كه
قرض كرده در معصيت خرج نكرده باشد يا اگر در معصيت خرج كرده از آن معصيت توبه
كرده باشد. كه در اين صورت از سهم فقرا مىشود به او داد.
مسأله 1938 - اگر به كسى كه بدهكار است و نمىتواند بدهى خود را بدهد زكات
بدهد، بعد بفهمد قرض را در معصيت مصرف كرده، چنانچه آن بدهكار فقير باشد، مىتواند
آنچه را به‌ او داده بابت زكات حساب كند ولى اگر چيزى را كه گرفته در شرابخوارى يا به
طور آشكارا در معصيت مصرف كرده و از معصيت خود توبه نكرده بنابر احتياط واجب بايد

258
چيزى را كه به او داده بابت زكات حساب نكند.
مسأله 1939 - كسى كه بدهكار است و نمىتواند بدهى خود را بدهد اگر چه فقير
نباشد، انسان مىتواند طلبى را كه از او دارد، بابت زكات حساب كند.
مسأله 1940 - مسافرى كه خرجى او تمام شده، يا مركبش از كار افتاده، چنانچه
سفر او سفر معصيت نباشد و نتواند با قرض كردن يا فروختن چيزى خود را به مقصد برساند،
اگر چه در وطن خود فقير نباشد، مىتواند زكات بگيرد. ولى اگر بتواند در جاى ديگر با قرض
كردن يا فروختن چيزى مخارج سفر خود را فراهم كند، فقط به مقدارى كه به آنجا برسد،
مىتواند زكات بگيرد.
مسأله 1941 - مسافرى كه در سفر درمانده شده و زكات گرفته بعد از آن كه به وطنش
رسيد، اگر چيزى از زكات زياد آمده باشد، در صورتى كه بدون مشقت نتواند بقيه را به
صاحب مال يا نائب او برساند بايد آن را به حاكم شرع بدهد و بگويد آن چيز زكات است.
شرايط كسانى كه مستحق زكاتند
مسأله 1942 - كسى كه زكات مىگيرد بايد شيعه دوازده امامى باشد و اگر از راه
شرعى شيعه بودن كسى ثابت و به او زكات بدهد، و زكات تلف شود بعد معلوم شود شيعه
نبوده لازم نيست دوباره زكات بدهد.
مسأله 1943 - اگر طفل يا ديوانه‌اى از شيعه فقير باشد، انسان مىتواند به ولى او
زكات بدهد، به قصد اين كه آنچه را مىدهد ملك طفل يا ديوانه باشد.
مسأله 1944 - اگر به ولى طفل و ديوانه دسترسى ندارد، مىتواند خودش يا به وسيله
يك نفر امين زكات را به مصرف طفل يا ديوانه برساند و بايد موقعى كه زكات به مصرف
آنان مىرسد نيت زكات كنند.
مسأله 1945 - به فقير كه گدائى مىكند، مىشود زكات داد، ولى به كسى كه
زكات را در معصيت مصرف مىكند نمىشود زكات داد.
مسأله 1946 - به كسى كه معصيت كبيره را آشكارا به جا مىآورد، احتياط واجب
آن است كه زكات ندهند.
مسأله 1947 - به كسى كه بدهكار است و نمىتواند بدهى خود را بدهد اگر چه
مخارج او بر انسان واجب باشد، مىشود زكات داد. ولى اگر زن براى خرجى خودش قرض
كرده باشد شوهر نمىتواند بدهى او را از زكات بدهد بلكه اگر كس ديگرى هم كه مخارج او

259
بر انسان واجب است براى خرجى خود قرض كند احتياط واجب آن است كه بدهى او را از
زكات ندهد.
مسأله 1948 - انسان نمىتواند مخارج كسانى را كه مثل اولاد خرجشان بر او واجب
است از زكات بدهد، ولى اگر مخارج آنان را ندهد ديگران مىتوانند به آنان زكات بدهند.
مسأله 1949 - اگر انسان زكات به پسرش بدهد كه خرج زن و نوكر و كلفت خود
نمايد اشكال ندارد.
مسأله 1950 - اگر پسر به كتابهاى علمى دينى احتياج داشته باشد پدر مىتواند براى
خريدن آنها به او زكات بدهد.
مسأله 1951 - پدر مىتواند به پسرش زكات بدهد كه براى خود زن بگيرد پسر هم
مىتواند براى آن كه پدرش زن بگيرد زكات خود را به او بدهد.
مسأله 1952 - به زنى كه شوهرش مخارج او را مىدهد، يا خرجى نمىدهد ولى زن او
را به دادن خرجى مجبور كند، نمىشود زكات داد.
مسأله 1953 - زنى كه صيغه شده اگر فقير باشد، شوهرش و ديگران مىتوانند به او
زكات بدهند. ولى اگر شوهرش در ضمن عقد شرط كند كه مخارج او را بدهد، يا به جهت
ديگرى دادن مخارجش بر او واجب باشد، در صورتى كه بتواند مخارج آن زن را بدهد يا زن بتواند
او را مجبور كند، نمىشود به آن زن زكات داد.
مسأله 1954 - زن مىتواند به شوهر فقير خود زكات بدهد، اگر چه شوهر زكات را
صرف مخارج خود آن زن نمايد.
مسأله 1955 - سيد نمىتواند از غير سيد زكات بگيرد، ولى اگر خمس و ساير وجوهات
كفايت مخارج او را نكند و از گرفتن زكات ناچار باشد، مىتواند از غير سيد زكات بگيرد.
ولى احتياط واجب آن است كه اگر ممكن باشد فقط به مقدارى كه براى مخارج روزانه‌اش
ناچار است بگيرد.
مسأله 1956 - به كسى كه معلوم نيست سيد است يا نه، مىشود زكات داد.
نيت زكات
مسأله 1957 - انسان بايد زكات را به قصد قربت يعنى براى انجام فرمان خداوند عالم
بدهد و در نيت معين كند كه آنچه را مىدهد زكات مال است، يا زكات فطره. ولى اگر
مثلا زكات گندم و جو بر او واجب باشد، لازم نيست معين كند چيزى را كه مىدهد زكات

260
گندم است يا زكات جو.
مسأله 1958 - كسى كه زكات چند مال بر او واجب شده، اگر مقدارى زكات
بدهد و نيت هيچ كدام آنها را نكند، چنانچه چيزى را كه داده هم جنس يكى از آنها باشد،
زكات همان جنس حساب مىشود و اگر هم جنس هيچ كدام آنها نباشد، به همه آنها قسمت
مىشود، پس كسى كه زكات چهل گوسفند و زكات پانزده مثقال طلا بر او واجب است،
اگر مثلا يك گوسفند از بابت زكات بدهد و نيت هيچ كدام آنها را نكند، زكات گوسفند
حساب مىشود، ولى اگر مقدارى نقره بدهد به زكاتى كه براى گوسفند و طلا بدهكار است
تقسيم مىشود.
مسأله 1959 - اگر كسى را وكيل كند كه زكات مال او را بدهد چنانچه وكيل وقتى
كه زكات را به فقير مىدهد، از طرف مالك نيت زكات كند كافى است.
مسأله 1960 - اگر مالك يا وكيل او بدون قصد قربت زكات را به فقير بدهد و پيش
از آن كه آن مال از بين برود، خود مالك نيت زكات كند، زكات حساب مىشود.
مسائل متفرقه زكات
مسأله 1961 - موقعى كه گندم و جو را از كاه جدا مىكند و موقع خشك شدن
خرما و انگور، انسان بايد زكات را به فقير بدهد، يا از مال خود جدا كند. و زكات طلا و نقره
و گاو و گوسفند و شتر را بعد از تمام شدن ماه دوازدهم بايد به فقير بدهد، يا از مال خود جدا
نمايد. ولى اگر منتظر فقير معينى باشد، يا بخواهد به فقيرى بدهد كه از جهتى برترى دارد،
مىتواند زكات را جدا نكند.
مسأله 1962 - بعد از جدا كردن زكات لازم نيست فورا آن را به مستحق بدهد ولى
اگر به كسى كه مىشود زكات داد دسترسى دارد احتياط مستحب آن است كه دادن زكات
را تأخير نيندازد.
مسأله 1963 - كسى كه مىتواند زكات را به مستحق برساند اگر ندهد و به واسطه
كوتاهى او از بين برود بايد عوض آن را بدهد.
مسأله 1964 - كسى كه مىتواند زكات را به مستحق برساند، اگر زكات را ندهد و
بدون آن كه در نگهدارى آن كوتاهى كند از بين برود، چنانچه دادن زكات را به قدرى تأخير
انداخته كه نمىگويند فورا داده است، بايد عوض آن را بدهد و اگر به اين مقدار تأخير
نينداخته مثلا دو سه ساعت تأخير انداخته و در همان دو سه ساعت تلف شده در صورتى كه

261
مستحق حاضر نبوده چيزى بر او واجب نيست و اگر مستحق حاضر بوده، بنابر احتياط واجب
بايد عوض آن را بدهد.
مسأله 1965 - اگر زكات را از خود مال كنار بگذارد، مىتواند در بقيه آن تصرف
كند و اگر از مال ديگرش كنار بگذارد، مىتواند در تمام مال تصرف نمايد.
مسأله 1966 - انسان نمىتواند زكاتى را كه كنار گذاشته براى خود بردارد و چيز
ديگرى به جاى آن بگذارد.
مسأله 1967 - اگر از زكاتى كه كنار گذاشته منفعتى ببرد مثلا گوسفندى كه براى
زكات گذاشته بره بياورد، مال فقير است.
مسأله 1968 - اگر موقعى كه زكات را كنار مىگذارد مستحقى حاضر باشد، بهتر
است زكات را به او بدهد، مگر كسى را در نظر داشته باشد كه دادن زكات به او از جهتى
بهتر باشد.
مسأله 1969 - اگر با عين مالى كه براى زكات كنار گذاشته براى خودش تجارت
كند صحيح نيست، و اگر با اجازه حاكم شرع براى مصلحت زكات تجارت كند، تجارت
صحيح و نفعش مال زكات است.
مسأله 1970 - اگر پيش از آن كه زكات بر او واجب شود، چيزى بابت زكات به فقير
بدهد، زكات حساب نمىشود و بعد از آن كه زكات بر او واجب شد. اگر چيزى را كه به فقير
داده از بين نرفته باشد و آن فقير هم به فقر خود باقى باشد مىتواند چيزى را كه به او داده بابت
زكات حساب كند.
مسأله 1971 - فقيرى كه مىداند زكات بر انسان واجب نشده، اگر چيزى زكات
بگيرد و پيش از او تلف شود ضامن است پس موقعى كه زكات بر انسان واجب مىشود، اگر
آن فقير به فقر خود باقى باشد، مىتواند عوض چيزى را كه به او داده بابت زكات حساب
كند.
مسأله 1972 - فقيرى كه نمىداند زكات بر انسان واجب نشده، اگر چيزى بابت
زكات بگيرد و پيش او تلف شود، ضامن نيست و انسان نمىتواند عوض آن را بابت زكات
حساب كند.
مسأله 1973 - مستحب است زكات گاو و گوسفند و شتر را به فقيرهاى آبرومند
بدهد و در دادن زكات، خويشان خود را بر ديگران، و اهل علم و كمال را بر غير آنان و
كسانى را كه اهل سئوال نيستند بر اهل سئوال مقدم بدارد. ولى اگر دادن زكات به فقيرى از

262
جهت ديگرى بهتر باشد، مستحب است زكات را به او بدهد.
مسأله 1974 - بهتر است زكات را آشكار و صدقه مستحبى را مخفى بدهند.
مسأله 1975 - اگر در شهر كسى كه مىخواهد زكات بدهد مستحقى نباشد و نتواند
زكات را به مصرف ديگرى هم كه براى آن معين شده برساند، چنانچه اميد نداشته باشد كه
بعدا مستحق پيدا كند بايد زكات را به شهر ديگر ببرد و به مصرف زكات برساند ولى مخارج
بردن به آن شهر به عهده خود او است و اگر زكات تلف شود ضامن نيست.
مسأله 1976 - اگر در شهر خودش مستحق پيدا شود، مىتواند زكات را به شهر ديگر
ببرد. ولى مخارج بردن به آن شهر را بايد از خودش بدهد و اگر زكات تلف شود ضامن است،
مگر آن كه با اجازه حاكم شرع برده باشد.
مسأله 1977 - اجرت وزن كردن، پيمانه نمودن گندم و جو و كشمش و خرمائى را كه
براى زكات مىدهد با خود او است.
مسأله 1978 - كسى كه 2 مثقال و 15 نخود نقره يا بيشتر از بابت زكات بدهكار
است، مىتواند كمتر از 2 مثقال و 15 نخود نقره هم به يك فقير بدهد و نيز اگر غير نقره چيز
ديگرى مثل گندم و جو بدهكار باشد و قيمت آن به 2 مثقال و 15 نخود نقره هم برسد مىتواند
به يك فقير كمتر از آن بدهد.
مسأله 1979 - مكروه است انسان از مستحق درخواست كند كه زكاتى را كه از او
گرفته به او بفروشد، ولى اگر مستحق بخواهد چيزى را كه گرفته بفروشد بعد از آن كه به قيمت
رساند، كسى كه زكات را به او داده در خريدن آن بر ديگران مقدم است.
مسأله 1980 - اگر شك كند زكاتى را كه بر او واجب بوده داده يا نه بايد زكات را
بدهد، هر چند شك او براى زكات سالهاى پيش باشد.
مسأله 1981 - فقير نمىتواند زكات را به كمتر از مقدار آن صلح كند يا چيزى را
گران تر از قيمت آن بابت زكات قبول نمايد، يا زكات را از مالك بگيرد و به او ببخشد. ولى
كسى كه زكات زيادى بدهكار است و فقير شده و نمىتواند زكات را بدهد و اميد هم ندارد
كه دارا شود، چنانچه بخواهد توبه كند، فقير مىتواند زكات را از او بگيرد و به او ببخشد.
مسأله 1982 - انسان مىتواند از زكات، قرآن يا كتاب دينى يا كتاب دعا بخرد و
وقف نمايد، اگر چه بر اولاد خود و بر كسانى وقف كند كه خرج آنان بر او واجب است. و نيز
مىتواند توليت وقف را براى خود يا اولاد خود قرار دهد.
مسأله 1983 - انسان نمىتواند از زكات ملك بخرد و بر اولاد خود يا بر كسانى كه

263
مخارج آنان بر او واجب است وقف نمايد كه عايدى آن را به مصرف مخارج خود برسانند.
مسأله 1984 - فقير مىتواند براى رفتن به حج و زيارت و مانند اينها زكات بگيرد،
ولى اگر به مقدار خرج سالش زكات گرفته باشد، براى زيارت و مانند آن نمىتواند زكات
بگيرد.
مسأله 1985 - اگر مالك فقيرى را وكيل كند كه زكات مال او را بدهد چنانچه از
لفظ مالك غير او فهميده نشود فقيرى كه وكيل است مىتواند براى خود نيز بردارد و اگر يقين
داشته كه قصد مالك اين نبوده، براى خودش هم مىتواند بردارد.
مسأله 1986 - اگر فقير شتر و گاو و گوسفند و طلا و نقره را بابت زكات بگيرد،
چنانچه شرطهائى كه براى واجب‌ شدن زكات گفته شد در آنها جمع شود بايد زكات آنها را
بدهد.
مسأله 1987 - اگر دو نفر در مالى كه زكات آن واجب شده با هم شريك باشند و
يكى از آنان زكات قسمت خود را بدهد و بعد مال را تقسيم كنند، چنانچه بداند شريكش
زكات سهم خود را نداده، تصرف او در سهم خودش هم اشكال دارد.
مسأله 1988 - كسى كه خمس يا زكات بدهكار است و كفاره و نذر و مانند اينها هم
بر او واجب است و قرض هم دارد، چنانچه نتواند همه آنها را بدهد، اگر مالى كه خمس يا
زكات آن واجب شده، از بين نرفته باشد، بايد خمس و زكات را بدهد و اگر از بين رفته باشد،
مىتواند خمس يا زكات را بدهد، يا كفاره و نذر و قرض و مانند اينها را ادا نمايد.
مسأله 1989 - كسى كه خمس يا زكات بدهكار است و نذر و مانند اينها هم بر او
واجب است و قرض هم دارد، اگر بميرد و مال او براى همه آنها كافى نباشد چنانچه مالى كه
خمس و زكات آن واجب شده از بين نرفته باشد، بايد خمس يا زكات را بدهند و بقيه مال او را
به چيزهاى ديگرى كه بر او واجب است قسمت كنند و اگر مالى كه خمس و زكات آن
واجب شده از بين رفته باشد، بايد مال او را به خمس و زكات و قرض و نذر و مانند اينها
قسمت نمايند، مثلا اگر چهل تومان خمس بر او واجب است و بيست تومان به كسى بدهكار
است و همه مال او سى تومان است، بايد بيست تومان بابت خمس و ده تومان به دين او
بدهند.
مسأله 1990 - كسى كه مشغول تحصيل علم است و اگر تحصيل نكند مىتواند براى
معاش خود كسب كند، چنانچه تحصيل آن علم، واجب يا مستحب باشد مىشود به او زكات
داد و اگر تحصيل آن علم واجب يا مستحب نباشد، زكات دادن به او اشكال دارد.

264
زكات فطره
مسأله 1991 - كسى كه موقع غروب يعنى قبل از غروب شب عيد فطر گر چه به چند
لحظه باشد بالغ و عاقل و هشيار است و فقير و بنده كس ديگر نيست، بايد براى خودش و
كسانى كه نان خور او هستند، هر نفرى يك صاع كه تقريبا سه كيلو است گندم يا جو يا
خرما يا كشمش يا برنج يا ذرت و مانند اينها به مستحق بدهد و اگر پول يكى از اينها را هم
بدهد كافى است.
مسأله 1992 - كسى كه مخارج سال خود و عيالاتش را ندارد و كسبى هم ندارد كه
بتواند مخارج سال خود و عيالاتش را بگذراند فقير است و دادن زكات فطره بر او واجب نيست.
مسأله 1993 - انسان بايد فطره كسانى را كه در غروب شب عيد فطر نان خور او
حساب مىشوند بدهد، كوچك باشند يا بزرگ، مسلمان باشند يا كافر، دادن خرج آنان بر
او واجب باشد يا نه، در شهر خود او باشند يا در شهر ديگر.
مسأله 1994 - اگر كسى را كه نان خور او است و در شهر ديگر است وكيل كند كه
از مال او فطره خود را بدهد، چنانچه اطمينان داشته باشد كه فطره را مىدهد، لازم نيست
خودش فطره او را بدهد.
مسأله 1995 - فطره مهمانى كه پيش از غروب شب عيد فطر با رضايت صاحبخانه
وارد شده و نان خور او حساب مىشود بر او واجب است.
مسأله 1996 - فطره مهمانى كه پيش از غروب شب عيد فطر بدون رضايت
صاحبخانه وارد مىشود در صورتى كه نان خور او حساب شود واجب است و همچنين است فطره
كسى كه انسان را مجبور كرده است كه خرجى او را بدهد.
مسأله 1997 - فطره مهمانى كه بعد از غروب شب عيد فطر وارد مىشود، بر
صاحبخانه واجب نيست، اگر چه پيش از غروب او را دعوت كرده باشد و در خانه او هم
افطار كند.
مسأله 1998 - اگر كسى موقع غروب شب عيد فطر ديوانه يا بيهوش باشد، زكات
فطره بر او واجب نيست.
مسأله 1999 - اگر پيش از غروب بچه بالغ شود، يا ديوانه عاقل گردد، يا فقير غنى
شود، در صورتى كه شرايط واجب شدن فطره را دارا باشد، بايد زكات فطره را بدهد.
مسأله 2000 - كسى كه موقع غروب شب عيد فطر، زكات فطره بر او واجب نيست،

265
اگر تا پيش از ظهر روز عيد شرطهاى واجب شدن فطره در او پيدا شود، مستحب است زكات
فطره را بدهد.
مسأله 2001 - كافرى كه بعد از غروب شب عيد فطر مسلمان شده فطره بر او واجب
نيست. ولى مسلمانى كه شيعه نبوده، اگر بعد از ديدن ماه شيعه شود، بايد زكات فطره را
بدهد.
مسأله 2002 - كسى كه فقط به اندازه يك صاع كه تقريبا سه كيلو است گندم و
مانند آن دارد، مستحب است زكات فطره را بدهد، و چنانچه عيالاتى داشته باشد و بخواهد
فطره آنها را هم بدهد مىتواند به قصد فطره، آن يك صاع را به يكى از عيالاتش بدهد و او هم
به همين قصد به ديگرى بدهد، و همچنين تا به نفر آخر برسد، و بهتر است نفر آخر چيزى را كه
مىگيرد به كسى بدهد كه از خودشان نباشد. و اگر يكى از آنها صغير باشد، ولى او به جاى او
مىگيرد و احتياط آن است چيزى را كه براى صغير گرفته به كسى ندهد.
مسأله 2003 - اگر بعد از غروب شب عيد فطر بچه‌دار شود، يا كسى نان خور او
حساب شود، واجب نيست فطره او را بدهد. اگر چه مستحب است فطره كسانى را كه بعد از
غروب تا پيش از ظهر روز عيد نان خور او حساب مىشوند بدهد.
مسأله 2004 - اگر انسان نان خور كسى باشد و پيش از غروب نان خور كس ديگر
شود، فطره او بر كسى كه نان‌خور او شده واجب است مثلا اگر دختر پيش از غروب به خانه
شوهر رود، شوهرش بايد فطره او را بدهد.
مسأله 2005 - كسى كه ديگرى بايد فطره او را بدهد واجب نيست فطره خود را
بدهد.
مسأله 2006 - اگر فطره انسان بر كسى واجب باشد و او فطره را ندهد، بر خود
انسان واجب نمىشود.
مسأله 2007 - اگر كسى كه فطره او بر ديگرى واجب است خودش فطره را بدهد،
از كسى كه فطره بر او واجب شده ساقط نمىشود.
مسأله 2008 - زنى كه شوهرش مخارج او را نمىدهد، چنانچه نان‌خور كس ديگر
باشد، فطره‌اش بر آن كس واجب است. و اگر نان‌خور كس ديگر نيست، در صورتى كه فقير
نباشد، بايد فطره خود را بدهد.
مسأله 2009 - كسى كه سيد نيست نمىتواند به سيد فطره بدهد حتى اگر سيدى
نان‌خور او باشد، نمىتواند فطره او را به سيد ديگر بدهد.

266
مسأله 2010 - فطره طفلى كه از مادر يا دايه شير مىخورد، بر كسى است كه مخارج
مادر يا دايه را مىدهد. ولى اگر مادر يا دايه مخارج خود را از مال طفل بر مىدارد فطره طفل
بر كسى واجب نيست.
مسأله 2011 - انسان اگر چه مخارج عيالاتش را از مال حرام بدهد، بايد فطره آنان را
از مال حلال بدهد.
مسأله 2012 - اگر انسان كسى را اجير نمايد و شرط كند كه مخارج او را بدهد در
صورتى كه به شرط خود عمل كند و نان‌خور او حساب شود بايد فطره او را هم بدهد ولى چنانچه
شرط كند كه مقدار مخارج او را بدهد و مثلا پولى براى مخارجش بدهد، دادن فطره او واجب
نيست.
مسأله 2013 - اگر كسى بعد از غروب شب عيد فطر بميرد، بايد فطره او و عيالاتش
را از مال او بدهند، ولى اگر پيش از غروب بميرد، واجب نيست فطره او و عيالاتش را از مال
او بدهند.
مصرف زكات فطره
مسأله 2014 - اگر زكات فطره را به يكى از هشت مصرفى كه سابقا براى زكات
مال گفته شد برسانند كافى است. ولى احتياط مستحب آن است كه فقط به فقراى شيعه
بدهد.
مسأله 2015 - اگر طفل شيعه‌اى فقير باشد، انسان مىتواند فطره را به مصرف او
برساند، يا بواسطه دادن به ولى طفل، ملك طفل نمايد.
مسأله 2016 - فقيرى كه فطره به او مىدهند، لازم نيست عادل باشد ولى احتياط
واجب آن است كه به شرابخوار و كسى كه آشكارا معصيت كبيره مىكند فطره ندهد.
مسأله 2017 - به كسى كه فطره را در معصيت مصرف مىكند نبايد فطره بدهند.
مسأله 2018 - احتياط واجب آن است كه به يك فقير بيشتر از مخارج سالش و كمتر
از يك صاع كه تقريبا سه كيلو است فطره ندهند.
مسأله 2019 - اگر از جنسى كه قيمتش دو برابر قيمت معمولى آن است مثلا از
گندمى كه قيمت آن دو برابر قيمت گندم معمولى است، نصف صاع كه معناى آن در مسأله
پيش گفته شد بدهد كافى نيست. و اگر آن‌ را به قصد قيمت فطره هم بدهد اشكال دارد.
مسأله 2020 - انسان نمىتواند نصف صاع را از يك جنس مثلا گندم و نصف ديگر

267
آن را از جنس ديگر مثلا جو بدهد. و اگر آن را به قصد قيمت فطره هم بدهد اشكال دارد.
مسأله 2021 - مستحب است در دادن زكات فطره، خويشان فقير خود را بر ديگران
مقدم دارد و بعد همسايگان فقير را، بعد اهل علم فقير را، ولى اگر ديگران از جهتى برترى داشته
باشند، مستحب است آنها را مقدم بدارد.
مسأله 2022 - اگر انسان به خيال اين كه كسى فقير است به او فطره بدهد و بعد بفهمد
فقير نبوده چنانچه مالى را كه به او داده از بين نرفته باشد، مىتواند پس بگيرد و به مستحق
بدهد و اگر نتواند بگيرد بايد از مال خودش فطره را بدهد و اگر از بين رفته باشد، در صورتى
كه گيرنده فطره مىدانسته يا احتمال مىداده آنچه را گرفته فطره است، بايد عوض آن را
بدهد و الا، دادن عوض بر او واجب نيست و انسان بايد دوباره فطره را بدهد.
مسأله 2023 - اگر كسى بگويد فقيرم، نمىشود به او فطره داد، مگر آن كه اطمينان
پيدا كند يا از ظاهر حالش گمان پيدا شود كه فقير است يا انسان بداند كه قبلا فقير بوده
است.
مسائل متفرقه زكات فطره
مسأله 2024 - انسان بايد زكات فطره را به قصد قربت يعنى براى انجام فرمان
خداوند عالم بدهد و موقعى كه آن را مىدهد، نيت دادن فطره نمايد.
مسأله 2025 - اگر پيش از ماه رمضان فطره را بدهد صحيح نيست و احتياط واجب
آن است كه در ماه رمضان هم فطره را ندهد. ولى اگر پيش از رمضان يا در ماه رمضان به فقير
قرض بدهد و بعد از آن كه فطره بر او واجب شد، طلب خود را بابت فطره حساب كند مانعى
ندارد.
مسأله 2026 - گندم يا چيز ديگرى را كه براى فطره مىدهد، بايد به جنس ديگر يا
خاك مخلوط نباشد، يا اگر مخلوط است چيزى كه مخلوط شده به قدرى كم باشد كه قابل اعتنا
نباشد و اگر بيش از اين مقدار باشد در صورتى صحيح است كه خالص آن به يك صاع برسد
ولى اگر مثلا يك صاع گندم به چندين من خاك مخلوط باشد كه خالص كردن آن خرج يا
كار بيشتر از متعارف دارد، دادن آن كافى نيست.
مسأله 2027 - اگر فطره را از چيز معيوب بدهد كافى نيست. ولى اگر جائى باشد كه
خوراك غالب آنها معيوب است اشكال ندارد.
مسأله 2028 - كسى كه فطره چند نفر را مىدهد، لازم نيست همه را از يك جنس

268
بدهد و اگر مثلا فطره بعضى را گندم و فطره بعض ديگر را جو بدهد كافى است.
مسأله 2029 - كسى كه نماز عيد فطر مىخواند، بنابر احتياط واجب بايد فطره را پيش
از نماز عيد بدهد، ولى اگر نماز عيد نمىخواند، مىتواند دادن فطره را تا ظهر تأخير بيندازد.
مسأله 2030 - اگر به نيت فطره مقدارى از مال خود را كنار بگذارد و تا ظهر روز
عيد به مستحق ندهد، احتياط واجب آن است كه هر وقت آن را مىدهد نيت فطره نمايد.
مسأله 2031 - اگر موقعى كه دادن زكات فطره واجب است، فطره را ندهد و كنار
هم نگذارد، احتياط واجب آن است كه بعدا بدون اين كه نيت ادا و قضا كند فطره را بدهد.
مسأله 2032 - اگر فطره را كنار بگذارد، نمىتواند آن را براى خودش بردارد و مالى
ديگر را براى فطره بگذارد.
مسأله 2033 - اگر انسان مالى داشته باشد كه قيمتش از فطره بيشتر است، چنانچه
فطره را ندهد و نيت كند كه مقدارى از آن مال براى فطره باشد اشكال دارد.
مسأله 2034 - اگر مالى را كه براى فطره كنار گذاشته از بين برود، چنانچه دسترس
به فقير داشته و دادن فطره را تأخير انداخته، بايد عوض آن را بدهد و اگر دسترس به فقير نداشته
ضامن نيست، مگر آن كه در نگهدارى آن كوتاهى كرده باشد.
مسأله 2035 - اگر در محل خودش مستحق پيدا شود، احتياط واجب آن است كه
فطره را بجاى ديگر نبرد، و اگر به جاى ديگر ببرد و تلف شود، بايد عوض آن را بدهد.

269
احكام حج
مسأله 2036 - حج: زيارت كردن خانه خدا و انجام اعمالى است كه دستور داده‌اند
در آنجا بجا آورده شود و در تمام عمر بر كسى كه اين شرايط را دارا باشد، يك مرتبه واجب
مىشود: اول آن كه بالغ باشد. دوم آن كه عاقل و آزاد باشد. سوم به واسطه رفتن به حج مجبور
نشود كه كار حرامى را كه اهميتش در شرع از حج بيشتر است انجام دهد، يا عمل واجبى را
كه از حج مهمتر است ترك نمايد. چهارم آن كه مستطيع باشد، و مستطيع بودن به چند چيز
است: اول آن كه توشه راه و چيزهائى را كه بر حسب حالش در سفر به آن محتاج است و در
كتابهاى مفصل گفته شده دارا باشد، و نيز مركب سوارى يا مالى كه بتواند آنها را تهيه كند
داشته باشد. دوم سلامت مزاج و توانائى آن را داشته باشد كه بتواند مكه رود و حج را بجا
آورد. سوم در راه مانعى از رفتن نباشد و اگر راه بسته باشد، يا انسان بترسد كه در راه جان يا
عرض او از بين برود، يا مال او را ببرند، حج بر او واجب نيست ولى اگر از راه ديگرى بتواند
برود، اگر چه دور تر باشد در صورتى كه مشقت زياد نداشته باشد و خيلى غير متعارف نباشد،
بايد از آن راه برود. چهارم به قدر بجا آوردن اعمال حج وقت داشته باشد. پنجم مخارج كسانى
را كه خرجى آنان بر او واجب است مثل زن و بچه و مخارج كسانى را كه مردم خرجى دادن
به آنها را لازم مىدانند داشته باشد. ششم بعد از برگشتن كسب، يا زراعت، يا عايدى ملك،
يا راه ديگرى براى معاش خود داشته باشد كه مجبور نشود به زحمت زندگى كند.
مسأله 2037 - كسى كه بدون خانه ملكى رفع احتياجش نمىشود، وقتى حج بر او
واجب است كه پول خانه را هم داشته باشد.
مسأله 2038 - زنى كه مىتواند مكه برود، اگر بعد از برگشتن از خودش مال نداشته
باشد و شوهرش هم مثلا فقير باشد و خرجى او را ندهد و ناچار شود كه به سختى زندگى

270
كند، حج بر او واجب نيست.
مسأله 2039 - اگر كسى توشه راه و مركب سوارى نداشته باشد و ديگرى به او بگويد
حج برو من خرج تو و عيالات تو را در موقعى كه در سفر حج هستى مىدهم در صورتى كه
اطمينان داشته باشد كه خرج او را مىدهد حج بر او واجب مىشود.
مسأله 2040 - اگر خرجى رفتن و برگشتن و خرجى عيالات كسى را در مدتى كه
مكه مىرود و بر مىگردد به او ببخشند و با او شرط كنند كه حج كند، اگر چه قرض داشته
باشد و در موقع برگشتن هم مالى كه بتواند با آن زندگى كند نداشته باشد بايد قبول نمايد و
حج بر او واجب مىشود.
مسأله 2041 - اگر مخارج رفتن و برگشتن و مخارج عيالات كسى را در مدتى كه مكه
مىرود و بر مىگردد به او بدهند و بگويند حج برو ولى ملك او نكنند، در صورتى كه
اطمينان داشته باشد كه از او پس نمىگيرند، حج بر او واجب مىشود.
مسأله 2042 - اگر مقدارى مال كه براى حج كافى است به كسى بدهند و با او
شرط كنند كه در راه مكه خدمت كسى كه مال را داده بنمايد، حج بر او واجب نمىشود.
مسأله 2043 - اگر مقدارى مال به كسى بدهند و حج بر او واجب شود، چنانچه حج
نمايد، هر چند بعدا مالى از خود پيدا كند، ديگر حج بر او واجب نيست.
مسأله 2044 - اگر براى تجارت مثلا تا جده برود و مالى بدست آورد كه اگر بخواهد
از آنجا به مكه رود مستطيع باشد، بايد حج كند و در صورتى كه حج نمايد، اگر چه بعدا مالى
پيدا كند كه بتواند از وطن خود به مكه رود، ديگر حج بر او واجب نيست.
مسأله 2045 - اگر انسان اجير شود كه از طرف كسى ديگر حج كند، چنانچه
خودش نتواند برود و بخواهد ديگرى را از طرف خودش بفرستد، بايد از كسى كه او را اجير
كرده اجازه بگيرد.
مسأله 2046 - اگر كسى مستطيع شود و مكه نرود و فقير شود، بايد اگر چه به زحمت
باشد بعدا حج كند، و اگر به هيج قسم نتواند حج برود، چنانچه كسى او را براى حج اجير
كند، بايد به مكه رود و حج كسى را كه براى او اجير شده بجا آورد و تا سال بعد در مكه بماند
و براى خود حج نمايد. ولى اگر ممكن باشد كه اجير شود و اجرت را نقد بگيرد و كسى كه او
را اجير كرده راضى شود كه حج او در سال بعد بجا آورده شود، بايد سال اول براى خود و
سال بعد براى كسى كه اجير شده حج نمايد.
مسأله 2047 - اگر در سال اولى كه مستطيع شده به مكه رود و در وقت معينى كه

271
دستور داده‌اند به عرفات و مشعر الحرام نرسد چنانچه در سالهاى بعد مستطيع نباشد حج بر او
واجب نيست. ولى اگر از سالها پيش مستطيع بوده و نرفته اگر چه به زحمت باشد بايد حج
كند.
مسأله 2048 - اگر در سال اولى كه مستطيع شده حج نكند و بعد به واسطه پيرى يا
مرض و ناتوانى نتواند حج نمايد و نا اميد باشد از اين كه بعدا خودش حج كند، بايد ديگرى را از
طرف خود بفرستد، بلكه اگر در سال اولى كه به قدر رفتن حج مال پيدا كرده، بواسطه پيرى يا
مرض يا ناتوانى نتواند حج كند، احتياط مستحب آن است كسى را از طرف خود بفرستد كه
حج نمايد.
مسأله 2049 - كسى كه از طرف ديگرى براى حج اجير شده، بايد طواف نساء را از
طرف او بجا آورد و اگر بجا نياورد، زن بر آن اجير حرام مىشود.
مسأله 2050 - اگر طواف نساء را درست بجا نياورد يا فراموش كند، چنانچه بعد از
چند روز يادش بيايد و از بين راه برگردد و بجا آورد صحيح است.

272
احكام خريد و فروش
چيزهائى كه در خريد و فروش مستحب است
مسأله 2051 - ياد گرفتن احكام معاملات به قدرى كه مورد احتياج است لازم
است، و مستحب است فروشنده بين مشتريها در قيمت جنس فرق نگذارد. و در قيمت جنس
سخت گيرى نكند، و كسى كه با او معامله كرده اگر پشيمان شود و از او تقاضا كند كه
معامله را به هم بزند بپذيرد.
مسأله 2052 - اگر انسان نداند معامله‌اى كه كرده صحيح است يا باطل، نمىتواند
در مالى كه گرفته تصرف نمايد ولى چنانچه در موقع معامله، احكام آن را مىدانسته و بعد از
معامله شك كند، تصرف او اشكال ندارد و معامله صحيح است.
مسأله 2053 - كسى كه مال ندارد و مخارجى بر او واجب است مثل خرج زن و
بچه، بايد كسب كند و براى كارهاى مستحب مانند وسعت دادن به عيالات و دست گيرى
از فقراء كسب كردن مستحب است.
معاملات مكروه
مسأله 2054 - عمده معاملات مكروه از اين قرار است: اول ملك فروشى. دوم
قصابى. سوم كفن فروشى. چهارم معامله با مردمان پست. پنجم معامله بين اذان صبح و اول
آفتاب. ششم آن كه كار خود را خريد و فروش گندم و جو و مانند اينها قرار دهد. هفتم آن كه
براى خريدن جنسى كه ديگرى مىخواهد بخرد داخل معامله او شود.

273
معاملات باطل
مسأله 2055 - در چند مورد معامله باطل است: اول خريد و فروش عين نجس مثل
بول و غائط و مسكرات، بنابر اقوى و در بعضى ديگر بنابر احتياط واجب و خريد و فروش
خون براى معالجه بيماران جايز است. دوم خريد و فروش مال غصبى مگر آن كه صاحبش
معامله را اجازه كند. سوم خريد و فروش چيزهائى كه مال نيست. چهارم معامله چيزى كه
منافع معمولى آن حرام باشد، مثل آلات قمار و موسيقى. پنجم معامله‌اى كه در آن ربا باشد. و
حرام است غش در معامله يعنى فروختن جنسى كه با چيز ديگر مخلوط است، در صورتى كه آن
چيز معلوم نباشد و فروشنده هم به خريدار نگويد، مثل فروختن روغنى كه آن را با پيه مخلوط
كرده است و اين عمل را غش مىگويند، از پيغمبر اكرم صلى الله عليه وآله و سلم منقول است
كه فرمود: از ما نيست كسى كه در معامله با مسلمانان غش كند يا به آنان ضرر بزند يا
تقلب و حيله نمايد و هر كه با برادر مسلمان خود غش كند، خداوند بركت روزى او را مىبرد
و راه معاش او را مىبندد و او را به خودش واگذار مىكند.
مسأله 2056 - فروختن چيز پاكى كه نجس شده و آب كشيدن آن ممكن است اشكال
ندارد، ولى اگر مشترى بخواهد آن چيز را بخورد بايد فروشنده نجس بودن آن را به او بگويد.
مسأله 2057 - اگر چيز پاكى مانند روغن و نفت كه آب كشيدن آن ممكن نيست
نجس شود، چنانچه مثلا روغن نجس را براى خوردن به خريدار بدهند معامله باطل و عمل
حرام است و اگر براى كارى بخواهند كه شرط آن پاك بودن نيست مثلا بخواهند نفت نجس
را بسوزانند، فروش آن اشكال ندارد.
مسأله 2058 - بايد دوائى را كه مثل شراب عين آن نجس است معامله نكنند، ولى
معامله دوائى كه عينش نجس نيست اگر به آن احتياج داشته باشند اشكال ندارد.
مسأله 2059 - خريد و فروش روغن و دواهاى روان و عطرهائى كه از ممالك غير
اسلامى مىآورند اگر نجس بودن آنها معلوم نباشد اشكال ندارد، ولى روغنى را كه از حيوان
بعد از جان دادن آن مىگيرند، چنانچه در شهر كفار از دست كافر بگيرند و از حيوانى باشد
كه اگر رگ آن را ببرند خون از آن جستن مىكند، نجس است و معامله آن باطل مىباشد.
بلكه اگر در شهر مسلمانان هم از دست كافر بگيرند معامله آن باطل است مگر آن كه بدانند
كه آن كافر از مسلمان خريده است.
مسأله 2060 - اگر روباه را به غير دستورى كه در شرع معين شده كشته باشند، يا
خودش مرده باشد، خريد و فروش پوست آن حرام و معامله آن باطل است.

274
مسأله 2061 - خريد و فروش گوشت و پيه و چرمى كه از ممالك غير اسلامى
مىآورند، يا از دست كافر گرفته مىشود باطل است، ولى اگر انسان بداند كه آنها از حيوانى
است كه به دستور شرع كشته شده خريد و فروش آنها اشكال ندارد.
مسأله 2062 - خريد و فروش گوشت و پيه و چرمى كه از دست مسلمان گرفته شود
اشكال ندارد و هم چنين است اگر يكى از اينها در دست مسلمان باشد و بدانند آن مسلمان
از كافر گرفته و احتمال رسيدگى بدهند و بنابر احتياط واجب بدانند مسلمان با آن معامله
پاكى مىكند ولى اگر بدانند مسلمان رسيدگى نكرده كه از حيوانى است كه به دستور شرع
كشته شده يا نه خريد و فروش آنها حرام و معامله آن باطل است.
مسأله 2063 - خريد و فروش مسكرات حرام و معامله آنها باطل است.
مسأله 2064 - فروختن مال غصبى باطل است، و فروشنده بايد پول را كه از خريدار
گرفته به او برگرداند.
مسأله 2065 - اگر خريدار قصدش‌ اين باشد كه پول جنس را ندهد معامله اشكال
دارد.
مسأله 2066 - اگر خريدار بخواهد پول جنس را بعدا از حرام بدهد، و از اول هم
قصدش اين باشد معامله اشكال دارد. و اگر از اول قصدش اين نباشد معامله صحيح است
ولى بايد مقدارى را كه بدهكار است از مال حلال بدهد.
مسأله 2067 - خريد و فروش آلت لهو مثل تار و ساز حتى سازهاى كوچك حرام
است.
مسأله 2068 - اگر چيزى را كه مىشود استفاده حلال از آن ببرند به قصد اين
بفروشد كه آن را در حرام مصرف كنند مثلا انگور را با اين قصد بفروشد كه از آن شراب تهيه
نمايند، معامله آن حرام و باطل است.
مسأله 2069 - خريد و فروش مجسمه و صابون يا چيزهاى ديگرى كه روى آن مجسمه
دارد اشكال ندارد.
مسأله 2070 - خريدن چيزى كه از قمار، يا دزدى، يا از معامله باطل تهيه شده باطل و
تصرف در آن مال حرام است. و اگر كسى آن را بخرد بايد به ‌صاحب اصليش برگرداند.
مسأله 2071 - اگر روغنى را كه با پيه مخلوط است بفروشد، چنانچه آن را معين كند
مثلا بگويد اين يك من روغن را مىفروشم، مشترى مىتواند معامله را به هم بزند، ولى اگر
آن را معين نكند بلكه يك من روغن بفروشد، بعد روغنى كه پيه دارد بدهد، مشترى مىتواند

275
آن روغن را پس بدهد و روغن خالص مطالبه نمايد.
مسأله 2072 - اگر مقدارى از جنسى را كه با وزن يا پيمانه مىفروشند به زيادتر از
همان جنس بفروشد، مثلا يك من گندم را به يك من و نيم گندم بفروشد، ربا و حرام است
و گناه يك درهم ربا بزرگتر از آن است كه انسان هفتاد مرتبه با محرم خود زنا كند، بلكه اگر
يكى از دو جنس سالم و ديگرى معيوب، يا جنس يكى خوب و جنس ديگرى بد باشد، يا با
يكديگر تفاوت قيمت داشته باشند، چنانچه بيشتر از مقدارى كه مىدهد بگيرد، باز هم ربا و
حرام است، پس اگر مس درست را بدهد و بيشتر از آن مس شكسته بگيرد يا برنج صدرى را
بدهد و بيشتر از آن برنج گرده بگيرد يا طلاى ساخته را بدهد و بيشتر از آن طلاى نساخته
بگيرد، ربا و حرام مىباشد.
مسأله 2073 - اگر چيزى را كه اضافه مىگيرد غير از جنسى باشد كه مىفروشد،
مثلا يك من گندم به يك من گندم و يك قران پول بفروشد باز هم ربا و حرام است بلكه
اگر چيزى زيادتر نگيرد ولى شرط كند كه خريدار عملى براى انجام دهد، ربا و حرام
مىباشد.
مسأله 2074 - اگر كسى كه مقدار كمتر را مىدهد براى اين كه از بيع مثل به مثل فرار كند
نه از زيادى چيزى علاوه كند، مثلا يك من گندم خوب و يك دستمال را به يك من و نيم
گندم بفروشد، اشكال ندارد. و هم چنين است اگر از هر دو طرف چيزى زياد كنند مثلا يك
من گندم و يك دستمال را به يك من و نيم گندم و يك دستمال بفروشد.
مسأله 2075 - اگر چيزى را كه مثل پارچه با متر و ذرع مىفروشند يا چيزى را كه
مثل گردو و تخم مرغ با شماره معامله مىكنند، بفروشد و زيادتر بگيرد مثلا ده تا تخم مرغ
بدهد و يازده تا بگيرد اشكال ندارد.
مسأله 2076 - جنسى را كه در بعضى از شهرها با وزن، يا پيمانه مىفروشند و در
بعضى از شهرها با شماره معامله مىكنند اگر در شهرى كه آن را با وزن يا پيمانه مىفروشند
زيادتر بگيرد ربا و حرام است و در شهر ديگر ربا نيست.
مسأله 2077 - اگر چيزى را كه مىفروشد و عوضى را كه مىگيرد از يك جنس
نباشد زيادى گرفتن اشكال ندارد، پس اگر يك من برنج بفروشد و دو من گندم بگيرد
معامله صحيح است.
مسأله 2078 - اگر جنسى را كه مىفروشد و عوضى را كه مىگيرد از يك چيز عمل
آمده باشد، بايد در معامله زيادى نگيرد، پس اگر يك من روغن بفروشد و در عوض آن يك

276
من و نيم پنير بگيرد، ربا و حرام است و احتياط واجب آنست كه اگر ميوه رسيده را با ميوه
نارس معامله كند زيادى نگيرد.
مسأله 2079 - جو و گندم در ربا يك جنس حساب مىشود، پس اگر يك من
گندم بدهد و يك من و پنج سير جو بگيرد، ربا و حرام است. و نيز اگر مثلا ده من جو بخرد
كه سر خرمن ده من گندم بدهد، چون جو را نقد گرفته و بعد از مدتى گندم را مىدهد، مثل
آن است كه زيادى گرفته و حرام مىباشد.
مسأله 2080 - اگر مسلمان از كافرى كه در پناه اسلام نيست ربا بگيرد اشكال
ندارد. و نيز پدر و فرزند و زن و شوهر مىتوانند از يكديگر ربا بگيرند.
شرائط فروشنده و خريدار
مسأله 2081 - براى فروشنده و خريدار شش چيز شرط است: اول آن كه بالغ باشند.
دوم آن كه عاقل باشند. سوم آن كه حاكم شرع آنان را از تصرف در اموالشان جلوگيرى نكرده
باشد يا در حال بلوغ سفيه نباشند. چهارم آن كه قصد خريد و فروش داشته باشند پس اگر مثلا
به شوخى بگويد مال خود را فروختم، معامله باطل است. پنجم آن كه كسى آنها را مجبور نكرده
باشد. ششم آن كه جنس و عوضى را كه مىدهند مالك باشند يا مثل پدر و جد صغير، اختيار
مال در دست آنان باشد، و احكام اينها در مسائل آينده گفته خواهد شد.
مسأله 2082 - معامله با بچه نا بالغ باطل است، اگر چه پدر يا جد آن بچه به او اجازه
داده باشند كه معامله كند، ولى اگر بچه مميز باشد و چيز كم قيمتى را كه معامله آن براى
بچه‌ها متعارف است معامله كند اشكال ندارد، و نيز اگر طفل وكيل در اجراى صيغه معامله
يا وسيله باشد كه پول را به فروشنده بدهد و جنس را به خريدار برساند، يا جنس را به خريدار
بدهد و پول را به فروشنده برساند، - چون واقعا دو نفر بالغ با يكديگر معامله كرده‌اند - معامله
صحيح است، ولى بايد فروشنده و خريدار يقين داشته باشند كه طفل جنس و پول را به
صاحب آن مىرساند.
مسأله 2083 - اگر از بچه نا بالغ چيزى بخرد، يا چيزى به او بفروشد بايد جنس يا
پولى را كه از او گرفته به صاحب آن بدهد، يا از صاحبش رضايت بخواهد. و اگر صاحب آن
را نمىشناسد و براى شناختن او هم وسيله‌اى ندارد، بايد چيزى را كه از بچه گرفته از طرف
صاحب آن صدقه بدهد ولى اگر چيزى را كه گرفته مال خود صغير باشد بايد به وليش برساند،
و اگر او را پيدا نكرده به حاكم شرع بدهد.

277
مسأله 2084 - اگر كسى با بچه نا بالغ معامله كند و جنس يا پولى كه به بچه داده از
بين برود نمىتواند از بچه يا ولى او مطالبه كند.
مسأله 2085 - اگر خريدار يا فروشنده را به معامله مجبور كنند چنانچه بعد از معامله
راضى شود و بگويد راضى هستم، معامله صحيح است ولى احتياط مستحب آن است كه
دوباره صيغه معامله را بخوانند.
مسأله 2086 - اگر انسان مال كسى را بدون اجازه او بفروشد چنانچه صاحب مال
به فروش آن راضى نشود و اجازه نكند معامله باطل است.
مسأله 2087 - پدر و جد پدرى طفل در صورتى مىتوانند مال طفل را بفروشند كه
براى او مفسده نداشته باشد بلكه بهتر آن است كه تا مصلحت نباشد نفروشند اما وصى پدر و
وصى جد پدرى و حاكم شرع فقط در صورتى مىتوانند مال طفل را بفروشند كه مصلحت
طفل در آن باشد.
مسأله 2088 - اگر كسى مالى را غصب كند و بفروشد و بعد از فروش صاحب مال
معامله را براى خودش اجازه دهد، معامله صحيح است و احتياط واجب آن است كه مشترى
و صاحب مال در منفعتى كه براى جنس و عوض آن بوده با يكديگر مصالحه كنند.
مسأله 2089 - اگر كسى مالى را غصب كند و بفروشد به قصد اين كه پول آن، مال
خودش باشد، چنانچه صاحب مال معامله را اجازه نكند معامله باطل است، و اگر براى
كسى هم كه مال را غصب كرده اجازه نمايد صحيح بودن معامله اشكال دارد.
شرائط جنس و عوض آن
مسأله 2090 - جنسى كه مىفروشند و چيزى كه عوض آن مىگيرند پنج شرط
دارد: اول آن كه مقدار آن با وزن يا پيمانه يا شماره و مانند اينها معلوم باشد. دوم آن كه بتوانند
آن را تحويل دهند، بنابر اين فروختن اسبى كه فرار كرده صحيح نيست، ولى اگر بنده‌اى را كه
فرار كرده با چيزى كه مىتواند تحويل دهد مثلا با يك فرش بفروشد، اگر چه آن بنده پيدا
نشود، معامله صحيح است و در غير بنده مشكل است. سوم خصوصياتى را كه در جنس و
عوض هست و به واسطه آنها ميل مردم به معامله فرق مىكند معين نمايد. چهارم كسى در
جنس، يا در عوض آن حقى نداشته باشد، پس مالى را كه انسان پيش كسى گرو گذاشته،
بدون اجازه او نمىتواند بفروشد. پنجم آن كه بنابر احتياط مستحب خود جنس را بفروشد نه
منفعت آن را پس اگر مثلا منفعت يك ساله خانه را بفروشد صحيح نيست، ولى چنانچه

278
خريدار به جاى پول منفعت مالك خود را بدهد، مثلا فرشى را از كسى بخرد و عوض آن
منفعت يك ساله خانه خود را به او واگذار كند اشكال ندارد، و احكام اينها در مسائل آينده
گفته خواهد شد.
مسأله 2091 - جنسى را كه در شهرى با وزن يا پيمانه معامله مىكنند در آن شهر
انسان بايد با وزن يا پيمانه بخرد، ولى مىتواند همان جنس را در شهرى كه با ديدن معامله
مىكنند، با ديدن خريدارى نمايد.
مسأله 2092 - چيزى را كه با وزن خريد و فروش مىكنند با پيمانه هم مىشود
معامله كرد، به اين طور كه اگر مثلا مىخواهد ده من گندم بفروشد با پيمانه‌اى كه يك من
گندم مىگيرد ده پيمانه بدهد.
مسأله 2093 - اگر يكى از شرطهائى كه گفته شد در معامله نباشد معامله باطل است
ولى اگر خريدار و فروشنده راضى باشند كه در مال يكديگر تصرف كنند تصرف آنها اشكال
ندارد.
مسأله 2094 - معامله چيزى را كه وقف شده باطل است، ولى اگر به طورى خراب
شود كه نتوانند استفاده‌اى را كه مال براى آن وقف شده از آن ببرند، مثلا حصير مسجد
بطورى پاره شود كه نتوانند روى آن نماز بخوانند، فروش آن اشكال ندارد و در صورتى كه
ممكن باشد بايد پول آن را در همان مسجد به مصرفى برسانند كه به مقصود وقف كننده نزديكتر
باشد.
مسأله 2095 - هر گاه بين كسانى كه مال را براى آنان وقف كرده‌اند بطورى
اختلاف پيدا شود كه اگر مال وقف را نفروشند، گمان آن برود كه مال يا جانى تلف شود،
مىتوانند آن مال را بفروشند و به مصرفى كه به مقصود وقف كننده نزديكتر است برسانند.
مسأله 2096 - خريد و فروش ملكى كه آن را به ديگرى اجاره داده‌اند اشكال ندارد،
ولى استفاده آن ملك در مدت اجاره مال مستأجر است. و اگر خريدار نداند كه آن ملك را
اجاره داده‌اند، يا به گمان اين كه مدت اجاره كم است ملك را خريده باشد، پس از اطلاع
مىتواند معامله خودش را به هم بزند.
صيغه خريد و فروش
مسأله 2097 - در خريد و فروش لازم نيست صيغه عربى بخوانند، مثلا اگر فروشنده
به فارسى بگويد اين مال را در عوض اين پول فروختم و مشترى بگويد قبول كردم معامله

279
صحيح است، ولى خريدار و فروشنده بايد قصد انشاء داشته باشند، يعنى به گفتن اين دو جمله
مقصودشان خريد و فروش باشد.
مسأله 2098 - اگر در موقع معامله صيغه نخوانند، ولى فروشنده در مقابل مالى كه از
خريدار مىگيرد، مال خود را ملك او كند و او بگيرد معامله صحيح است و هر دو مالك
مىشوند.
خريد و فروش ميوه‌ها
مسأله 2099 - فروش ميوه‌اى كه گل آن ريخته و دانه بسته بطورى كه معمولا ديگر از
آفت گذشته باشد، پيش از چيدن صحيح است. و نيز فروختن غوره بر درخت اشكال ندارد.
مسأله 2100 - اگر بخواهند ميوه‌اى را كه بر درخت است، پيش از آن كه گلش بريزد
بفروشند، بايد چيزى از حاصل زمين كه به تنهائى قابل فروختن است مانند سبزيها را با آن
بفروشند يا ميوه بيش از يك سال را بفروشند.
مسأله 2101 - اگر خرمائى را كه زرد يا سرخ شده، بر درخت بفروشند اشكال ندارد.
ولى نبايد عوض آن را خرما بگيرند، اما اگر كسى يك درخت خرما در خانه يا باغ كسى ديگر
داشته باشد، در صورتى كه مقدار آن را تخمين كنند و صاحب درخت آن را به صاحب خانه يا
باغ بفروشد و عوض آن، خرما بگيرد، چنانچه خرمائى را كه مىگيرد كمتر يا زيادتر از
مقدارى كه تخمين زده‌اند نباشد اشكال ندارد.
مسأله 2102 - فروختن خيار و بادنجان و سبزيها و مانند اينها كه سالى چند مرتبه چيده
مىشود، در صورتى كه ظاهر و نمايان شده باشد و معين كنند كه مشترى در سال چند دفعه آن
را بچيند اشكال ندارد.
مسأله 2103 - اگر خوشه گندم و جو را بعد از آن كه دانه بسته، به چيز ديگرى به غير
گندم و جو بفروشند اشكال ندارد.
نقد و نسيه
مسأله 2104 - اگر جنسى را نقد بفروشند، خريدار و فروشنده، بعد از معامله
مىتوانند جنس و پول را از يكديگر مطالبه نموده و تحويل بگيرند و تحويل دادن خانه و زمين و
مانند اينها به اين است كه آن را در اختيار خريدار بگذارند كه بتواند در آن تصرف كند، و
تحويل دادن فرش و لباس و مانند اينها به اين است كه آن را طورى در اختيار خريدار بگذارند

280
كه اگر بخواهد آن را به جاى ديگر ببرد فروشنده جلوگيرى نكند.
مسأله 2105 - در معامله نسيه بايد مدت كاملا معلوم باشد، پس اگر جنسى را
بفروشد كه سر خرمن پول آن را بگيرد، چون مدت كاملا معين نشده معامله باطل است.
مسأله 2106 - اگر جنسى را نسيه بفروشد، پيش از تمام ‌شدن مدتى كه قرار
گذاشته‌اند، نمىتواند عوض آن را از خريدار مطالبه نمايد، ولى اگر خريدار بميرد و از خودش مال
داشته باشد، فروشنده مىتواند پيش از تمام شدن مدت، طلبى را كه دارد از ورثه او مطالبه
نمايد.
مسأله 2107 - اگر جنسى را نسيه بفروشد، بعد از تمام شدن مدتى كه قرار
گذاشته‌اند، مىتواند عوض آن را از خريدار مطالبه نمايد، ولى اگر خريدار نتواند بپردازد، بايد
او را مهلت دهد.
مسأله 2108 - اگر به كسى كه قيمت جنس را نمىداند، مقدارى نسيه بدهد و
قيمت آن را به او نگويد معامله باطل است. ولى اگر به كسى كه قيمت نقدى جنس را
مىداند نسيه بدهد و گرانتر حساب كند، مثلا بگويد جنسى را كه به تو نسيه مىدهم تومانى
يك ريال از قيمتى كه نقد مىفروشم گرانتر حساب مىكنم و او قبول كند اشكال ندارد.
مسأله 2109 - كسى كه جنسى را نسيه فروخته و براى گرفتن پول آن مدتى قرار
داده، اگر مثلا بعد از گذشتن نصف مدت، مقدارى از طلب خود را كم كند و بقيه را نقد
بگيرد اشكال ندارد.
معامله سلف
مسأله 2110 - معامله سلف آنست كه مشترى پول را بدهد كه بعد از مدتى جنس را
تحويل بگيرد و اگر بگويد اين پول را مىدهم كه مثلا بعد از شش ماه فلان جنس را بگيرم و
فروشنده بگويد قبول كردم، يا فروشنده پول را بگيرد و بگويد فلان جنس را فروختم كه بعد
از شش ماه تحويل بدهم معامله صحيح است.
مسأله 2111 - اگر پولى را سلف بفروشد و عوض آن را پول بگيرد معامله باطل است.
ولى اگر جنسى را سلف بفروشد و عوض آن را جنس ديگر يا پول بگيرد معامله صحيح است.
و احتياط مستحب آن است در عوض جنسى كه مىفروشد پول بگيرد و جنس ديگر نگيرد.

281
شرائط معامله سلف
مسأله 2112 - معامله سلف شش شرط دارد: اول خصوصياتى را كه قيمت جنس به
واسطه آنها فرق مىكند معين نمايند. ولى دقت زياد هم لازم نيست، همين قدر كه مردم
بگويند خصوصيات آن معلوم شده كافى است، پس معامله سلف در نان و گوشت و پوست
حيوان و مانند اينها در صورتى كه نشود خصوصياتشان را بطورى معين كنند كه براى مشترى
مجهول نباشد و معامله غررى باشد باطل است. دوم پيش از آن كه خريدار و فروشنده از هم
جدا شوند، خريدار تمام قيمت را به فروشنده بدهد، يا به مقدار پول آن از فروشنده طلبكار باشد
كه در اين صورت بهتر آنست كه فروشنده پول جنس را بذمه مشترى قرار دهد، پس از آن
مشترى طلبى را كه از فروشنده دارد بابت پول جنسى كه بذمه او است حساب كند و چنانچه
مقدارى از قيمت آن را بدهد، اگر چه معامله به آن مقدار صحيح است ولى فروشنده مىتواند
معامله همان مقدار را به هم بزند. سوم مدت را كاملا معين كنند، و اگر مثلا بگويد تا اول
خرمن جنس را تحويل مىدهم چون مدت كاملا معلوم نشده معامله باطل است. چهارم وقتى
را براى تحويل جنس معين كنند كه در آن وقت، به قدرى از آن جنس وجود داشته باشد كه
اطمينان داشته باشند كه ناياب نخواهد بود. پنجم بنابر احتياط واجب جاى تحويل جنس را
معين نمايد، ولى اگر از حرفهاى آنان جاى آن معلوم باشد لازم نيست اسم آنجا را ببرند. ششم
وزن يا پيمانه آن را معين كنند و جنسى را هم كه معمولا با ديدن معامله مىكنند اگر سلف
بفروشند اشكال ندارد، ولى بايد مثل بعضى از اقسام گردو و تخم‌ مرغ تفاوت افراد آن به قدرى
كم باشد كه مردم به آن اهميت ندهند.
احكام معامله سلف
مسأله 2113 - انسان نمىتواند جنسى را كه سلف خريده پيش از تمام شدن مدت
بفروشد و بعد از تمام شدن مدت، اگر چه آن را تحويل نگرفته باشد، فروختن آن اشكال
ندارد.
مسأله 2114 - در معامله سلف اگر فروشنده جنسى را كه قرارداد كرده بدهد،
مشترى بايد قبول كند. و نيز اگر بهتر از آنچه قرار گذاشته بدهد يعنى همان اوصاف را با زيادتى
كمال دارا باشد، مشترى بايد قبول نمايد و اگر اين طور نباشد لازم نيست قبول كند مثل آن كه
بنده جاهل خريده باشد و بايع بخواهد عالم بدهد.
مسأله 2115 - اگر جنسى را كه فروشنده مىدهد، پست‌تر از جنسى باشد كه

282
قرارداد كرده، مشترى مىتواند قبول نكند.
مسأله 2116 - اگر فروشنده بجاى جنسى كه قرارداد كرده، جنس ديگرى بدهد،
در صورتى كه مشترى راضى شود اشكال ندارد.
مسأله 2117 - اگر جنسى را كه سلف فروخته در موقعى كه بايد آن را تحويل دهد،
ناياب شود و نتواند آن را تهيه كند، مشترى مىتواند صبر كند تا تهيه نمايد يا معامله را به هم بزند و
چيزى را كه داده پس بگيرد.
مسأله 2118 - اگر جنسى را بفروشد و قرار بگذارد كه بعد از مدتى تحويل دهد و پول
آن را هم بعد از مدتى بگيرد، معامله باطل است.
فروش طلا و نقره، به طلا و نقره
مسأله 2119 - اگر طلا را به طلا يا نقره را به نقره بفروشد، سكه‌دار باشند يا بىسكه،
در صورتى كه وزن يكى از آنها زيادتر از ديگرى باشد معامله حرام و باطل است.
مسأله 2120 - اگر طلا را به نقره، يا نقره را به طلا بفروشد، معامله صحيح است و
لازم نيست وزن آنها مساوى باشد.
مسأله 2121 - اگر طلا يا نقره را به طلا، يا نقره بفروشند، بايد فروشنده و خريدار
پيش از آن كه از يكديگر جدا شوند، جنس و عوض آن را به يكديگر تحويل دهند و اگر هيچ
مقدار از چيزى را كه قرار گذاشته‌اند تحويل ندهند معامله باطل است.
مسأله 2122 - اگر فروشنده يا خريدار تمام چيزى را كه قرار گذاشته تحويل دهد و
ديگرى مقدارى از آن‌ را تحويل دهد و از يكديگر جدا شوند، اگر چه معامله به آن مقدار
صحيح است ولى كسى كه تمام مال بدست او نرسيده مىتواند معامله را به هم بزند.
مسأله 2123 - اگر مقدارى خاك نقره معدن را به همان مقدار نقره خالص و يا
مقدارى خاك طلاى معدن را به همان مقدار طلاى خالص بفروشند، معامله باطل است. ولى
فروختن خاك نقره به طلا و خاك طلا به نقره به هر صورت اشكال ندارد.
مواردى كه انسان مىتواند معامله را به هم بزند
مسأله 2124 - حق به هم زدن معامله را خيار مىگويند و خريدار و فروشنده در
يازده صورت مىتوانند معامله را به ‌هم بزنند:
اول: آن كه از مجلس معامله متفرق نشده باشند و اين خيار را خيار مجلس مىگويند.

283
دوم: آن كه مغبون شده باشند. (خيار غبن)
سوم: در معامله قرارداد كنند كه تا مدت معينى هر دو يا يكى از آنان بتوانند معامله را
به هم بزنند (خيار شرط)
چهارم: فروشنده يا خريدار، مال خود را بهتر از آنچه هست نشان دهد و طورى كند
كه قيمت مال در نظر مردم زياد شود (خيار تدليس)
پنجم: فروشنده يا خريدار شرط كند كه كارى انجام دهد، يا شرط كند مالى را كه
مىدهد طور مخصوصى باشد، و به آن شرط عمل نكند كه در اين صورت ديگرى مىتواند
معامله را به هم بزند (خيار تخلف شرط).
ششم: در جنس يا عوض آن عيبى باشد (خيار عيب)
هفتم: معلوم شود مقدارى از جنسى را كه فروخته‌اند، مال ديگرى است، كه اگر
صاحب آن به معامله راضى نشود، خريدار مىتواند معامله را به هم بزند يا پول آن مقدار را از
فروشنده بگيرد، و نيز اگر معلوم شود مقدارى از چيزى را كه خريدار عوض قرار داده، مال
ديگرى است و صاحب آن راضى نشود، فروشنده مىتواند معامله را به هم بزند، يا عوض آن
مقدار را از خريدار بگيرد (خيار شركت).
هشتم: فروشنده خصوصيات جنس معينى را كه مشترى نديده به او بگويد بعد معلوم
شود طورى كه گفته نبوده است. كه در اين صورت مشترى مىتواند معامله را به ‌هم بزند، و نيز
اگر مشترى خصوصيات عوض معينى را كه مىدهد بگويد، بعد معلوم شود طورى كه گفته
نبوده است، فروشنده مىتواند معامله را به هم بزند (خيار رؤيت).
نهم: مشترى پول جنسى را كه نقد خريده تا سه روز ندهد و فروشنده هم جنس را
تحويل ندهد كه اگر مشترى شرط نكرده باشد كه دادن پول را تأخير بيندازد و شرط تأخير
جنس هم نشده باشد فروشنده مىتواند معامله را به هم بزند ولى اگر جنسى را كه خريده مثل
بعضى از ميوه‌ها باشد كه اگر يك روز بماند ضايع مىشود، چنانچه تا شب پول آن را ندهد و
شرط نكرده باشد كه دادن پول را تأخير بيندازد و شرط تأخير جنس هم نشده باشد، فروشنده
مىتواند معامله را به هم بزند (خيار تأخير).
دهم: حيوانى را خريده باشد كه خريدار تا سه روز مىتواند معامله را به هم بزند
(خيار حيوان).
يازدهم: فروشنده نتواند جنسى را كه فروخته تحويل دهد، مثلا اسبى را كه فروخته
فرار نمايد كه در اين صورت مشترى مىتواند معامله را به هم بزند (خيار تعذر تسليم). و احكام

284
اينها در مسائل آينده گفته خواهد شد.
مسأله 2125 - اگر خريدار قيمت جنس را نداند، يا در موقع معامله غفلت كند و
جنس را گرانتر از قيمت معمولى آن بخرد، چنانچه بقدرى گران خريده كه مردم او را مغبون
مىدانند و به كمى و زيادى آن اهميت مىدهند، مىتواند معامله را به ‌هم بزند و نيز اگر
فروشنده قيمت جنس را نداند، يا موقع معامله غفلت كند و جنس را ارزانتر از قيمت آن
بفروشد در صورتى كه مردم به مقدارى كه ارزان فروخته اهميت بدهند و او را مغبون بدانند،
مىتواند معامله را به هم بزند.
مسأله 2126 - در معامله بيع شرط كه مثلا خانه هزار تومانى را به دويست تومان
مىفروشند و قرار مىگذارند كه اگر فروشنده سر مدت پول را بدهد بتواند معامله را به هم بزند،
در صورتى كه خريدار و فروشنده قصد خريد و فروش داشته باشند معامله صحيح است.
مسأله 2127 - در معامله بيع شرط اگر چه فروشنده اطمينان داشته باشد كه هر گاه
سر مدت پول را ندهد، خريدار ملك را به او مىدهد معامله صحيح است، ولى اگر سر مدت
پول را ندهد، حق ندارد ملك را از خريدار مطالبه كند و اگر خريدار بميرد، نمىتواند ملك را
از ورثه او مطالبه نمايد.
مسأله 2128 - اگر چاى اعلا را با چاى پست مخلوط كند و به اسم چاى اعلا
بفروشد، مشترى مىتواند معامله را به هم بزند.
مسأله 2129 - اگر خريدار بفهمد مالى را كه گرفته عيبى دارد مثلا حيوانى را بخرد و
بفهمد كه يك چشم آن كور است، چنانچه آن عيب پيش از معامله در مال بوده و او
نمىدانسته، مىتواند معامله را به هم بزند، يا فرق قيمت سالم و معيوب آن را معين كند و به
نسبت تفاوت قيمت سالم و معيوب از پولى كه به فروشنده داده پس بگيرد مثلا مالى را كه به
چهار تومان خريده، اگر بفهمد معيوب است، در صورتى كه قيمت سالم آن هشت تومان و
قيمت معيوب آن شش تومان باشد، چون فرق قيمت سالم و معيوب يك چهارم مىباشد
مىتواند يك چهارم پولى را كه داده يعنى يك تومان از فروشنده بگيرد.
مسأله 2130 - اگر فروشنده بفهمد در عوضى كه گرفته عيبى هست چنانچه آن عيب
پيش از معامله در عوض بوده و او نمىدانسته مىتواند معامله را به هم بزند، يا تفاوت قيمت
سالم و معيوب را به دستورى كه در مسأله پيش گفته شد بگيرد.
مسأله 2131 - اگر بعد از معامله و پيش از تحويل گرفتن مال عيبى در آن پيدا شود،
خريدار مىتواند معامله را به هم بزند، و نيز اگر در عوض مال بعد از معامله و پيش از تحويل

285
گرفتن، عيبى پيدا شود، فروشنده مىتواند معامله را به هم بزند، ولى اگر بخواهند تفاوت قيمت
بگيرند اشكال دارد.
مسأله 2132 - اگر بعد از معامله عيب مال را بفهمد و فورا معامله را به هم نزند، ديگر
حق به هم زدن معامله را ندارد.
مسأله 2133 - هر گاه بعد از خريدن جنس عيب آن را بفهمد، اگر چه فروشنده
حاضر نباشد مىتواند معامله را به هم بزند.
مسأله 2134 - در چهار صورت اگر خريدار بفهمد مال عيبى دارد نمىتواند معامله را
به هم بزند، يا تفاوت قيمت بگيرد: اول آن كه موقع خريدن، عيب مال را بداند. دوم به عيب
مال راضى شود. سوم در وقت معامله بگويد: اگر مال عيبى داشته باشد، پس نمىدهم و
تفاوت قيمت هم نمىگيرم. چهارم فروشنده در وقت معامله بگويد: اين مال را با هر عيبى كه
دارد مىفروشم، ولى اگر عيبى را معين كند و بگويد مال را با اين عيب مىفروشم و معلوم
شود عيب ديگرى هم دارد، خريدار مىتواند براى عيبى كه فروشنده معين نكرده مال را پس
دهد، يا تفاوت بگيرد.
مسأله 2135 - در سه صورت اگر خريدار بفهمد مال عيبى دارد، نمىتواند معامله را
به هم بزند، ولى مىتواند تفاوت قيمت بگيرد: اول آن كه بعد از معامله تغييرى در مال بدهد كه
مردم بگويند بطورى كه خريدارى و تحويل داده شده باقى نمانده است. دوم بعد از معامله
بفهمد مال عيب دارد و فقط حق برگرداندن آن را ساقط كند. سوم بعد از تحويل گرفتن مال،
عيب ديگرى در آن پيدا شود. ولى اگر حيوان معيوبى را بخرد و پيش از گذشتن سه روز،
عيب ديگرى پيدا كند اگر چه آن را تحويل گرفته باشد باز هم مىتواند آن را پس دهد، و نيز اگر
فقط خريدار تا مدتى هم حق به هم زدن معامله را داشته باشد و در آن مدت، مال عيب ديگرى
پيدا كند، اگر چه آن را تحويل گرفته باشد، مىتواند معامله را به هم بزند.
مسأله 2136 - اگر انسان مالى داشته باشد كه خودش آن را نديده و ديگرى
خصوصيات آن را براى او گفته باشد، چنانچه او همان خصوصيات را به مشترى بگويد و آن را
بفروشد و بعد از فروش بفهمد كه بهتر از آن بوده مىتواند معامله را به هم بزند.
مسائل متفرقه
مسأله 2137 - اگر فروشنده قيمت خريد جنس را به مشترى بگويد بايد تمام
چيزهائى را كه به واسطه آنها قيمت مال كم يا زياد مىشود بگويد اگر چه به همان قيمت يا

286
به كمتر از آن بفروشد، مثلا بايد بگويد كه نقد خريده است يا نسيه.
مسأله 2138 - اگر انسان جنسى را به كسى بدهد و قيمت آن را معين كند و بگويد
اين جنس را به اين قيمت به فروش و هر چه زيادتر فروختى مال خودت باشد، اگر دلال آن
قيمت را بعنوان قيمت خريد نگويد هر چه زيادتر از آن قيمت بفروشد مال دلال است. و نيز
اگر بگويد اين جنس را به اين قيمت به تو فروختم و او بگويد قبول كردم يا به قصد فروختن،
جنس را به او بدهد و او هم به قصد خريدن بگيرد، هر چه زيادتر از آن قيمت بفروشد مال
خود او است.
مسأله 2139 - اگر قصاب گوشت نر بفروشد و بجاى آن، گوشت ماده بدهد معصيت
كرده است، پس اگر آن گوشت را معين كرده و گفته اين گوشت‌ نر را مىفروشم مشترى
مىتواند معامله را به هم بزند. و اگر آن را معين نكرده، در صورتى كه مشترى به گوشتى كه گرفته
راضى نشود، قصاب بايد گوشت نر به او بدهد.
مسأله 2140 - اگر مشترى به بزاز بگويد پارچه‌اى مىخواهم كه رنگ آن نرود و
بزاز پارچه‌اى به او بفروشد كه رنگ آن برود، مشترى مىتواند معامله را به هم بزند.
مسأله 2141 - قسم خوردن در معامله اگر راست باشد مكروه است و اگر دروغ باشد
حرام است.

287
احكام شركت
مسأله 2142 - اگر دو نفر بخواهند با هم شركت كنند، چنانچه هر كدام مقدارى از
مال خود را با مال ديگرى بطورى مخلوط كند كه از يكديگر تشخيص داده نشود و به عربى يا
به زيان ديگر صيغه شركت را بخوانند، يا كارى كنند كه معلوم باشد مىخواهند با يكديگر
شريك باشند شركت آنان صحيح است.
مسأله 2143 - اگر چند نفر در مزدى كه از كار خودشان مىگيرند با يكديگر
شركت كنند، مثل دلاكها كه قرار مىگذارند هر قدر مزد گرفتند با هم قسمت كنند شركت
آنان صحيح نيست.
مسأله 2144 - اگر دو نفر با يكديگر شركت كنند كه هر كدام به اعتبار خود جنسى
بخرد و قيمت آن را خودش بدهكار شود ولى در جنسى كه هر كدام خريده‌اند و در استفاده آن
با يكديگر شريك باشند صحيح نيست اما اگر هر كدام ديگرى را وكيل كند كه جنس را
براى او نسيه بخرد بعد هر شريكى جنس را براى خودش و شريكش بخرد كه هر دو بدهكار
شوند شركت صحيح است.
مسأله 2145 - كسانى كه به واسطه عقد شركت با هم شريك مىشوند، بايد مكلف
و عاقل باشند و از روى قصد و اختيار شركت كنند، و نيز بايد بتوانند در مال خود تصرف
نمايند، پس آدم سفيهى كه مال خود را در كارهاى بيهوده مصرف مىكند. اگر حاكم شرع او
را از تصرف در اموالش جلوگيرى كرده باشد يا در حال بلوغ سفيه باشد اگر شركت كند
صحيح نيست.
مسأله 2146 - اگر در عقد شركت شرط كنند كسى كه كار مىكند يا بيشتر از
شريك ديگر كار مىكند بيشتر منفعت ببرد، يا شرط كنند كسى كه كار نمىكند، يا كمتر

288
كار مىكند بيشتر منفعت ببرد، بايد به شرطى كه كرده‌اند عمل نمايند.
مسأله 2147 - اگر قرار بگذارند كه همه استفاده را يك نفر ببرد صحيح نيست ولى اگر
قرار بگذارند كه تمام ضرر يا بيشتر آن را يكى از آنان بدهد شركت و قرارداد هر دو صحيح
است.
مسأله 2148 - اگر شرط نكنند كه يكى از شريكها بيشتر منفعت برد چنانچه سرمايه
آنان يك اندازه باشد منفعت و ضرر را هم به يك اندازه مىبرند و اگر سرمايه آنان يك
اندازه نباشد، بايد منفعت و ضرر را به نسبت سرمايه قسمت نمايند، مثلا اگر دو نفر شركت
كنند و سرمايه يكى از آنان دو برابر سرمايه ديگرى باشد سهم او از منفعت و ضرر دو برابر
سهم ديگرى است چه، هر دو به يك اندازه كار كنند يا يكى كمتر كار كند، يا هيچ كار
نكند.
مسأله 2149 - اگر در عقد شركت شرط كنند كه هر دو با هم خريد و فروش نمايند،
يا هر كدام به تنهائى معامله كنند، يا فقط يكى از آنان معامله كند، بايد به قرارداد عمل
نمايند.
مسأله 2150 - اگر معين نكنند كه كدام يك آنان با سرمايه خريد و فروش نمايد،
هيچ يك آنان بدون اجازه ديگرى نمىتواند با آن سرمايه معامله كند.
مسأله 2151 - شريكى كه اختيار سرمايه شركت با او است بايد به قرارداد شركت
عمل كند، مثلا اگر با او قرار گذاشته‌اند كه نسيه بخرد يا نقد بفروشد، يا جنس را از محل
مخصوصى بخرد، بايد به همان قرارداد رفتار نمايد و اگر با او قرارى نگذاشته باشند، بايد داد و
ستدى نمايد كه براى شركت ضرر نداشته باشد و معاملات را به طورى كه متعارف است
انجام دهد، پس اگر مثلا معمول است كه نقد بفروشد يا مال شركت را در مسافرت همراه خود
نبرد بايد به همين طور عمل نمايد و اگر معمول است كه نسيه بدهد يا مال را به سفر ببرد
مىتواند همين طور عمل كند.
مسأله 2152 - شريكى كه با سرمايه شركت معامله مىكند، اگر بر خلاف قراردادى
كه با او كرده‌اند خريد و فروش كند و خسارتى براى شركت پيش آيد ضامن است، ولى اگر
بعدا به قراردادى كه شده معامله كند صحيح است، و نيز اگر با او قراردادى نكرده باشند و
بر خلاف معمول معامله كند، ضامن مىباشد اما اگر بعدا مطابق معمول معامله كند معامله او
صحيح است.
مسأله 2153 - شريكى كه با سرمايه شركت معامله مىكند اگر زياده روى ننمايد

289
در نگهدارى سرمايه كوتاهى نكند و اتفاقا مقدارى از آن يا تمام آن تلف شود ضامن نيست.
مسأله 2154 - شريكى كه با سرمايه شركت معامله مىكند اگر بگويد سرمايه تلف
شده و پيش حاكم شرع قسم بخورد، بايد حرف او را قبول كرد.
مسأله 2155 - اگر تمام شريكها از اجازه اى كه به تصرف در مال يكديگر داده‌اند
برگردند، هيچ كدام نمىتوانند در مال شركت تصرف كنند، و اگر يكى از آنان از اجازه خود
برگردد، شريكهاى ديگر حق تصرف ندارند، ولى كسى كه از اجازه خود برگشته، مىتواند
در مال شركت تصرف كند.
مسأله 2156 - هر وقت يكى از شريكها تقاضا كند كه سرمايه شركت را قسمت
كنند، اگر چه شركت مدت داشته باشد، بايد ديگران قبول نمايند.
مسأله 2157 - اگر يكى از شريكها بميرد، يا ديوانه، يا بيهوش شود يا سفيه شود و
حاكم شرع او را از تصرف در اموالش جلوگيرى كند شريكهاى ديگر نمىتوانند در مال
شركت تصرف كنند.
مسأله 2158 - اگر شريك، چيزى را نسيه براى خود بخرد، نفع و ضررش مال خود
او است ولى اگر براى شركت بخرد و شريك ديگر بگويد به آن معامله راضى هستم، نفع و
ضررش مال هر دوى آنان است.
مسأله 2159 - اگر با سرمايه شركت معامله‌اى كنند، بعد بفهمند شركت باطل بوده
چنانچه طورى باشد كه اگر مىدانستند شركت درست نيست، به تصرف در مال يكديگر
راضى بودند، معامله صحيح است و هر چه از آن معامله پيدا شود، مال همه آنان است، و اگر
اين طور نباشد، در صورتى كه كسانى كه به تصرف ديگران راضى نبوده‌اند، بگويند به آن معامله
راضى هستيم معامله صحيح و اگر نه باطل مىباشد. و در هر صورت هر كدام آنان كه براى
شركت كارى كرده است، اگر به قصد مجانى كار نكرده باشد، مىتواند مزد زحمتهاى خود را
به اندازه معمول از شريكهاى ديگر بگيرد و سود آن به نسبت سرمايه تقسيم مىشود.

290
احكام صلح
مسأله 2160 - صلح آن است كه انسان با ديگرى سازش كند كه مقدارى از مال يا
منفعت مال خود را ملك او كند، يا از طلب، يا حق خود بگذرد كه او هم در عوض،
مقدارى از مال، يا منفعت مال خود را به او واگذار نمايد، يا از طلب، يا حقى كه دارد بگذرد.
مسأله 2161 - دو نفرى كه چيزى را به يكديگر صلح مىكنند بايد بالغ و عاقل
باشند، و كسى آنها را مجبور نكرده باشد و قصد صلح داشته باشند، و حاكم شرع هم آنان را از
تصرف در اموالشان جلوگيرى نكرده باشد و در حال بلوغ سفيه نباشند.
مسأله 2162 - لازم نيست صيغه صلح به عربى خوانده شود، بلكه با هر لفظى كه
بفهماند با هم صلح و سازش كرده‌اند صحيح است.
مسأله 2163 - اگر كسى گوسفندهاى خود را به چوپان بدهد كه مثلا يك سال
نگهدارى كند و از شير آن استفاده نمايد و مقدارى روغن بدهد، چنانچه شير گوسفند را در
مقابل زحمتهاى چوپان و آن روغن صلح كند صحيح است ولى اگر گوسفند را يك ساله به
چوپان اجاره دهد كه از شير آن استفاده كند و در عوض، مقدارى روغن بدهد اشكال دارد.
مسأله 2164 - اگر كسى بخواهد طلب يا حق خود را به ديگرى صلح كند در صورتى
صحيح است كه او قبول نمايد.
مسأله 2165 - اگر انسان مقدار بدهى خود را بداند و طلبكار او نداند، چنانچه
طلبكار طلب خود را به كمتر از مقدارى كه هست صلح كند مثلا پنجاه تومان طلبكار باشد و
طلب خود را به ده تومان صلح نمايد، زيادى براى بدهكار حلال نيست مگر آن كه مقدار بدهى
خود را به او بگويد و او را راضى كند يا طورى باشد كه اگر مقدار طلب خود را مىدانست،
باز هم به آن مقدار صلح مىكرد.

291
مسأله 2166 - اگر بخواهند دو چيزى را كه از يك جنس و وزن آنها معلوم است به
يكديگر صلح كنند، در صورتى صحيح است كه وزن يكى بيشتر از ديگرى نباشد، ولى اگر
وزن آنها معلوم نباشد، اگر چه احتمال دهند كه وزن يكى بيشتر از ديگرى است صلح صحيح
است.
مسأله 2167 - اگر دو نفر از يك نفر طلبكار باشند، يا دو نفر از دو نفر ديگر طلبكار
باشند و بخواهند طلبهاى خود را به يكديگر صلح كنند، چنانچه طلب آنان از يك جنس و
وزن آنها يكى باشد مثلا هر دو ده من گندم طلبكار باشند، مصالحه آنان صحيح است، و
همچنين است اگر جنس طلب آنان يكى نباشد مثلا يكى ده من برنج و ديگرى دوازده من
گندم طلبكار باشد. ولى اگر طلب آنان از يك جنس و چيزى باشد كه معمولا با وزن يا
پيمانه آن را معامله مىكنند، در صورتى كه وزن يا پيمانه آنها مساوى نباشد، مصالحه آنان
اشكال دارد.
مسأله 2168 - اگر از كسى طلب دارد كه بايد بعد از مدتى بگيرد چنانچه طلب خود
را به مقدار كمترى صلح كند و مقصودش اين باشد كه از مقدارى از طلب خود گذشت كند و
بقيه را نقد بگيرد اشكال ندارد.
مسأله 2169 - اگر دو نفر چيزى را با هم صلح كنند، با رضايت يكديگر مىتوانند
صلح را به هم بزنند و نيز اگر در ضمن معامله براى هر دو يا يكى از آنان، حق به هم زدن
معامله را قرار داده باشند، كسى كه آن حق را دارد مى تواند صلح را به هم بزند.
مسأله 2170 - تا وقتى خريدار و فروشنده از مجلس معامله متفرق نشده‌اند مىتوانند
معامله را به هم بزنند و نيز اگر مشترى حيوانى را بخرد تا سه روز حق به هم زدن معامله را دارد
و همچنين اگر پول جنسى را كه نقد خريده تا سه روز ندهد و جنس را تحويل نگيرد،
فروشنده مىتواند معامله را به هم بزند، ولى كسى كه مالى را صلح مىكند در اين سه صورت
حق به هم زدن صلح را ندارد و در هشت صورت ديگر كه در احكام خريد و فروش گفته شد
مىتواند صلح را به هم بزند.
مسأله 2171 - اگر چيزى را كه به صلح گرفته معيوب باشد مىتواند صلح را به هم
بزند، ولى نمىتواند تفاوت قيمت صحيح و معيوب را بگيرد.
مسأله 2172 - هر گاه مال خود را به كسى صلح نمايد و با او شرط كند كه اگر بعد
از مرگ وارثى نداشتم بايد چيزى را كه به تو صلح كردم وقف كنى و او هم اين شرط را قبول
كند، بايد به شرط عمل نمايد.

292
احكام اجاره
مسأله 2173 - اجاره دهنده و كسى كه چيزى را اجاره مىكند بايد مكلف و عاقل
باشند و به اختيار خودشان اجاره را انجام دهند و نيز بايد در مال خود حق تصرف داشته
باشند، پس سفيهى كه مال خود را در كارهاى بيهوده مصرف مىكند چنانچه حاكم شرع او
را از تصرف در اموالش جلوگيرى كرده باشد يا در حال بلوغ سفيه باشد اگر چيزى را اجاره
كند، يا اجاره دهد صحيح نيست.
مسأله 2174 - انسان مىتواند از طرف ديگرى وكيل شود و مال او را اجاره دهد.
مسأله 2175 - اگر ولى، يا قيم بچه مال او را اجاره دهد، يا خود او را اجير ديگرى
نمايد اشكال ندارد. و اگر مدتى از زمان بالغ شدن او را جزء مدت اجاره قرار دهد، بعد از آن كه
بچه بالغ شد، مىتواند بقيه اجاره را به هم بزند، ولى هر گاه طورى بوده كه اگر مقدارى از
زمان بالغ بودن بچه را جزء مدت اجاره نمىكرد، بر خلاف مصلحت بچه بود، نمىتواند اجاره
را به هم بزند.
مسأله 2176 - بچه صغيرى را كه ولى ندارد بدون اجازه مجتهد نمىشود اجير كرد، و
كسى كه به مجتهد دسترسى ندارد، مىتواند از يك نفر مؤمن كه‌ عادل باشد، اجازه بگيرد و او
را اجير نمايد.
مسأله 2177 - اجاره دهنده و مستأجر لازم نيست صيغه عربى بخوانند بلكه اگر
مالك به كسى بگويد، ملك خود را به تو اجاره دادم و او بگويد قبول كردم، اجاره صحيح
است. و نيز اگر حرفى نزنند و مالك به قصد اين كه ملك را اجاره دهد، آن را به مستأجر واگذار
كند و او هم به قصد اجاره كردن بگيرد اجاره صحيح مىباشد.
مسأله 2178 - اگر انسان بدون صيغه خواندن بخواهد براى انجام عملى اجير شود،

293
همين كه با رضايت طرف معامله، مشغول آن عمل شد اجاره صحيح است.
مسأله 2179 - كسى كه نمىتواند حرف بزند، اگر با اشاره بفهماند كه ملك را
اجاره داده، يا اجاره كرده صحيح است.
مسأله 2180 - اگر خانه يا دكان يا اطاقى را اجاره كند و صاحب ملك با او شرط
كند كه فقط خود او از آنها استفاده نمايد، مستأجر نمىتواند آن را به ديگرى اجاره دهد و اگر
شرط نكند مىتواند آن را به ديگرى اجاره دهد. ولى اگر بخواهد به زيادتر از مقدارى كه
اجاره كرده آن را اجاره دهد، بايد در آن، كارى مانند تعمير و سفيد كارى انجام داده باشد، يا
به غير جنسى كه اجاره كرده آن را اجاره دهد مثلا اگر با پول اجاره كرده به گندم يا چيز
ديگر اجاره دهد.
مسأله 2181 - اگر اجير با انسان شرط كند كه فقط براى خود انسان كار كند،
نمىشود او را به ديگرى اجاره داد، و اگر شرط نكند، چنانچه او را به چيزى كه اجرت او قرار
داده اجاره دهد، بايد زيادتر نگيرد و اگر به چيز ديگرى اجاره دهد، مىتواند زيادتر بگيرد.
مسأله 2182 - اگر غير خانه و دكان و اطاق و اجير، چيز ديگر - مثلا زمين - را اجاره
كند و مالك با او شرط نكند كه فقط خودش از آن استفاده نمايد، اگر چه بيشتر از مقدارى
كه اجاره كرده آن را اجاره دهد اشكال ندارد.
مسأله 2183 - اگر خانه يا دكانى را مثلا يك ساله به صد تومان اجاره كند و از نصف
آن خودش استفاده نمايد، مىتواند نصف ديگر آن را به صد تومان اجاره دهد، ولى اگر بخواهد
نصف آن را به زيادتر از مقدارى كه اجاره كرده مثلا به صد و بيست تومان اجاره دهد، بايد
در آن، كارى مانند تعمير انجام داده باشد يا به غير جنسى كه اجاره كرده اجاره دهد.
شرايط مالى كه آن را اجاره مىدهند
مسأله 2184 - مالى را كه اجاره مىدهند چند شرط دارد: اول آن كه معين باشد، پس
اگر بگويد يكى از خانه‌هاى خود را اجاره دادم درست نيست. دوم مستأجر آن را ببيند، يا
كسى كه آن را اجاره مىدهد طورى خصوصيات آن را بگويد كه كاملا معلوم باشد. سوم
تحويل دادن آن ممكن باشد، پس اجاره دادن اسبى كه فرار كرده باطل است. چهارم آن مال
به واسطه استفاده كردن از بين نرود، پس اجاره دادن نان و ميوه و خوردنىهاى ديگر صحيح
نيست. پنجم استفاده‌اى كه مال را براى آن اجاره داده‌اند ممكن باشد، پس اجاره دادن زمين
براى زراعت در صورتى كه آب باران كفايت آن را نكند و از آب نهر هم مشروب نشود، صحيح

294
نيست. ششم چيزى را كه اجاره مىدهد مال خود او باشد، و اگر مال كس ديگر را اجاره
دهد، در صورتى صحيح است كه صاحبش رضايت دهد.
مسأله 2185 - اجاره دادن درخت براى آن كه از ميوه‌اش استفاده كنند اشكال ندارد.
مسأله 2186 - زن مىتواند براى آن كه از شيرش استفاده كنند اجير شود و لازم نيست
از شوهر خود اجازه بگيرد، ولى اگر به واسطه شير دادن، حق شوهر از بين برود، بدون اجازه او
نمىتواند اجير شود.
شرايط استفاده‌اى كه مال را براى آن اجاره مىدهند
مسأله 2187 - استفاده‌اى كه مال را براى آن اجاره مىدهند چهار شرط دارد: اول
آن كه حلال باشد، بنابر اين اجاره دادن دكان براى شراب فروشى يا نگهدارى شراب و كرايه
دادن حيوان براى حمل و نقل شراب باطل است. دوم پول دادن براى آن استفاده در نظر مردم
بيهوده نباشد. سوم اگر چيزى را كه اجاره مىدهند چند استفاده دارد، استفاده‌اى را كه
مستأجر بايد از آن ببرد معين نمايند مثلا اگر حيوانى را كه سوارى مىدهد و بار مىبرد اجاره
دهند، بايد در موقع اجاره معين كنند كه سوارى يا باربرى آن، مال مستأجر است يا همه
استفاده‌هاى آن. چهارم مدت استفاده را معين نمايند و اگر مدت معلوم نباشد ولى عمل را
معين كنند مثلا با خياط قرار بگذارند كه لباس معينى را بطور مخصوصى بدوزد كافى است.
مسأله 2188 - اگر ابتداى مدت اجاره را معين نكنند، ابتداى آن بعد از خواندن
صيغه اجاره است.
مسأله 2189 - اگر خانه‌اى را مثلا يك ساله اجاره دهند و ابتداى آن را يك ماه بعد از
خواندن صيغه قرار دهند اجاره صحيح است، اگر چه موقعى كه صيغه مىخوانند خانه در
اجاره ديگرى باشد.
مسأله 2190 - اگر مدت اجاره را معلوم نكند و بگويد هر وقت در خانه نشستى اجاره
آن، ماهى ده تومان است اجاره صحيح نيست.
مسأله 2191 - اگر به مستأجر بگويد خانه را يك ماهه به ده تومان به تو اجاره دادم و
بقيه به همان قيمت، در ماه اول صحيح است، ولى اگر بگويد هر ماهى ده تومان و اول و آخر
آن را معين نكند اجاره حتى براى ماه اول هم باطل است.
مسأله 2192 - خانه‌اى را كه غريب و زوار در آن منزل مىكنند و معلوم نيست چقدر
در آن مىمانند، اگر قرار بگذارند كه مثلا شبى يك تومان بدهند و صاحب خانه راضى شود،

295
استفاده از آن خانه اشكال ندارد. ولى چون مدت اجاره را معلوم نكرده‌اند اجاره صحيح
نيست و صاحب خانه هر وقت بخواهد مىتواند آنان را بيرون كند.
مسائل متفرقه اجاره
مسأله 2193 - مالى را كه مستأجر بابت اجاره مىدهد بايد معلوم باشد. پس اگر از
چيزهائى است كه مثل گندم با وزن معامله مىكنند، بايد وزن آن معلوم باشد و اگر از
چيزهائى است كه مثل تخم مرغ با شماره معامله مىكنند بايد شماره آن معين باشد و اگر مثل
اسب و گوسفند است، بايد اجاره دهنده آن را ببيند، يا مستأجر خصوصيات آن را به او
بگويد.
مسأله 2194 - اگر زمينى را براى زراعت جو، يا گندم يا محصول ديگر اجاره دهد و
مال الاجاره را از محصول همان زمين قرار دهد اجاره صحيح نيست.
مسأله 2195 - كسى كه چيزى را اجاره داده، تا آن چيز را تحويل ندهد، حق ندارد
اجاره آن را مطالبه كند و نيز اگر براى انجام عملى اجير شده باشد، پيش از انجام عمل حق
مطالبه اجرت ندارد.
مسأله 2196 - هر گاه چيزى را كه اجاره داده تحويل دهد، اگر چه مستأجر تحويل
نگيرد يا تحويل بگيرد و تا آخر مدت اجاره از آن استفاده نكند، بايد مال الاجاره آن را بدهد.
مسأله 2197 - اگر انسان اجير شود كه در روز معينى كارى را انجام دهد و در آن روز
براى انجام آن كار حاضر شود، كسى كه او را اجير كرده اگر چه آن كار را به او مراجعه
نكند، بايد اجرت او را بدهد، مثلا اگر خياطى را در روز معينى براى دوختن لباسى اجير نمايد
و خياط در آن روز آماده كار باشد، اگر چه پارچه را به او ندهد كه بدوزد، بايد اجرتش را
بدهد چه خياط بيكار باشد، چه براى خودش يا ديگرى كار كند.
مسأله 2198 - اگر بعد از تمام شدن مدت اجاره معلوم شود كه اجاره باطل بوده،
مستأجر بايد مال الاجاره را به مقدار معمول به صاحب ملك بدهد، مثلا اگر خانه‌اى را
يك ساله به صد تومان اجاره كند بعد بفهمد اجاره باطل بوده، چنانچه اجاره آن خانه معمولا
پنجاه تومان است، بايد پنجاه تومان را بدهد و اگر دويست تومان است، بايد دويست تومان
را بپردازد. و نيز اگر بعد از گذشتن مقدارى از مدت اجاره معلوم شود كه اجاره باطل بوده،
بايد اجاره آن مدت را به مقدار معمول به صاحب ملك بدهد.
مسأله 2199 - اگر چيزى را كه اجاره كرده از بين برود، چنانچه در نگهدارى آن

296
كوتاهى نكرده و در استفاده بردن از آن هم زياده‌روى ننموده ضامن نيست. و نيز اگر مثلا
پارچه‌اى را كه به خياط داده از بين برود، در صورتى كه خياط زياده‌روى نكرده و در
نگهدارى آن هم كوتاهى نكرده باشد، نبايد عوض آن را بدهد.
مسأله 2200 - هر گاه صنعتگر چيزى را كه گرفته ضايع كند، ضامن است.
مسأله 2201 - اگر قصاب سر حيوانى را ببرد و آن را حرام كند چه مزد گرفته باشد،
چه مجانى سر بريده باشد، بايد قيمت آن را به صاحبش بدهد.
مسأله 2202 - اگر حيوانى را اجاره كند و معين نمايد كه چقدر بار بر آن بگذارد،
چنانچه بيشتر از آن مقدار بار كند و آن حيوان بميرد يا معيوب شود ضامن است. و نيز اگر مقدار
بار را معين نكرده باشند و بيشتر از معمول بار كند و حيوان تلف شود، يا معيوب گردد ضامن
مىباشد.
مسأله 2203 - اگر حيوانى را براى بردن بار شكستنى اجاره دهد چنانچه آن حيوان
بلغزد، يا رم كند و بار را بشكند، صاحب حيوان ضامن نيست. ولى اگر به واسطه زدن و مانند
آن كارى كند كه حيوان زمين بخورد و بار را بشكند ضامن است.
مسأله 2204 - اگر كسى بچه‌اى را ختنه كند و ضررى به آن بچه برسد، يا بميرد
چنانچه بيشتر از معمول بريده باشد ضامن است. و اگر بيشتر از معمول نبريده باشد ضامن
نيست.
مسأله 2205 - اگر دكتر بدست خود به مريض دوا بدهد، يا درد و دواى مريض را به
او بگويد و مريض دوا را بخورد، چنانچه در معالجه خطا كند و به مريض ضررى برسد يا
بميرد، دكتر ضامن است. ولى اگر فقط بگويد فلان دوا براى فلان مرض فائده دارد و به
واسطه خوردن دوا ضررى به مريض برسد، يا بميرد دكتر ضامن نيست.
مسأله 2206 - هر گاه دكتر به مريض يا ولى او بگويد كه اگر ضررى به مريض برسد
ضامن نباشد، در صورتى كه دقت و احتياط خود را بكند و به مريض ضررى برسد، يا بميرد،
دكتر ضامن نيست.
مسأله 2207 - مستأجر و كسى كه چيزى را اجاره داده، با رضايت يكديگر
مىتوانند معامله را به هم بزنند و نيز اگر در اجاره شرط كنند كه هر دو يا يكى از آنان حق به هم
زدن معامله را داشته باشند، مىتوانند مطابق قرارداد، اجاره را به هم بزنند.
مسأله 2208 - اگر اجاره دهنده، يا مستأجر بفهمد كه مغبون شده است، چنانچه در
موقع خواندن صيغه ملتفت نباشد كه مغبون است، مىتواند اجاره را به هم بزند. ولى اگر در

297
صيغه اجاره شرط كنند كه اگر مغبون هم باشند حق به‌ هم زدن معامله را نداشته باشند،
نمىتوانند اجاره را به هم بزنند.
مسأله 2209 - اگر چيزى را اجاره دهد و پيش از آن كه تحويل دهد كسى آن را
غصب نمايد، مستأجر مىتواند اجاره را به هم بزند و چيزى را كه به اجاره دهنده داده پس
بگيرد، يا اجاره را به هم نزند و اجاره مدتى را كه در تصرف غصب كننده بوده به ميزان
معمول از او بگيرد، پس اگر حيوانى را يك ماهه به ده تومان اجاره نمايد و كسى آن را ده
روز غصب كند و اجاره معمولى ده روز آن پانزده تومان باشد مىتواند پانزده تومان را از غصب
كننده بگيرد.
مسأله 2210 - اگر چيزى را كه اجاره كرده تحويل بگيرد، و بعد ديگرى آن را غصب
كند، نمىتواند اجاره را به هم بزند و فقط حق دارد كرايه آن چيز را به مقدار معمول از غصب
كننده بگيرد.
مسأله 2211 - اگر پيش از آن كه مدت اجاره تمام شود، ملك را به مستأجر بفروشد
اجاره به هم نمىخورد و مستأجر بايد مال الاجاره را به فروشنده بدهد، و همچنين است اگر آن
را به ديگرى بفروشد.
مسأله 2212 - اگر پيش از ابتداى مدت اجاره، ملك بطورى خراب شود كه هيچ
قابل استفاده نباشد، يا قابل استفاده‌اى كه شرط كرده‌اند نباشد، اجاره باطل مىشود. و پولى
كه مستأجر به صاحب ملك داده به او برمىگردد، بلكه اگر طورى باشد كه بتواند استفاده
مختصرى هم از آن ببرد، مىتواند اجاره را به هم بزند.
مسأله 2213 - اگر ملكى را اجاره كند و بعد از گذشتن مقدارى از مدت اجاره
بطورى خراب شود كه هيچ قابل استفاده نباشد، يا قابل استفاده‌اى كه شرط كرده‌اند نباشد،
اجاره مدتى كه باقيمانده باطل مىشود و اگر استفاده مختصرى هم بتواند از آن ببرد، مىتواند
اجاره مدت باقيمانده را به هم بزند.
مسأله 2214 - اگر خانه‌اى را كه مثلا دو اطاق دارد اجاره دهد و يك اطاق آن
خراب شود، چنانچه فورا آن را بسازد و هيچ مقدار از استفاده آن از بين نرود اجاره باطل
نمىشود و مستأجر هم نمىتواند اجاره را به هم بزند، ولى اگر ساختن آن بقدرى طول بكشد كه
مقدارى از استفاده مستأجر از بين برود، اجاره به آن مقدار باطل مىشود و مستأجر مىتواند
اجاره باقيمانده را به هم بزند.
مسأله 2215 - اگر اجاره دهنده يا مستأجر بميرد، اجاره باطل نمىشود. ولى اگر خانه

298
مال اجاره دهنده نباشد مثلا ديگرى وصيت كرده باشد كه تا او زنده است منفعت خانه مال
او باشد، چنانچه آن خانه را اجاره دهد و پيش از تمام شدن مدت اجاره بميرد، از وقتى كه
مرده اجاره باطل است.
مسأله 2216 - اگر صاحب كار بنا را وكيل كند كه براى او عمله بگيرد چنانچه بنا
كمتر از مقدارى كه از صاحب كار مىگيرد به عمله بدهد زيادى آن بر او حرام است و بايد
آن را به صاحب كار بدهد، ولى اگر اجير شود كه ساختمان را تمام كند و براى خود اختيار
بگذارد كه خودش بسازد، يا به ديگرى بدهد در صورتى كه كمتر از مقدارى كه اجير شده به
ديگرى بدهد زيادى آن براى او حلال مىباشد.
مسأله 2217 - اگر رنگرز قرار بگذارد كه مثلا پارچه را با نيل رنگ كند، چنانچه با
رنگ ديگر رنگ نمايد حق ندارد چيزى بگيرد.

299
احكام جعاله
مسأله 2218 - جعاله آنست كه انسان قرار بگذارد در مقابل كارى كه براى او انجام
مىدهند مال معينى بدهد، مثلا بگويد هر كس گمشده مرا پيدا كند، ده تومان به او مىدهم
و به كسى كه اين قرار را مىگذارد جاعل و به كسى كه كار را انجام مىدهد عامل
مىگويند، و فرق بين جعاله و اين كه كسى را براى كارى اجير كنند، اين است كه در اجاره
بعد از خواندن صيغه، اجير بايد عمل را انجام دهد و كسى هم كه او را اجير كرده اجرت را به
او بدهكار مىشود، ولى در جعاله عامل مىتواند مشغول عمل نشود و تا عمل را انجام ندهد،
جاعل بدهكار نمىشود.
مسأله 2219 - جاعل بايد بالغ و عاقل باشد و از روى قصد و اختيار قرارداد كند و
شرعا بتواند در مال خود تصرف نمايد، بنا بر اين جعاله آدم سفيهى كه مال خود را در كارهاى
بيهوده مصرف مىكند اگر حاكم شرع او را از عمل منع كرده باشد يا در حال بالغ شدن سفيه
باشد، صحيح نيست.
مسأله 2220 - كارى را كه جاعل مىگويد براى او انجام دهند، بايد حرام نباشد، و
نيز بايد بىفائده نباشد كه غرض عقلائى به آن تعلق نگرفته باشد، پس اگر بگويد هر كس
شراب بخورد، يا در شب به جاى تاريكى برود ده تومان به او مىدهم، جعاله صحيح نيست.
مسأله 2221 - اگر مالى را كه قرار مىگذارد بدهد معين كند مثلا بگويد هر كس
اسب مرا پيدا كند، اين گندم را به او مىدهم، لازم نيست بگويد آن گندم مال كجاست و
قيمت آن چيست ولى اگر مال را معين نكند مثلا بگويد كسى كه اسب مرا پيدا كند ده من
گندم به او مىدهم، بايد خصوصيات آن را كاملا معين نمايد.
مسأله 2222 - اگر جاعل مزد معينى براى كار قرار ندهد، مثلا بگويد هر كس بچه

300
مرا پيدا كند پولى به او مىدهم و مقدار آن را معين نكند چنانچه كسى آن عمل را انجام دهد،
بايد مزد او را به مقدارى كه كار او در نظر مردم ارزش دارد بدهد.
مسأله 2223 - اگر عامل يا شخص ديگر پيش از قرارداد، كار را انجام داده باشد يا
بعد از قرارداد، به قصد اين كه پول نگيرد انجام دهد، حقى به مزد ندارد.
مسأله 2224 - پيش از آن كه عامل شروع به كار كند، جاعل و عامل مىتوانند جعاله
را به هم بزنند.
مسأله 2225 - بعد از آن كه عامل شروع به كار كرد، اگر جاعل بخواهد جعاله را به
هم بزند اشكال ندارد. ولى بايد مزد مقدار عملى را كه انجام داده به او بدهد.
مسأله 2226 - عامل مىتواند عمل را ناتمام بگذارد، ولى اگر تمام نكردن عمل
اسباب ضرر جاعل شود، بايد آن را تمام نمايد مثلا اگر كسى بگويد هر كس چشم مرا عمل
كند فلان مقدار به او مىدهم و دكتر جراحى شروع به عمل كند، چنانچه طورى باشد كه
اگر عمل را تمام نكند، چشم معيوب مىشود، بايد آن را تمام نمايد، و در صورتى كه ناتمام
بگذارد، حقى به جاعل ندارد.
مسأله 2227 - اگر عامل كار را ناتمام بگذارد، چنانچه آن كار مثل پيدا كردن اسب
است كه تا تمام نشود، براى جاعل فائده ندارد عامل نمىتواند چيزى مطالبه كند، و همچنين
است اگر جاعل مزد را براى تمام كردن عمل قرار بگذارد مثلا بگويد هر كس لباس مرا
بدوزد ده تومان به او مىدهم. ولى اگر مقصودش اين باشد كه هر مقدار از عمل كه انجام
گيرد براى آن مقدار مزد بدهد، جاعل بايد مزد مقدارى را كه انجام شده به عامل بدهد،
اگر چه احتياط اين است كه بطور مصالحه يكديگر را راضى نمايند.

301
احكام مزارعه
مسأله 2228 - مزارعه آن است كه مالك زمين يا كسى كه زمين در اختيار او است با
زارع به اين قسم معامله كند كه زمين را در اختيار او بگذارد، تا زراعت كند و مقدارى از
حاصل آن را به مالك بدهد.
مسأله 2229 - مزارعه چند شرط دارد: اول آن كه صاحب زمين به زارع بگويد زمين را
به تو واگذار كردم و زارع هم بگويد قبول كردم، يا بدون اين كه حرفى بزنند مالك، زمين را
واگذار كند براى مزارعه و زارع تحويل بگيرد. دوم صاحب زمين و زارع هر دو مكلف و عاقل
باشند و با قصد و اختيار خود مزارعه را انجام دهند و حاكم شرع آنان را از تصرف در اموالشان
جلوگيرى نكرده باشد بلكه اگر در حال بالغ شدن سفيه باشند اگر چه حاكم شرع جلوگيرى
نكرده باشد نمىتوانند مزارعه را انجام دهند و اين حكم در همه معاملات جارى است. سوم همه
حاصل زمين به يكى اختصاص داده نشود. چهارم سهم هر كدام بطور مشاع باشد مثل نصف
يا ثلث حاصل و مانند اينها و بايد تعيين شده باشد، پس اگر قرار دهند حاصل يك قطعه مال
يكى و قطعه ديگر مال ديگرى صحيح نيست، و نيز اگر مالك بگويد در اين زمين زراعت
كن و هر چه مىخواهى به من بده صحيح نيست. پنجم مدتى را كه بايد زمين در اختيار زارع
باشد معين كنند و بايد مدت به قدرى باشد كه در آن مدت بدست آمدن حاصل ممكن باشد.
ششم زمين قابل زراعت باشد و اگر زراعت در آن ممكن نباشد اما بتوانند كارى كنند كه
زراعت ممكن شود، مزارعه صحيح است. هفتم اگر در محلى هستند كه مثلا يك نوع زراعت
مىكنند چنانچه اسم هم نبرند همان زراعت معين مىشود، و اگر چند نوع زراعت مىكنند
بايد زراعتى را كه مىخواهد انجام دهد معين نمايند، مگر آن كه معمولى داشته باشد كه به همان
نحو بايد عمل شود. هشتم مالك، زمين را معين كند، پس كسى كه چند قطعه زمين دارد و با

302
هم تفاوت دارند، اگر به زارع بگويد در يكى از اين زمينها زراعت كن و آن را معين نكند
مزارعه باطل است. نهم خرجى را كه هر كدام آنان بايد بكنند معين نمايند، ولى اگر خرجى را
كه هر كدام بايد بكنند معلوم باشد، لازم نيست آن را معين نمايند.
مسأله 2230 - اگر مالك با زارع قرار بگذارد كه مقدارى از حاصل براى او باشد و
بقيه را بين خودشان قسمت كنند، چنانچه بدانند كه بعد از برداشتن آن مقدار، چيزى باقى
مىماند مزارعه صحيح است.
مسأله 2231 - اگر مدت مزارعه تمام شود و حاصل بدست نيايد، چنانچه مالك
راضى شود كه با اجاره يا بدون اجاره زراعت در زمين او بماند و زارع هم راضى باشد مانعى
ندارد و اگر مالك راضى نشود، مىتواند زارع را وادار كند كه زراعت را بچيند و اگر براى
چيدن زراعت ضررى به زارع برسد لازم نيست عوض آن را به او بدهد، ولى زارع اگر چه
راضى شود كه به مالك چيزى بدهد، نمىتواند مالك را مجبور كند كه زراعت در زمين بماند.
مسأله 2232 - اگر به واسطه پيش آمدى زراعت در زمين ممكن نباشد مثلا آب از
زمين قطع شود در صورتى كه مقدارى از زراعت بدست آمده باشد حتى مثل قصيل كه مىتوان
به حيوانات داد آن مقدار مطابق قرارداد مال هر دوى آنها است، و در بقيه مزارعه باطل
است، و اگر زارع زراعت نكند، چنانچه زمين در تصرف او بوده و مالك در آن تصرفى نداشته
است، بايد اجاره آن مدت را به مقدار معمول به مالك بدهد.
مسأله 2233 - اگر مالك و زارع صيغه خوانده باشند، بدون رضايت يكديگر
نمىتوانند مزارعه را به هم بزنند، و همچنين است اگر مالك به قصد مزارعه زمين را به كسى
واگذار كند و طرف هم به همين قصد بگيرد، ولى اگر در ضمن خواندن صيغه مزارعه شرط
كرده باشند كه هر دو يا يكى از آنان حق به هم زدن معامله را داشته باشند مىتوانند مطابق
قرارى كه گذاشته‌اند معامله را به هم بزنند.
مسأله 2234 - اگر بعد از قرار داد مزارعه، مالك يا زارع بميرد مزارعه‌ به هم ‌نمىخورد
وارثشان بجاى آنان است، ولى اگر زارع بميرد و شرط كرده باشند كه خود زارع زراعت را انجام
دهد، مزارعه به هم مىخورد، و چنانچه زراعت نمايان شده باشد، بايد‌ سهم او را به ورثه‌اش
بدهند و حقوق ديگرى هم كه زارع داشته، ورثه او ارث مىبرند، ولى نمىتوانند مالك را مجبور
كنند كه زراعت در زمين باقى بماند.
مسأله 2235 - اگر بعد از زراعت بفهمند كه مزارعه باطل بوده چنانچه تخم مال
مالك بوده حاصلى هم كه به دست مىآيد مال او است و بايد مزد زارع و مخارجى را كه كرده

303
و كرايه گاو يا حيوان ديگرى را كه مال زارع بوده و در آن زمين كار كرده به او بدهد، مگر در
صورتى كه باطل شدن مزارعه به جهت آن باشد كه قرارداد كرده باشند همه حاصل مال
مالك باشد در اين فرض لازم نيست مالك چيزى به زارع بدهد و اگر تخم مال زارع بوده
زراعت هم مال او است و بايد اجاره زمين و خرجهائى را كه مالك كرده و كرايه گاو يا حيوان
ديگرى كه مال او بوده و در آن زراعت كار كرده به مالك بدهد مگر در صورتى كه باطل
شدن مزارعه به جهت آن باشد كه قرارداد كرده باشند همه حاصل مال زارع باشد در اين فرض
لازم نيست زارع چيزى به مالك بدهد و در اين مسأله تفصيلى است كه بايد به حاشيه
توضيح المسائل رجوع شود.
مسأله 2236 - اگر تخم، مال زارع باشد و بعد از زراعت بفهمند كه مزارعه باطل
بوده، چنانچه مالك و زارع راضى شوند كه با اجرت يا بىاجرت زراعت در زمين بماند
اشكال ندارد، و اگر مالك راضى نشود، پيش از رسيدن زراعت هم مىتواند زارع را وادار
كند كه زراعت را بچيند، و زارع اگر چه راضى شود چيزى به مالك بدهد، نمىتواند او را
مجبور كند كه اجاره بدهد و زراعت را در زمين باقى بگذارد.
مسأله 2237 - اگر بعد از جمع كردن حاصل و تمام شدن مدت مزارعه ريشه زراعت
در زمين بماند و سال بعد دو مرتبه حاصل دهد، چنانچه مالك و زارع از زراعت صرف نظر كرده
باشند، حكم مباهات را دارد و اگر قرارداد كرده باشند كه همه محصول و ريشه مشترك باشد
بايد قسمت كنند و اگر قراردادشان فقط در مورد محصول سال اول باشد محصول سال دوم مال
صاحب تخم مىباشد.

304
احكام مساقات
مسأله 2238 - اگر انسان با كسى به اين قسم معامله كند كه درختهاى ميوه‌اى را كه
ميوه آن مال خود او است، يا اختيار ميوه‌هاى آن با او است تا مدت معينى به آن كس واگذار
كند كه تربيت نمايد و آب دهد و به مقدارى كه قرار مىگذارند از ميوه آن بردارد، اين معامله
را مساقات مىگويند.
مسأله 2239 - معامله مساقات در درختهائى كه مثل بيد و چنار ميوه نمىدهد صحيح
نيست، ولى در مثل درخت حنا كه از برگ آن استفاده مىكنند يا درختى كه از گل آن
استفاده مىكنند اشكال ندارد.
مسأله 2240 - در معامله مساقات لازم نيست صيغه بخوانند بلكه اگر صاحب درخت
به قصد مساقات آن را واگذار كند و كسى كه كار مىكند به همين قصد تحويل بگيرد معامله
صحيح است.
مسأله 2241 - مالك و كسى كه تربيت درختها را به عهده مىگيرد، بايد مكلف و
عاقل باشند و كسى آنها را مجبور نكرده باشد، و نيز بايد حاكم شرع آنان را از تصرف در مال
خودشان منع نكرده باشد، بلكه اگر در حال بالغ شدن سفيه باشند اگر چه حاكم شرع منع
نكرده باشد معامله ايشان صحيح نيست.
مسأله 2242 - مدت مساقات بايد معلوم باشد و اگر اول آن را معين كنند و آخر آن را
موقعى قرار دهند كه ميوه آن سال به دست مىآيد صحيح است.
مسأله 2243 - بايد سهم هر كدام نصف يا ثلث حاصل و مانند اينها باشد و اگر قرار
بگذارند كه مثلا صد من از ميوه‌ها مال مالك و بقيه مال كسى باشد كه كار مىكند،
معامله باطل است.

305
مسأله 2244 - بايد قرار معامله مساقات را پيش از ظاهر شدن ميوه بگذارند و اگر بعد
از ظاهر شدن ميوه و پيش از رسيدن آن قرار بگذارند پس اگر كارى مانند آبيارى كه براى
تربيت درخت لازم است باقى مانده باشد، معامله صحيح است، و اگر نه اشكال دارد، اگر چه
احتياج به كارى مانند چيدن ميوه و نگهدارى آن داشته باشد.
مسأله 2245 - معامله مساقات در بوته خربزه و خيار و مانند اينها صحيح نيست.
مسأله 2246 - درختى كه از آب باران يا رطوبت زمين استفاده مىكند و به آبيارى
احتياج ندارد، اگر به كارهاى ديگر مانند بيل زدن و كود دادن محتاج باشد، معامله مساقات
در آن صحيح است، ولى چنانچه آن كارها در زياد شدن يا خوب شدن ميوه اثرى نداشته باشد
معامله مساقات اشكال دارد.
مسأله 2247 - دو نفرى كه مساقات كرده‌اند، با رضايت يكديگر مىتوانند معامله را
به هم بزنند، و نيز اگر در ضمن خواندن صيغه مساقات شرط كنند كه هر دو، يا يكى از آنان
حق به هم زدن معامله را داشته باشند، مطابق قرارى كه گذاشته‌اند، به هم زدن معامله
اشكال ندارد بلكه اگر در معامله شرطى كنند و عملى نشود، كسى كه براى نفع او شرط
كرده‌اند، مىتواند معامله را به هم بزند.
مسأله 2248 - اگر مالك بميرد، معامله مساقات به هم نمىخورد و ورثه‌اش بجاى او
هستند.
مسأله 2249 - اگر كسى كه تربيت درختها به او واگذار شده بميرد چنانچه در عقد
شرط نكرده باشند كه خودش آنها را تربيت كند، ورثه‌اش به جاى او هستند، و چنانچه
خودشان عمل را انجام ندهند و اجير هم نگيرند، حاكم شرع از مال ميت اجير مىگيرد و
حاصل را بين ورثه ميت و مالك قسمت مىكند و اگر شرط كرده باشند كه خود او درختها را
تربيت نمايد، پس‌ اگر قرار گذاشته‌اند كه به ديگرى واگذار نكند، با مردن او معامله به هم
مىخورد، و اگر قرار نگذاشته‌اند مالك مىتواند عقد را به هم بزند، يا راضى شود كه ورثه او
يا كسى كه آنها اجيرش مىكنند، درختها را تربيت نمايد.
مسأله 2250 - اگر شرط كند كه تمام حاصل براى مالك باشد، مساقات باطل
است، و ميوه مال مالك مىباشد و كسى كه كار مىكند نمىتواند مطالبه اجرت نمايد ولى
اگر باطل بودن مساقات به جهت ديگر باشد، مالك بايد مزد آبيارى و كارهاى ديگر را به
مقدار معمول به كسى كه درختها را تربيت كرده بدهد.
مسأله 2251 - اگر زمينى را به ديگرى واگذار كند كه در آن درخت بكارد و آنچه

306
عمل مىآيد مال هر دو باشد، معامله باطل است پس اگر درختها مال صاحب زمين بوده، بعد
از تربيت هم مال او است و بايد مزد كسى كه آنها را تربيت كرده بدهد، و اگر مال كسى
بوده كه آنها را تربيت كرده بعد از تربيت هم مال او است و مىتواند آنها را بكند، ولى بايد
گودال‌هائى را كه به واسطه كندن درختها پيدا شده پر كند و اجاره زمين را از روزى كه
درختها را كاشته به صاحب زمين بدهد، و مالك هم مىتواند او را مجبور نمايد كه درختها را
بكند و اگر به واسطه كندن درخت عيبى در آن پيدا شود، بايد تفاوت قيمت آن را به صاحب
درخت بدهد و نمىتواند او را مجبور كند كه با اجازه يا بدون اجازه درخت را در زمين باقى
بگذارد.

307
كسانى كه نمىتوانند در مال خود تصرف كنند
مسأله 2252 - بچه‌اى كه بالغ نشده شرعا نمىتواند در مال خود تصرف كند و نشانه
بالغ شدن يكى از سه چيز است: اول روئيدن موى درشت، زير شكم بالاى عورت. دوم
بيرون آمدن منى. سوم تمام شدن پانزده سال قمرى در مرد و تمام شدن نه سال قمرى در زن.
مسأله 2253 - روئيدن موى درشت در صورت و پشت لب و در سينه و زير بغل و
درشت شدن صدا و مانند اينها نشانه بالغ شدن نيست، مگر انسان به واسطه اينها به بالغ شدن
يقين كند.
مسأله 2254 - ديوانه و سفيه يعنى كسى كه مال خود را در كارهاى بيهوده مصرف
مىكند اگر در حال بالغ شدن سفيه باشد يا حاكم شرع او را از تصرف در اموالش جلوگيرى
كرده باشد، نمىتوانند در مال خود تصرف نمايند.
مسأله 2255 - كسى كه گاهى عاقل و گاهى ديوانه است، تصرفى كه موقع ديوانگى
در مال خود مىكند صحيح نيست.
مسأله 2256 - انسان مىتواند در مرضى كه به آن مرض از دنيا مىرود هر قدر از مال
خود را به مصرف خود و عيال و مهمان و كارهائى كه اسراف شمرده نمىشود برساند، و نيز
اگر مال خود را به كسى ببخشد يا ارزانتر از قيمت بفروشد يا اجاره دهد صحيح است.

308
احكام وكالت
وكالت آن است كه انسان كارى را كه مىتواند در آن دخالت كند، به ديگرى
واگذار نمايد تا از طرف او انجام دهد، مثلا كسى را وكيل كند كه خانه او را بفروشد يا زنى را
براى او عقد نمايد پس آدم سفيهى كه مال خود را در كارهاى بيهوده مصرف مىكند، اگر
حاكم شرع او را از تصرف منع كرده يا در حالى كه بالغ شده سفيه بوده، نمىتواند براى فروش
مال خودش كسى را وكيل نمايد.
مسأله 2257 - در وكالت لازم نيست صيغه بخوانند، و اگر انسان به ديگرى بفهماند
كه او را وكيل كرده و او هم بفهماند قبول نموده، مثلا مال خود را به كسى بدهد كه براى او
بفروشد و او مال را بگيرد وكالت صحيح است.
مسأله 2258 - اگر انسان كسى را كه در شهر ديگر است وكيل نمايد و براى او
وكالت نامه بفرستد و او قبول كند، اگر چه وكالت نامه بعد از مدتى برسد وكالت صحيح
است.
مسأله 2259 - موكل يعنى كسى كه ديگرى را وكيل مىكند و نيز كسى كه وكيل
مىشود، بايد بالغ و عاقل باشند و از روى قصد و اختيار اقدام كنند، و بچه مميز هم اگر فقط
در خواندن صيغه وكيل شده باشد و صيغه را با شرائطش بخواند صيغه‌اى كه خوانده صحيح
است.
مسأله 2260 - كارى را كه انسان نمىتواند انجام دهد، يا شرعا نبايد انجام دهد
نمىتواند براى انجام آن از طرف ديگرى وكيل شود. مثلا كسى كه در احرام حج است چون
نبايد صيغه عقد زناشوئى را بخواند، نمىتواند براى خواندن صيغه از طرف ديگرى وكيل شود.
مسأله 2261 - اگر انسان كسى را براى انجام تمام كارهاى خودش وكيل كند

309
صحيح است، ولى اگر براى يكى از كارهاى خود وكيل نمايد و آن كار را معين نكند وكالت
صحيح نيست.
مسأله 2262 - اگر وكيل را عزل كند يعنى از كار بر كنار نمايد بعد از آن كه خبر به او
رسيد نمىتواند آن كار را انجام دهد، ولى اگر پيش از رسيدن خبر آن كار را انجام داده باشد
صحيح است.
مسأله 2263 - وكيل مىتواند از وكالت كناره كند و اگر موكل غائب هم باشد
اشكال ندارد.
مسأله 2264 - وكيل نمىتواند براى انجام كارى كه به او واگذار شده ديگرى را
وكيل نمايد، ولى اگر موكل به او اجازه داده باشد كه وكيل بگيرد، به هر طورى كه به او
دستور داده مىتواند رفتار نمايد، پس اگر گفته باشد براى من وكيل بگير، بايد از طرف او
وكيل بگيرد و نمىتواند كسى را از طرف خودش وكيل كند.
مسأله 2265 - اگر انسان با اجازه موكل خودش كسى را از طرف او وكيل كند،
نمىتواند آن وكيل را عزل نمايد. و اگر وكيل اول بميرد يا موكل، او را عزل كند وكالت دومى
باطل نمىشود.
مسأله 2266 - اگر وكيل با اجازه موكل، كسى را از طرف خودش وكيل كند موكل
و وكيل اول مىتوانند آن وكيل را عزل كنند، و اگر وكيل اول بميرد، يا عزل شود، وكالت
دومى باطل مىشود.
مسأله 2267 - اگر چند نفر را براى انجام كارى وكيل كند و به آنها اجازه دهد كه
هر كدام به تنهائى در آن كار اقدام كنند، هر يك از آنان مىتواند آن كار را انجام دهد و
چنانچه يكى از آنان بميرد، وكالت ديگران باطل نمىشود. ولى اگر نگفته باشد كه با هم يا به
تنهائى وكيل است كه انجام دهد و از حرفش هم معلوم نباشد كه مىتوانند به ‌تنهائى انجام
دهند، يا گفته باشد كه با هم انجام دهند، نمىتوانند به تنهائى اقدام نمايند. و در صورتى كه يكى
از آنان بميرد، وكالت ديگران باطل مىشود. اگر با هم وكيل شده باشند.
مسأله 2268 - اگر وكيل يا موكل بميرد، يا ديوانه هميشگى شود وكالت باطل
مىشود، و نيز اگر گاه گاهى ديوانه شود و يا بيهوش شود، بنابر احتياط واجب بايد به
معامله‌اى كه انجام مىدهد ترتيب اثر ندهند، و نيز اگر چيزى كه براى تصرف در آن وكيل
شده است از بين برود مثلا گوسفندى كه براى فروش آن وكيل شده بميرد، وكالت باطل
مىشود.

310
مسأله 2269 - اگر انسان كسى را براى كارى وكيل كند و چيزى براى او قرار
بگذارد، بعد از انجام آن كار، چيزى را كه قرار گذاشته بايد به او بدهد.
مسأله 2270 - اگر وكيل در نگهدارى مالى كه در اختيار او است كوتاهى نكند و غير
از تصرفى كه به او اجازه داده‌اند، تصرف ديگرى در آن ننمايد و اتفاقا آن مال از بين برود،
نبايد عوض آن را بدهد.
مسأله 2271 - اگر وكيل در نگهدارى مالى كه در اختيار او است كوتاهى كند، يا غير
از تصرفى كه به او اجازه داده‌اند تصرف ديگرى در آن بنمايد و آن مال از بين برود، ضامن
است. پس اگر لباس را كه گفته‌اند به فروش، بپوشد و آن لباس تلف شود، بايد عوض آن را بدهد.
مسأله 2272 - اگر وكيل غير از تصرفى كه به او اجازه داده‌اند، تصرف ديگرى در
مال بكند، مثلا لباسى را كه گفته‌اند به فروش بپوشد و بعدا تصرفى را كه به او اجازه داده
بنمايد، آن تصرف صحيح است.

311
احكام قرض
قرض دادن از كارهاى مستحبى است كه در آيات قرآن و اخبار راجع به آن زياد
سفارش شده است، از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم روايت شده كه هر كس به برادر
مسلمان خود قرض بدهد مال او زياد مىشود و ملائكه بر او رحمت مىفرستند و اگر با بدهكار
خود مدارا كند، بدون حساب و به سرعت از صراط مىگذرد و كسى كه برادر مسلمانش از او
قرض بخواهد و ندهد، بهشت بر او حرام مىشود.
مسأله 2273 - در قرض لازم نيست صيغه بخوانند بلكه اگر چيزى را به نيت قرض به
كسى بدهد و او هم به همين قصد بگيرد، صحيح است ولى مقدار آن بايد كاملا معلوم باشد.
مسأله 2274 - اگر در قرض شرط كنند كه در وقت معين آن را بپردازند پيش از
رسيدن آن وقت لازم نيست طلبكار قبول كند ولى اگر تعيين وقت فقط براى همراهى با
بدهكار باشد چنانچه پيش از آن وقت هم قرض را بدهند بايد قبول نمايد.
مسأله 2275 - اگر در صيغه قرض براى پرداخت آن مدتى قرار دهند، طلبكار پيش از
تمام شدن آن مدت نمىتواند طلب خود را مطالبه نمايد ولى اگر مدت نداشته باشد، طلبكار
هر وقت بخواهد، مىتواند طلب خود را مطالبه نمايد.
مسأله 2276 - اگر طلبكار طلب خود را مطالبه كند، چنانچه بدهكار بتواند بدهى
خود را بدهد، بايد فورا آن را بپردازد و اگر تأخير بيندازد گناهكار است.
مسأله 2277 - اگر بدهكار غير از خانه‌اى كه در آن نشسته و اثاثيه منزل و چيزهاى
ديگرى كه به آنها احتياج دارد، چيزى نداشته باشد طلبكار نمىتواند طلب خود را از او مطالبه
نمايد، بلكه بايد صبر كند تا بتواند بدهى خود را بدهد.
مسأله 2278 - كسى كه بدهكار است و نمىتواند بدهى خود را بدهد اگر كاسب

312
است بايد براى پرداخت بدهى خودش كسب كند، و كسى هم كه كاسب نيست چنانچه
بتواند كاسبى كند، احتياط واجب آن است كه كسب كند و بدهى خود را بدهد.
مسأله 2279 - كسى كه دسترسى به طلبكار خود ندارد، چنانچه اميد نداشته باشد
كه او را پيدا كند، بايد با اجازه حاكم شرع طلب او را به فقير بدهد، و شرط نيست در فقير كه
سيد نباشد.
مسأله 2280 - اگر مال ميت بيشتر از خرج واجب كفن و دفن و بدهى او نباشد،
بايد مالش را به همين مصرفها برسانند و به وارث او چيزى نمىرسد.
مسأله 2281 - اگر كسى مقدارى پول طلا يا نقره قرض كند و قيمت آن كم شود، يا
چند برابر گردد، چنانچه همان مقدار را كه گرفته پس بدهد كافى است، ولى اگر هر دو به غير
آن راضى شوند اشكال ندارد.
مسأله 2282 - اگر مالى را كه قرض كرده از بين نرفته باشد و صاحب مال، آن را
مطالبه كند، احتياط مستحب آن است كه بدهكار همان مال را به او بدهد.
مسأله 2283 - اگر كسى كه قرض مىدهد شرط كند كه زيادتر از مقدارى كه
مىدهد بگيرد، مثلا يك من گندم بدهد و شرط كند كه يك من و پنج سير بگيرد، يا ده
تخم مرغ بدهد كه يازده تا بگيرد، ربا و حرام است بلكه اگر قرار بگذارد كه بدهكار كارى
براى او انجام دهد، يا چيزى را كه قرض كرده با مقدارى جنس ديگر پس دهد، مثلا شرط
كند يك تومانى را كه قرض كرده با يك كبريت پس دهد، ربا و حرام است و نيز اگر با او
شرط كند كه چيزى را كه قرض مىگيرد بطور مخصوص پس دهد، مثلا مقدارى طلاى
نساخته به او بدهد و شرط كند كه ساخته پس بگيرد، باز هم ربا و حرام مىباشد. ولى اگر
بدون اين كه شرط كند، خود بدهكار زيادتر از آنچه قرض كرده پس بدهد اشكال ندارد بلكه
مستحب است.
مسأله 2284 - قرضى كه در او قرار ربا است صحيح است، لكن شرط و قرار باطل
مىباشد، و شرط زياده علاوه بر بطلانش، نيز حرام است.
مسأله 2285 - اگر كسى بخواهد پولى قرض كند و ربا بدهد يا قرض بدهد و ربا
بگيرد و به يكى از راه‌هائى كه در بعض رساله‌هاى عمليه ذكر شده بخواهد از ربا فرار كند
جائز نيست، و زياده‌اى كه مىگيرد بر او حلال نمىشود، پس رباى قرضى به وجهى از وجوه
حلال نيست.
مسأله 2286 - اگر لباسى را بخرد و بعدا از پولى كه رباء گرفته، يا از پول حلالى كه

313
مخلوط با ربا است به صاحب لباس بدهد چنانچه موقع خريدارى قصدش بوده كه از اين پول
بدهد پوشيدن آن لباس و نماز خواندن با آن اشكال دارد، و نيز اگر پول ربائى يا حلال مخلوط به
حرام داشته باشد و به فروشنده بگويد كه اين لباس را با اين پول مىخرم، پوشيدن آن لباس
حرام است و اگر بداند پوشيدن آن حرام است نماز هم با آن باطل مىباشد.
مسأله 2287 - اگر انسان مقدارى پول به تاجر بدهد كه در شهر ديگر از طرف او
كمتر بگيرد، اشكال ندارد و اين را صرف برات مىگويند.
مسأله 2288 - اگر مقدارى پول به كسى بدهد كه بعد از چند روز در شهر ديگر
زيادتر بگيرد، مثلا نهصد و نود تومان بدهد كه بعد از ده روز در شهر ديگر هزار تومان بگيرد
ربا و حرام است، ولى اگر كسى كه زيادى را مىگيرد در مقابل زيادى جنس بدهد يا عملى
انجام دهد اشكال ندارد.

314
احكام حواله دادن
مسأله 2289 - اگر انسان طلبكار خود را حواله بدهد كه طلب خود را از ديگرى
بگيرد و طلبكار قبول نمايد، بعد از آن كه حواله درست شد، كسى كه به او حواله شده بدهكار
مىشود، و ديگر طلبكار نمىتواند طلبى را كه دارد از بدهكار اولى مطالبه نمايد.
مسأله 2290 - بدهكار و طلبكار و كسى كه سر او حواله شده، بايد مكلف و عاقل
باشند و كسى آنها را مجبور نكرده باشد، و نيز بايد سفيه نباشند، يعنى مال خود را در كارهاى
بيهوده مصرف نكنند ولى اگر بعد از بالغ شدن سفيه شده باشند تا حاكم شرع آنان را از
تصرف در اموالشان جلوگيرى نكرده معامله ايشان اشكال ندارد، و نيز اگر حاكم شرع كسى
را به واسطه ورشكستگى از تصرف در اموالش جلوگيرى كرده باشد نمىشود او را حواله
بدهند كه طلبش را از ديگرى بگيرد، و خودش هم نمىتواند به كسى حواله بدهد، ولى اگر سر
كسى حواله بدهد كه ‌به او بدهكار نيست اشكال ندارد.
مسأله 2291 - اگر سر كسى حواله بدهند كه بدهكار است احتياط واجب آن است
كه قبول كند ولى حواله‌ دادن سر كسى كه بدهكار نيست، در صورتى صحيح است كه او
قبول كند و نيز اگر انسان بخواهد به كسى كه جنسى بدهكار است، جنس ديگر حواله دهد
مثلا به كسى كه جو بدهكار است گندم حواله دهد، تا او قبول نكند حواله صحيح نيست.
مسأله 2292 - موقعى كه انسان حواله مىدهد بايد بدهكار باشد پس اگر بخواهد از
كسى قرض كند، تا وقتى از او قرض نكرده نمىتواند او را به كسى حواله دهد كه آنچه را
بعدا قرض مىدهد از آن كس بگيرد.
مسأله 2293 - حواله دهنده و طلبكار بايد مقدار حواله و جنس آن را بدانند، پس اگر
مثلا ده من گندم و ده تومان پول به يك نفر بدهكار باشد و به او بگويد يكى از دو طلب خود را

315
از فلانى بگير، و آن را معين نكند، حواله درست نيست.
مسأله 2294 - اگر بدهى واقعا معين باشد ولى بدهكار و طلبكار در موقع حواله دادن،
مقدار آن يا جنس آن را ندانند حواله صحيح است مثلا اگر طلب كسى را در دفتر نوشته باشد
و پيش از ديدن دفتر حواله بدهد و بعد دفتر را به بيند و به طلبكار مقدار طلبش را بگويد، حواله
صحيح مىباشد.
مسأله 2295 - طلبكار مىتواند حواله را قبول نكند، اگر چه كسى كه به او حواله
شده فقير نباشد و در پرداختن حواله هم كوتاهى ننمايد.
مسأله 2296 - اگر سر كسى حواله بدهد كه بدهكار نيست، چنانچه او حواله را قبول
كند، پيش از پرداختن حواله نمىتواند مقدار حواله را از حواله دهنده بگيرد، و اگر طلبكار
طلب خود را به مقدار كمترى صلح كند، كسى كه حواله را قبول كرده، همان مقدار را
مىتواند از حواله دهنده مطالبه نمايد.
مسأله 2297 - بعد از آن كه حواله درست شد، حواله دهنده و كسى كه به او حواله
شده، نمىتوانند حواله را به هم بزنند، و هر گاه كسى كه به او حواله شده در موقع حواله فقير
نباشد يعنى غير از چيزهائى كه در دين مستثنى است مالى داشته باشد كه بتواند حواله را بپردازد
اگر چه بعدا فقير شود، طلبكار هم نمىتواند حواله را به هم بزند، و همچنين است اگر موقع
حواله فقير باشد و طلبكار بداند فقير است، ولى اگر نداند فقير است و بعد بفهمد، اگر چه در
آن وقت مالدار شده باشد، طلبكار مىتواند حواله را به هم بزند و طلب خود را از حواله دهنده
بگيرد.
مسأله 2298 - اگر بدهكار و طلبكار و كسى كه به او حواله شده، يا يكى از آنان
براى خود حق به هم زدن حواله را قرار دهند، مطابق قرارى كه گذاشته‌اند، مىتوانند حواله را
به هم بزنند.
مسأله 2299 - اگر حواله دهنده خودش طلب طلبكار را بدهد، چنانچه به خواهش
كسى كه به او حواله شده داده است، ذمه او برى مىشود و مىتواند چيزى را كه داده از او
بگيرد. و اگر بدون خواهش او داده و قصدش اين بوده كه عوض آن را نگيرد، نمىتواند چيزى
را كه داده از او مطالبه نمايد.

316
احكام رهن
مسأله 2300 - رهن آن است كه بدهكار مقدارى از مال خود را نزد طلبكار بگذارد
كه اگر طلب او را ندهد طلبش را از آن مال بدست آورد.
مسأله 2301 - در رهن لازم نيست صيغه بخوانند و همين قدر كه بدهكار مال خود را
به قصد گرو، به طلبكار بدهد و طلبكار هم به همين قصد بگيرد رهن صحيح است.
مسأله 2302 - گرو دهنده و كسى كه مال را گرو مىگيرد بايد مكلف و عاقل
باشند و كسى آنها را مجبور نكرده باشد، و نيز گرو دهنده در حال بالغ شدن بايد سفيه نباشد
يعنى مال خود را در كارهاى بيهوده مصرف نكند، بلكه اگر به واسطه ورشكستگى يا براى
آن كه بعد از بالغ شدن سفيه شده حاكم شرع او را از تصرف در اموالش جلوگيرى كرده باشد
نمىتواند مال خود را گرو بگذارد.
مسأله 2303 - انسان مالى را مىتواند گرو بگذارد كه شرعا بتواند در آن تصرف
كند. و اگر مال كس ديگر را گرو بگذارد، در صورتى صحيح است كه صاحب مال بگويد
به گرو گذاشتن راضى هستم.
مسأله 2304 - چيزى را كه گرو مىگذارند، بايد خريد و فروش آن صحيح باشد،
پس اگر شراب و مانند آن را گرو بگذارند درست نيست.
مسأله 2305 - استفاده چيزى را كه گرو مىگذارند، مال كسى است كه آن را گرو
گذاشته.
مسأله 2306 - طلبكار و بدهكار نمىتوانند مالى را كه گرو گذاشته شده، بدون اجازه
يكديگر ملك كسى كنند، مثلا ببخشند يا بفروشند. ولى اگر يكى از آنان آن را ببخشد يا
بفروشد، بعد ديگرى بگويد راضى هستم اشكال ندارد.

317
مسأله 2307 - اگر طلبكار چيزى را كه گرو برداشته با اجازه بدهكار بفروشد پول آن
هم مثل خود مال گرو مىباشد.
مسأله 2308 - اگر موقعى كه بايد بدهى خود را بدهد طلبكار مطالبه كند و او ندهد،
طلبكار مىتواند مالى را كه گرو برداشته بفروشد و طلب خود را بردارد و بايد بقيه را به
بدهكار بدهد، ولى اگر به حاكم شرع دسترسى دارد، بايد براى فروش آن از حاكم شرع
اجازه بگيرد.
مسأله 2309 - اگر بدهكار غير از خانه‌اى كه در آن نشسته و چيزهائى كه مانند اثاثيه
خانه محل احتياج او است، چيز ديگرى نداشته باشد. طلبكار نمىتواند طلب خود را از او
مطالبه كند، ولى اگر مالى را كه گرو گذاشته خانه و اثاثيه هم باشد، طلبكار مىتواند بفروشد
و طلب خود را بردارد.

318
احكام ضامن شدن
مسأله 2310 - اگر انسان بخواهد ضامن شود كه بدهى كسى را بدهد، ضامن شدن
او در صورتى صحيح است كه به هر لفظى اگر چه عربى نباشد به طلبكار بگويد كه من ضامن
شده‌ام طلب تو را بدهم و طلبكار هم رضايت خود را بفهماند، ولى راضى بودن بدهكار شرط
نيست.
مسأله 2311 - ضامن و طلبكار بايد مكلف و عاقل باشند و كسى هم آنها را مجبور
نكرده باشد و نيز بايد در حال بالغ شدن سفيه نباشند كه مال خود را در كارهاى بيهوده
مصرف كنند، ولى اگر بعد از بالغ شدن سفيه ‌شده باشند و حاكم شرع آنان را از تصرف
جلوگيرى نكرده باشد اشكال ندارد، و كسى كه به واسطه ورشكستگى حاكم شرع او را از
تصرف در اموالش جلوگيرى كرده بابت طلبى كه دارد ديگرى نمىتواند ضامن او شود.
مسأله 2312 - هر گاه براى ضامن شدن خودش شرطى قرار دهد مثلا بگويد اگر
بدهكار قرض تو را نداد من مىدهم احتياط واجب آن است كه به ضامن شدن او ترتيب اثر
ندهند.
مسأله 2313 - كسى كه انسان ضامن بدهى او مىشود بايد بدهكار باشد، پس اگر
كسى بخواهد از ديگرى قرض كند، تا وقتى قرض نكرده انسان نمىتواند ضامن او شود.
مسأله 2314 - در صورتى انسان مىتواند ضامن شود كه طلبكار و بدهكار و جنس
بدهى همه معين باشد، پس اگر دو نفر از كسى طلبكار باشند و انسان بگويد من ضامن هستم
كه طلب يكى از شماها را بدهم، چون معين نكرده كه طلب كدام را بدهد، ضامن شدن او
باطل است. و نيز اگر كسى از دو نفر طلبكار باشد و انسان بگويد من ضامن هستم كه بدهى
يكى از آن دو نفر را به تو بدهم، چون معين نكرده كه بدهى كدام را مىدهد، ضامن شدن او

319
باطل مىباشد و هم چنين اگر كسى از ديگرى مثلا ده من گندم و ده تومان پول طلبكار باشد و
انسان بگويد من ضامن يكى از دو طلب تو هستم و معين نكند كه ضامن گندم است، يا
ضامن پول صحيح نيست.
مسأله 2315 - اگر طلبكار طلب خود را به ضامن ببخشد، ضامن نمىتواند از بدهكار
چيزى بگيرد و اگر مقدارى از آن را ببخشد، نمىتواند آن مقدار را مطالبه نمايد.
مسأله 2316 - اگر انسان ضامن شود كه بدهى كسى را بدهد، نمىتواند از ضامن
شدن خود برگردد.
مسأله 2317 - ضامن و طلبكار مىتوانند شرط كنند كه هر وقت بخواهند ضامن
بودن را به هم بزنند.
مسأله 2318 - هر گاه انسان در موقع ضامن شدن، بتواند طلب طلبكار را بدهد
اگر چه بعد فقير شود، طلبكار نمىتواند ضامن بودن او را به هم زند و طلب خود را از بدهكار
اول مطالبه نمايد و همچنين است اگر در آن موقع نتواند طلب او را بدهد ولى طلبكار بداند و به
ضامن شدن او راضى شود.
مسأله 2319 - اگر انسان در موقعى كه ضامن مىشود، نتواند طلب طلبكار را بدهد و
طلبكار در آن وقت نداند و بعد ملتفت شود، مىتواند ضامن بودن او را به هم بزند.
مسأله 2320 - اگر كسى بدون اجازه بدهكار ضامن شود كه بدهى او را بدهد،
نمىتواند چيزى از او بگيرد.
مسأله 2321 - اگر كسى با اجازه بدهكار ضامن شود كه بدهى او را بدهد، مىتواند
مقدارى را كه ضامن شده از او مطالبه نمايد، ولى اگر به جاى جنسى كه بدهكار بوده جنس
ديگرى به طلبكار او بدهد، نمىتواند چيزى را كه داده از او مطالبه نمايد، مثلا اگر ده من
گندم بدهكار باشد و ضامن ده من برنج بدهد، نمىتواند برنج را از او مطالبه نمايد، اما اگر
خودش راضى شود كه برنج بدهد اشكال ندارد.

320
احكام كفالت
مسأله 2322 - كفالت آن است كه انسان ضامن شود كه هر وقت طلبكار بدهكار را
خواست، به دست او بدهد و همچنين اگر كسى بر ديگرى حقى داشته باشد يا ادعاى حقى
كند كه دعواى او قابل قبول باشد چنانچه انسان ضامن شود كه هر وقت صاحب حق يا
مدعى طرف را خواست بدست او بدهد عملش را كفالت و به كسى كه اين طور ضامن
مىشود كفيل مىگويند.
مسأله 2323 - كفالت در صورتى صحيح است كه كفيل به هر لفظى اگر چه عربى
نباشد به طلبكار بگويد كه من ضامنم هر وقت بدهكار خود را بخواهى به دست تو بدهم و
طلبكار هم قبول نمايد.
مسأله 2324 - كفيل بايد مكلف و عاقل باشد و او را در كفالت مجبور نكرده باشند
و بتواند كسى را كه كفيل او شده حاضر نمايد.
مسأله 2325 - يكى از هفت چيز، كفالت را به ‌هم مىزند: اول كفيل بدهكار را
بدست طلبكار بدهد، دوم طلب طلبكار داده شود. سوم طلبكار از طلب خود بگذرد، چهارم
بدهكار بميرد. پنجم طلبكار كفيل را از كفالت آزاد كند. ششم كفيل بميرد. هفتم كسى كه
صاحب حق است بوسيله حواله يا طور ديگرى حق خود را به ديگرى واگذار نمايد.
مسأله 2326 - اگر كسى به زور بدهكار را از دست طلبكار رها كند، چنانچه
طلبكار دسترسى به او نداشته باشد، كسى كه بدهكار را رها كرده، بايد او را بدست طلبكار
بدهد.

321
احكام وديعه (امانت)
مسأله 2327 - اگر انسان مال خود را به كسى بدهد و بگويد نزد تو امانت باشد و او
هم قبول كند يا بدون اين كه حرفى بزنند صاحب مال بفهماند كه مال را براى نگهدارى به او
مىدهد و او هم به قصد نگهدارى كردن بگيرد بايد به احكام وديعه و امانت دارى كه بعدا
گفته مىشود عمل نمايد.
مسأله 2328 - امانت دار و كسى كه مال را امانت مىگذارد، بايد هر دو بالغ و
عاقل باشند، پس اگر انسان مالى را پيش بچه يا ديوانه امانت بگذارد، يا ديوانه و بچه، مالى را
پيش كسى امانت بگذارند صحيح نيست.
مسأله 2329 - اگر از بچه يا ديوانه چيزى را بطور امانت قبول كند، بايد آن را به
صاحبش بدهد، و اگر آن چيز مال خود بچه يا ديوانه است بايد به ولى او برساند و چنانچه مال
تلف شود، بايد عوض آن را بدهد، ولى اگر براى اين كه مال از بين نرود آن را از بچه گرفته
چنانچه در نگهدارى آن كوتاهى نكرده باشد ضامن نيست.
مسأله 2330 - كسى كه نمىتواند امانت را نگهدارى نمايد، بنابر احتياط واجب بايد
قبول نكند، ولى اگر صاحب مال در نگهدارى آن عاجزتر باشد و كسى هم كه بهتر حفظ كند
نباشد اين احتياط واجب نيست.
مسأله 2331 - اگر انسان به ‌صاحب مال بفهماند كه براى نگهدارى مال او حاضر
نيست، چنانچه او مال را بگذارد و برود و اين شخص مال را بر ندارد و آن مال تلف شود،
كسى كه امانت را قبول نكرده ضامن نيست ولى احتياط مستحب آن است كه اگر ممكن
باشد آن را نگهدارى نمايد.
مسأله 2332 - كسى كه چيزى را امانت مىگذارد، هر وقت بخواهد مىتواند آن را

322
پس بگيرد و كسى هم كه امانت را قبول مىكند، هر وقت بخواهد مىتواند آن را به
صاحبش برگرداند.
مسأله 2333 - اگر انسان از نگهدارى امانت منصرف شود و وديعه را به هم بزند بايد
هر چه زودتر مال را به صاحب آن يا وكيل يا ولى صاحبش برساند، يا به آنان خبر دهد كه به
نگهدارى حاضر نيست، و اگر بدون عذر مال را به آنان نرساند و خبر هم ندهد. چنانچه مال
تلف شود، بايد عوض آن را بدهد.
مسأله 2334 - كسى كه امانت را قبول مىكند، اگر براى آن، جاى مناسبى ندارد،
بايد جاى مناسب تهيه نمايد و طورى آن را نگهدارى كند كه مردم نگويند در امانت خيانت
كرده و در نگهدارى آن كوتاهى نموده است، و اگر در جائى كه مناسب نيست بگذارد و تلف
شود، بايد عوض آن را بدهد.
مسأله 2335 - كسى كه امانت را قبول مىكند، اگر در نگهدارى آن كوتاهى نكند
و تعدى يعنى زياده‌روى هم ننمايد و اتفاقا آن مال تلف شود، ضامن نيست. ولى اگر به
اختيار خودش آن را در جائى بگذارد كه گمان مىرود ظالمى بفهمد و آن را ببرد. چنانچه تلف
شود بايد عوض آن را به صاحبش بدهد مگر آن كه جائى محفوظ تر از آن نداشته باشد و نتواند مال
را به صاحبش يا به كسى كه بهتر حفظ كند برساند كه در اين صورت ضامن نيست.
مسأله 2336 - اگر صاحب مال براى نگهدارى مال خود جائى را معين كند و به
كسى كه امانت را قبول كرده بگويد كه بايد مال را در اينجا حفظ كنى و اگر احتمال هم
بدهى كه از بين برود، نبايد آن‌ را به جاى ديگرى ببرى، چنانچه امانت دار احتمال دهد كه
در آنجا از بين برود و بداند چون آنجا در نظر صاحب مال براى حفظ بهتر بوده گفته است كه
نبايد از آنجا بيرون ببرى مىتواند آن را به جاى ديگر ببرد، و اگر در آنجا ببرد و تلف شود
ضامن نيست. ولى اگر نداند به چه جهت گفته كه به جاى ديگر نبر، چنانچه به جاى ديگر
ببرد و تلف شود، احتياط واجب آن است كه عوض آن را بدهد.
مسأله 2337 - اگر صاحب مال براى نگهدارى مال خود جائى را معين كند ولى به
كسى كه امانت را قبول كرده نگويد كه آن را به جاى ديگر نبر چنانچه امانت دار احتمال
دهد كه در آنجا از بين مىرود بايد آن را به جاى ديگرى كه مال در آنجا محفوظ تر است ببرد،
و چنانچه مال در آنجا تلف شود ضامن نيست و اگر صاحب مال هم احتمال تلف شدن مال
را در آنجا بدهد در اين صورت لازم نيست از آنجا ببرد.
مسأله 2338 - اگر صاحب مال ديوانه شود كسى كه امانت را قبول كرده بايد فورا

323
امانت را به ولى او برساند و يا به ولى او خبر دهد، و اگر بدون عذر شرعى مال را به ولى او
ندهد و از خبر دادن هم كوتاهى كند و مال تلف شود، بايد عوض آن را بدهد.
مسأله 2339 - اگر صاحب مال بميرد، امانت دار بايد مال را به وارث او برساند يا به
وارث او خبر دهد و چنانچه مال را به وارث او ندهد و از خبر دادن هم كوتاهى كند و مال
تلف شود ضامن است، ولى اگر براى آن كه مىخواهد بفهمد كسى كه مىگويد من وارث
ميتم راست مىگويد يا نه، يا ميت وارث ديگرى دارد يا نه، مال را ندهد و از خبر دادن هم
كوتاهى كند و مال تلف شود ضامن نيست.
مسأله 2340 - اگر صاحب مال بميرد و چند وارث داشته باشد كسى كه امانت را
قبول كرده بايد مال را به همه ورثه بدهد، يا به كسى بدهد كه همه آنان گرفتن مال را به او
واگذار كرده‌اند، پس اگر بدون اجازه ديگران تمام مال را به يكى از ورثه بدهد ضامن سهم
ديگران است.
مسأله 2341 - اگر كسى كه امانت را قبول كرده بميرد. يا ديوانه شود، وارث يا ولى
او بايد هر چه زودتر به صاحب مال اطلاع دهد، يا امانت را به او برساند.
مسأله 2342 - اگر امانت دار نشانه‌هاى مرگ را در خود ببيند چنانچه ممكن است
بايد امانت را به صاحب آن يا وكيل او برساند و اگر ممكن نيست بايد آن را به حاكم شرع
بدهد و چنانچه به حاكم شرع دسترسى ندارد، در صورتى كه وارث او امين است و از امانت
اطلاع دارد، لازم نيست وصيت كند و اگر نه بايد وصيت كند و شاهد بگيرد و به وصى و شاهد
اسم صاحب مال و جنس و خصوصيات مال و محل آن را بگويد.
مسأله 2343 - اگر امانت دار نشانه‌هاى مرگ را در خود ببيند و به وظيفه‌اى كه در
مسأله پيش گفته شد عمل نكند، چنانچه آن امانت از بين برود بايد عوضش را بدهد، اگر چه
در نگهدارى آن كوتاهى نكرده باشد و مرض او خوب شود، يا بعد از مدتى پشيمان شود و
وصيت كند.

324
احكام عاريه
مسأله 2344 - عاريه آن است كه انسان مال خود را به ديگرى بدهد كه از آن
استفاده كند و در عوض، چيزى هم از او نگيرد.
مسأله 2345 - لازم نيست در عاريه صيغه بخوانند، و اگر مثلا لباس را به قصد عاريه
به كسى بدهد و او به همين قصد بگيرد عاريه صحيح است.
مسأله 2346 - عاريه دادن چيز غصبى و چيزى كه مال انسان است ولى منفعت آن را
به ديگرى واگذار كرده مثلا آن را اجاره داده، در صورتى صحيح است كه مالك چيز غصبى يا
كسى كه آن چيز را اجاره كرده بگويد به عاريه دادن راضى هستم.
مسأله 2347 - چيزى را كه منفعتش مال انسان است مثلا آن را اجاره كرده مىتواند
عاريه بدهد. ولى اگر در اجاره شرط كرده باشد كه خودش از آن استفاده كند، نمىتواند آن را
به ديگرى عاريه دهد.
مسأله 2348 - اگر ديوانه و بچه مال خود را عاريه بدهند صحيح نيست، اما اگر ولى
بچه بنابر مصلحت عاريه دهد و نيز بچه با اذن ولى عاريه دهد اشكال ندارد.
مسأله 2349 - اگر در نگهدارى چيزى كه عاريه كرده كوتاهى نكند و در استفاده از
آن هم زياده‌روى ننمايد و اتفاقا آن چيز تلف شود ضامن نيست، ولى چنانچه شرط كنند كه
اگر تلف شود عاريه كننده ضامن باشد، يا چيزى را كه عاريه كرده طلا و نقره باشد، بايد
عوض آن را بدهد.
مسأله 2350 - اگر طلا و نقره را عاريه نمايد و شرط كند كه اگر تلف شود ضامن
نباشد، چنانچه تلف شود ضامن نيست.
مسأله 2351 - اگر عاريه دهنده بميرد، عاريه گيرنده بايد چيزى را كه عاريه كرده به

325
ورثه او بدهد.
مسأله 2352 - اگر عاريه دهنده طورى شود كه شرعا نتواند در مال خود تصرف كند
مثلا ديوانه شود، عاريه كننده بايد مالى را كه عاريه كرده به ولى او بدهد.
مسأله 2353 - كسى كه چيزى عاريه داده هر وقت بخواهد مىتواند آن را پس بگيرد
و كسى هم كه عاريه كرده هر وقت بخواهد مىتواند آن را پس دهد.
مسأله 2354 - اگر ظرف طلا و نقره را براى زينت اطاق عاريه بدهند اشكال ندارد،
ولى اگر براى استفاده حرام بدهند باطل است.
مسأله 2355 - عاريه دادن گوسفند براى استفاده از شير و پشم آن و عاريه دادن
حيوان نر براى كشيدن بر ماده صحيح است.
مسأله 2356 - اگر چيزى را كه عاريه كرده به مالك، يا وكيل يا ولى او بدهد و بعد
آن چيز تلف شود، عاريه كننده ضامن نيست، و در غير اين صورت ضامن است اگر چه مثلا
آن را به جائى ببرد كه صاحبش معمولا به آنجا مىبرده مثلا اسب را در اصطبلى كه صاحبش
براى آن درست كرده ببندد.
مسأله 2357 - اگر چيز نجس را براى استعمال خوردن و آشاميدن عاريه دهد، بايد
نجس بودن آن را به كسى كه عاريه مىكند بگويد.
مسأله 2358 - چيزى را كه عاريه كرده بدون اجازه صاحب آن نمىتواند به ديگرى
اجاره، يا عاريه دهد.
مسأله 2359 - اگر چيزى را كه عاريه كرده با اجازه صاحب آن به ديگرى عاريه
دهد، چنانچه كسى كه اول آن چيز را عاريه كرده بميرد يا ديوانه شود، عاريه دومى باطل
نمىشود.
مسأله 2360 - اگر بداند مالى را كه عاريه كرده غصبى است، بايد آن را به صاحبش
برساند و نمىتواند به عاريه دهنده بدهد.
مسأله 2361 - اگر مالى را كه مىداند غصبى است عاريه كند و از آن استفاده‌اى
ببرد و در دست او از بين برود، مالك مىتواند عوض مال را از او يا از كسى كه مال را
غصب كرده مطالبه كند، و نيز عوض استفاده‌هائى را كه عاريه گيرنده برده مىتواند از او
مطالبه نمايد، ولى اگر بخواهد از غاصب بگيرد اشكال دارد، و اگر عوض مال يا استفاده آن را
از عاريه كننده بگيرد، او نمىتواند چيزى را كه به مالك مىدهد از عاريه دهنده مطالبه
نمايد.

326
مسأله 2362 - اگر نداند مالى را كه عاريه كرده غصبى است و در دست او از بين
برود، چنانچه صاحب مال عوض آن را از او بگيرد، او هم مىتواند آنچه را به صاحب مال
داده از عاريه دهنده مطالبه نمايد، ولى اگر چيزى را كه عاريه كرده طلا و نقره باشد، يا عاريه
دهنده با او شرط كرده باشد كه اگر آن چيز از بين برود عوضش را بدهد، نمىتواند چيزى را
كه به صاحب مال مىدهد، از عاريه دهنده مطالبه نمايد.

327
احكام نكاح يا ازدواج
به ‌واسطه عقد ازدواج، زن به مرد حلال مىشود و آن بر دو قسم است دائم و غير دائم.
عقد دائم آن است كه مدت زناشوئى در آن معين نشود، و زنى را كه به اين قسم عقد مىكنند
دائمه مىگويند، و عقد غير دائم آن است كه مدت زناشوئى در آن معين شود، مثلا زن را به مدت
يك ساعت يا يك روز يا يك ماه يا يك سال يا بيشتر عقد نمايند، و زنى را كه به اين قسم
عقد كنند متعه و صيغه مىنامند.
احكام عقد
مسأله 2363 - در زناشوئى چه دائم و چه غير دائم، بايد صيغه خوانده شود و تنها راضى
بودن زن و مرد كافى نيست و صيغه عقد را يا خود زن و مرد مىخوانند، يا ديگرى را وكيل
مىكنند كه از طرف آنان بخواند.
مسأله 2364 - وكيل لازم نيست مرد باشد، زن هم مىتواند براى خواندن صيغه عقد
از طرف ديگرى وكيل شود.
مسأله 2365 - زن و مرد تا يقين نكنند كه وكيل آنها صيغه را خوانده است، نمىتوانند
به يكديگر نگاه محرمانه نمايند، و گمان به اين كه وكيل صيغه را خوانده است كفايت نمىكند،
ولى اگر وكيل بگويد صيغه را خوانده‌ام كافى است.
مسأله 2366 - اگر زنى كسى را وكيل كند كه مثلا ده روزه او را به ‌عقد مردى
در آورده و ابتداى ده روز را معين نكند در صورتى كه از گفته زن معلوم شود كه به وكيل
اختيار كامل داده آن وكيل مىتواند هر وقت كه بخواهد او را ده روز به عقد آن مرد در آورد و
اگر معلوم باشد كه زن، روز يا ساعت معينى را قصد كرده بايد صيغه را مطابق قصد او

328
بخواند.
مسأله 2367 - يك نفر مىتواند براى خواندن صيغه عقد دائم يا غير دائم از طرف دو
نفر وكيل شود و نيز انسان مىتواند از طرف زن وكيل شود و او را براى خود بطور دائم يا غير
دائم عقد كند، ولى احتياط مستحب آن است كه عقد را دو نفر بخوانند.
دستور خواندن عقد دائم
مسأله 2368 - اگر صيغه دائم را خود زن و مرد بخوانند و اول زن بگويد: زوجتك
نفسى على الصداق المعلوم (يعنى خود را زن تو نمودم به مهرى كه معين شده) پس از آن
بدون فاصله مرد بگويد: قبلت التزويج (يعنى قبول كردم اين ازدواج را) عقد صحيح است و
اگر ديگرى را وكيل كنند كه از طرف آنها صيغه عقد را بخواند چنانچه مثلا اسم مرد احمد و
اسم زن فاطمه باشد و وكيل زن بگويد: زوجت موكلتى فاطمة موكلك احمد على
الصداق المعلوم، پس بدون فاصله وكيل مرد بگويد: قبلت لموكلى احمد على الصداق
صحيح مىباشد.
دستور خواندن عقد غير دائم
مسأله 2369 - اگر خود زن و مرد بخواهند صيغه عقد غير دائم را بخوانند، بعد از آن كه
مدت و مهر را معين كردند، چنانچه زن بگويد:
زوجتك نفسى فى المدة المعلومة على المهر المعلوم بعد بدون فاصله مرد
بگويد: قبلت صحيح است. و اگر ديگرى را وكيل كنند و او (وكيل زن) به وكيل مرد
بگويد: متعت موكلتى موكلك فى المدة المعلومة على المهر المعلوم، پس بدون
فاصله وكيل مرد بگويد: قبلت لموكلى هكذا صحيح مىباشد.
شرائط عقد
مسأله 2370 - عقد ازدواج چند شرط دارد: اول آن كه به عربى صحيح خوانده شود، به
احتياط واجب و اگر خود مرد و زن نتوانند صيغه را به عربى صحيح بخوانند، به هر لفظى كه
صيغه را بخوانند صحيح است و لازم هم نيست كه وكيل بگيرند اما بايد لفظى بگويند كه
معنى " زوجت و قبلت " را بفهماند. دوم مرد و زن يا وكيل آنها كه صيغه را مىخوانند قصد
انشاء داشته باشند يعنى اگر خود مرد و زن صيغه را مىخوانند، زن به گفتن " زوجتك

329
نفسى " قصدش اين باشد كه خود را زن او قرار دهد و مرد به گفتن " قبلت التزويج " زن بودن
او را براى خود قبول نمايد، و اگر وكيل مرد و زن صيغه را مىخوانند، به گفتن " زوجت و
قبلت " قصدشان اين باشد كه مرد و زنى كه آنان را وكيل كرده‌اند، زن و شوهر شوند. سوم
كسى كه صيغه را مىخواند عاقل باشد، و بنابر احتياط واجب بالغ باشد چه براى خودش
بخواند يا از طرف ديگرى وكيل شده باشد ولى اگر نا بالغ مميز با قصد انشاء صيغه عقد را براى
ديگرى وكالتا يا فضولتا اجرا كند و او اجازه دهد يا براى خود با اذن يا اجازه ولى عقد كند
يا بعد از بلوغ عقد قبل از بلوغ را براى خود قبول كند صحيح مىباشد چهارم اگر وكيل زن و
شوهر يا ولى آنها صيغه را مىخوانند، در عقد، زن و شوهر را معين كنند مثلا اسم آنها را ببرند يا
به آنها اشاره نمايند. پس كسى كه چند دختر دارد، اگر به مردى بگويد زوجتك احدى بناتى
(يعنى زن تو نمودم يكى از دخترانم را) و او بگويد قبلت يعنى قبول كردم، چون در موقع عقد،
دختر را معين نبوده عقد باطل است. پنجم زن و مرد به ازدواج راضى باشند، ولى اگر زن
ظاهرا به كراهت اذن دهد و معلوم باشد قلبا راضى است عقد صحيح است.
مسأله 2371 - اگر در عقد يك حرف غلط خوانده شود كه معنى آن را عوض كند
عقد باطل است.
مسأله 2372 - كسى كه دستور زبان عربى را نمىداند، اگر قرائتش صحيح باشد و
معناى هر كلمه از عقد را جداگانه بداند و از هر لفظى معناى آن را قصد نمايد مىتواند عقد را
بخواند.
مسأله 2373 - اگر زنى را براى مردى بدون اجازه آنان عقد كنند و بعدا زن و مرد
بگويند به آن عقد راضى هستيم عقد صحيح است.
مسأله 2374 - اگر زن و مرد يا يكى از آن دو را به ازدواج مجبور نمايند و بعد از خواندن
عقد راضى شوند و بگويند با آن عقد راضى هستيم عقد صحيح است.
مسأله 2375 - پدر و جد پدرى مىتواند براى فرزند نا بالغ يا ديوانه خود كه به حال
ديوانگى بالغ شده است و هم چنين اگر ديوانگى بعد از بلوغ بوده ازدواج كنند. و بعد از آن كه
آن طفل بالغ شد يا ديوانه عاقل گرديد، اگر ازدواجى كه براى او كرده‌اند مفسده‌اى نداشته
نمىتواند آن را به هم بزند و اگر مفسده‌اى داشته مىتواند آن را به هم بزند.
مسأله 2376 - دخترى كه به حد بلوغ رسيده و رشيده است يعنى مصلحت خود را
تشخيص مىدهد، اگر بخواهد شوهر كند، چنانچه باكره باشد، بنابر احتياط واجب بايد از
پدر يا جد پدرى خود اجازه بگيرد. و اجازه مادر و برادر لازم نيست.

330
مسأله 2377 - اگر پدر و جد پدرى غائب باشند، بطورى كه نشود از آنان اذن گرفت و
دختر هم احتياج به شوهر كردن داشته باشد لازم نيست از پدر و جد پدرى اجازه بگيرند و هم
چنين اگر از ازدواج با كسى كه با دختر كفو است شرعا و عرفا و نيز اگر دختر باكره نباشد در
صورتى كه بكارتش بواسطه شوهر كردن از بين رفته باشد، اجازه پدر و جد لازم نيست.
مسأله 2378 - اگر پدر، يا جد پدرى براى پسر نا بالغ خود زن بگيرد، پسر بايد بعد از
بالغ شدن خرج آن زن را بدهد.
مسأله 2379 - اگر پدر يا جد پدرى براى پسر نا بالغ خود، زن بگيرد، چنانچه پسر در
موقع عقد مالى داشته، مديون مهر زن است، و اگر در موقع عقد مالى نداشته پدر، يا جد او بايد
مهر زن را بدهند.
عيبهائى كه به واسطه آنها مىشود عقد را به هم زد
مسأله 2380 - اگر مرد بعد از عقد بفهمد كه زن يكى از اين هفت عيب را دارد
مىتواند عقد را به هم بزند: اول ديوانگى. دوم مرض خوره. سوم مرض برص. چهارم كورى.
پنجم شل بودن به طورى كه معلوم باشد. ششم آن كه افضا شده يعنى راه بول و حيض يا راه
حيض و غائط او يكى شده باشد ولى اگر راه حيض و غائط او يكى شده باشد به هم زدن عقد
اشكال دارد و بايد احتياط شود. هفتم آن كه گوشت، يا استخوانى يا غده‌اى در فرج او باشد
كه مانع نزديكى شود.
مسأله 2381 - اگر زن بعد از عقد بفهمد كه شوهر او قبل از عقد ديوانه بوده يا بعدا
ديوانه شده است يا قبل از عقد آلت مردى نداشته يا قبل از عقد عنين بوده است و نمىتوانسته
وطى و نزديكى نمايد يا بعد از عقد بدون آن كه نزديكى كرده باشد عنين شده يا تخمهاى او را
قبل از عقد كشيده‌اند مىتواند عقد را به هم بزند.
مسأله 2382 - اگر مرد يا زن، به واسطه يكى از عيبهائى كه در مسأله پيش گفته شد
عقد را به هم بزند، بايد بدون طلاق از هم جدا شوند.
مسأله 2383 - اگر بواسطه آن كه مرد عنين است و نمىتواند وطى و نزديكى كند، زن
عقد را به هم بزند، شوهر بايد نصف مهر را بدهد. ولى اگر به واسطه يكى از عيبهاى ديگرى كه
گفته شد مرد، يا زن عقد را به هم بزند، چنانچه مرد با زن نزديكى نكرده باشد، چيزى بر او
نيست و اگر نزديكى كرده، بايد تمام مهر را بدهد.

331
عده‌اى از زنها كه ازدواج با آنان حرام است
مسأله 2384 - ازدواج با زنهائى كه مثل مادر و خواهر و مادر زن با انسان محرم هستند
حرام است.
مسأله 2385 - اگر كسى زنى را براى خود عقد نمايد، اگر چه با او نزديكى نكند،
مادر و مادر مادر آن زن و مادر پدر او هر چه بالا روند به آن مرد محرم مىشوند.
مسأله 2386 - اگر زنى را عقد كند و با او نزديكى نمايد، دختر و نوه دخترى و پسرى
آن زن هر چه پائين روند، چه در وقت عقد باشند يا بعدا به دنيا بيايند، به آن مرد محرم مىشوند.
مسأله 2387 - اگر با زنى كه براى خود عقد كرده نزديكى هم نكرده باشد، تا وقتى
كه آن زن در عقد او است نمىتواند با دختر او ازدواج كند.
مسأله 2388 - عمه و خاله پدر و عمه و خاله پدر پدر و عمه و خاله مادر و عمه و خاله
مادر مادر هر چه بالا روند به انسان محرمند.
مسأله 2389 - پدر و جد شوهر، هر چه بالا روند، و پسر و نوه پسرى و دخترى او
هر چه پائين آيند چه در موقع عقد باشند، يا بعدا به دنيا بيايند به ‌زن او محرم هستند.
مسأله 2390 - اگر زنى را براى خود عقد كند، دائمه باشد، يا صيغه تا وقتى كه آن در
عقد او است نمىتواند با خواهر آن زن ازدواج نمايد.
مسأله 2391 - اگر زن خود را به ‌ترتيبى كه در كتاب طلاق گفته مىشود طلاق
رجعى دهد، در بين عده نمىتواند خواهر او را عقد نمايد، بلكه در عده طلاق بائن هم كه بعدا
بيان مىشود، احتياط مستحب آن است كه از ازدواج با خواهر او خوددارى نمايد.
مسأله 2392 - انسان نمىتواند بدون اجازه زن خود با خواهر زاده و برادرزاده او
ازدواج كند ولى اگر بدون اجازه زنش آنان را عقد نمايد و بعدا زن بگويد به آن عقد راضى
هستم اشكال ندارد.
مسأله 2393 - اگر زن بفهمد شوهرش برادر زاده يا خواهر زاده او را عقد كرده و حرفى
نزند، چنانچه بعدا رضايت ندهد عقد آنان باطل است، بلكه اگر از حرف نزدنش معلوم باشد
كه باطنا راضى بوده احتياط واجب آن است كه شوهرش از برادرزاده او جدا شود مگر آن كه
اجازه دهد.
مسأله 2394 - اگر انسان پيش از آن كه دختر عمه يا دختر خاله خود را بگيرد با مادر
آنان زنا كند، ديگر نمىتواند با آنان ازدواج نمايد.
مسأله 2395 - اگر با دختر عمه يا دختر خاله خود ازدواج نمايد و پيش از آن كه با آنان

332
نزديكى كند با مادرشان زنا نمايد عقد آنان اشكال ندارد.
مسأله 2396 - اگر با زنى غير از عمه و خاله خود زنا كند، احتياط واجب آن است
كه با دختر او ازدواج نكند، ولى اگر زنى را عقد نمايد و با او نزديكى كند بعد با مادر او زنا
كند، آن زن بر او حرام نمىشود، و همچنين اگر پيش از آن كه با او نزديكى كند با مادر او زنا
نمايد، ولى در اين صورت احتياط مستحب آن است كه از آن زن جدا شود.
مسأله 2397 - زن مسلمان نمىتواند به عقد كافر در آيد، مرد مسلمان هم نمىتواند با
زنهاى كافره بطور دائم ازدواج كند ولى صيغه كردن زنهاى اهل كتاب مانند يهود و نصارى
مانعى ندارد.
مسأله 2398 - اگر با زنى كه در عده طلاق رجعى است زنا كند آن زن بر او حرام
مىشود و اگر با زنى كه در عده متعه، يا طلاق بائن، يا عده وفات است زنا كند، بعدا
مىتواند او را عقد نمايد، اگر چه احتياط مستحب آن است كه با او ازدواج نكند و معناى
طلاق رجعى و طلاق بائن و عده متعه و عده وفات در احكام طلاق گفته خواهد شد.
مسأله 2399 - اگر با زن بىشوهرى كه در عده نيست زنا كند، بعدا مىتواند آن زن
را براى خود عقد نمايد، ولى احتياط مستحب آن است كه صبر كند تا آن زن حيض ببيند بعد
او را عقد نمايد، و همچنين است اگر ديگرى بخواهد آن زن را عقد كند.
مسأله 2400 - اگر زنى را كه در عده ديگرى است براى خود عقد كند، چنانچه مرد
و زن، يا يكى از آنان بدانند كه عده زن تمام نشده و بدانند عقد كردن زن در عده حرام است
آن زن بر او حرام مىشود، اگر چه مرد بعد از عقد با آن زن نزديكى نكرده باشد.
مسأله 2401 - اگر زنى را براى خود عقد كند و بعد معلوم شود كه در عده بوده چنانچه
هيچ كدام نمىدانسته‌اند زن در عده است و نمىدانسته‌اند كه عقد كردن زن در عده حرام
است، در صورتى كه مرد با او نزديكى كرده باشد، آن زن بر او حرام مىشود.
مسأله 2402 - اگر انسان بداند زنى شوهر دارد و با او ازدواج كند بايد از او جدا شود
و بعدا هم نمىتواند او را براى خود عقد كند.
مسأله 2403 - زن شوهردار اگر زنا بدهد بر شوهر خود حرام نمىشود و چنانچه توبه
نكند و بر عمل خود باقى باشد، بهتر است كه شوهر، او را طلاق دهد ولى بايد مهرش را بدهد.
مسأله 2404 - زنى را كه طلاق داده‌اند و زنى كه صيغه بوده و شوهرش مدت او را
بخشيده يا مدتش تمام شده، چنانچه بعد از مدتى شوهر كند و بعد شك كند كه موقع عقد
شوهر دوم عده شوهر اول تمام بوده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند.

333
مسأله 2405 - مادر و خواهر و دختر پسرى كه لواط داده بر لواط كننده حرام است
اگر چه لواط كننده و لواط دهنده بالغ نباشند. ولى اگر گمان كند كه دخول شده، يا شك
كند كه دخول شده يا نه، بر او حرام نمىشوند.
مسأله 2406 - اگر با مادر يا خواهر يا دختر كسى ازدواج نمايد و بعد از ازدواج با آن
كس لواط كند آنها بر او حرام نمىشوند.
مسأله 2407 - اگر كسى در حال احرام كه يكى از كارهاى حج است، با زنى
ازدواج نمايد عقد او باطل است، و چنانچه مىدانسته كه زن گرفتن بر او حرام است، ديگر
نمىتواند آن زن را عقد كند.
مسأله 2408 - اگر زنى كه در حال احرام است با مردى كه در حال احرام نيست
ازدواج كند عقد او باطل است، و اگر زن مىدانسته كه ازدواج در حال احرام حرام است
واجب است كه بعدا با آن مرد ازدواج نكند.
مسأله 2409 - اگر مرد طواف نساء را كه يكى از كارهاى حج است بجا نياورد،
زنش كه به واسطه محرم شدن بر او حرام شده بود حلال نمىشود، و نيز اگر زن طواف نساء
نكند، شوهرش بر او حلال نمىشود، ولى اگر بعدا طواف نساء را انجام دهند به يكديگر حلال
مىشوند.
مسأله 2410 - اگر كسى دختر نا بالغى را براى خود عقد كند و پيش از آن كه نه سال
دختر تمام شود، با او نزديكى و دخول كند، چنانچه او را افضا نمايد هيچ وقت نبايد با او
نزديكى كند.
مسأله 2411 - زنى را كه سه مرتبه طلاق داده‌اند بر شوهرش حرام مىشود، ولى اگر
با شرايطى كه در كتاب طلاق گفته مىشود با مرد ديگرى ازدواج كند، شوهر اول مىتواند
دوباره او را براى خود عقد نمايد.
احكام عقد دائم
مسأله 2412 - زنى كه عقد دائمى شده نبايد بدون اجازه شوهر از خانه بيرون رود، و
بايد خود را براى هر لذتى كه او مىخواهد، تسليم نمايد و بدون عذر شرعى از نزديكى كردن او
جلوگيرى نكند. و اگر در اينها از شوهر اطاعت كند، تهيه غذا و لباس و منزل او و لوازم
ديگرى كه در كتب ذكر شده بر شوهر، واجب است و اگر تهيه نكند چه توانائى داشته باشد،
يا نداشته باشد مديون زن است.

334
مسأله 2413 - اگر زن در كارهائى كه در مسأله پيش گفته شد اطاعت شوهر را نكند
گناهكار است و حق غذا و لباس و منزل و هم خوابى ندارد ولى مهر او از بين نمىرود.
مسأله 2414 - مرد حق ندارد زن خود را به خدمت خانه مجبور كند.
مسأله 2415 - مخارج سفر زن اگر بيشتر از مخارج وطن باشد با شوهر نيست، ولى اگر
شوهر مايل باشد كه زن را سفر ببرد بايد خرج سفر او را بدهد.
مسأله 2416 - زنى كه از شوهر اطاعت مىكند اگر مطالبه خرجى كند و شوهر ندهد
مىتواند در هر روز به اندازه خرجى آن روز بدون اجازه از مال او بردارد، و اگر ممكن نيست
چنانچه ناچار باشد كه معاش خود را تهيه كند، در موقعى كه مشغول تهيه معاش است اطاعت
شوهر بر او واجب نيست.
مسأله 2417 - مرد نمىتواند زن دائمى خود را به طورى ترك كند كه نه مثل زن
شوهردار باشد نه مثل زن بىشوهر، لكن واجب نيست هر چهار شب يك شب نزد او بماند.
مسأله 2418 - شوهر نمىتواند بيش از چهار ماه نزديكى با عيال دائمى خود را ترك
كند.
مسأله 2419 - اگر در عقد دائمى مهر را معين نكنند عقد صحيح است، و چنانچه مرد
با زن نزديكى كند، بايد مهر او را مطابق مهر زنهائى كه مثل او هستند بدهد.
مسأله 2420 - اگر موقع خواندن عقد دائمى براى دادن مهر مدتى معين نكرده باشند،
زن مىتواند پيش از گرفتن مهر از نزديكى كردن شوهر جلوگيرى كند، چه شوهر توانائى دادن
مهر را داشته باشد چه نداشته باشد. ولى اگر پيش از گرفتن مهر به نزديكى راضى شود و شوهر
با او نزديكى كند ديگر نمىتواند بدون عذر شرعى از نزديكى شوهر جلوگيرى نمايد.
متعه يا صيغه
مسأله 2421 - صيغه كردن زن اگر چه براى لذت بردن هم نباشد صحيح است.
مسأله 2422 - شوهر بيش از چهار ماه نبايد نزديكى با متعه خود را ترك كند.
مسأله 2423 - زنى كه صيغه مىشود اگر در عقد شرط كند كه شوهر با او نزديكى
نكند، عقد و شرط او صحيح است و شوهر فقط مىتواند لذتهاى ديگر از او ببرد، ولى اگر بعدا
به نزديكى راضى شود، شوهر مىتواند با او نزديكى نمايد.
مسأله 2424 - زنى كه صيغه شده اگر چه آبستن شود حق خرجى ندارد.
مسأله 2425 - زنى كه صيغه شده حق همخوابى ندارد و از شوهر ارث نمىبرد، و شوهر

335
هم از او ارث نمىبرد.
مسأله 2426 - زنى كه صيغه شده اگر نداند كه حق خرجى و هم خوابى ندارد عقد او
صحيح است و براى آن كه نمىدانسته، حقى به شوهر پيدا نمىكند.
مسأله 2427 - زنى كه صيغه شده، مىتواند بدون اجازه شوهر از خانه بيرون برود،
ولى اگر به واسطه بيرون رفتن، حق شوهر از بين مىرود بيرون رفتن او حرام است.
مسأله 2428 - اگر زنى مردى را وكيل كند كه به مدت و مبلغ معين او را براى خود
صيغه نمايد، چنانچه مرد او را به عقد دائم خود در آورد يا به غير از مدت يا مبلغى كه معين شده
او را صيغه كند، وقتى آن زن فهميد اگر بگويد راضى هستم عقد صحيح و اگر نه باطل است.
مسأله 2429 - پدر و جد پدرى مىتواند براى محرم شدن، يك ساعت يا دو ساعت
زنى را به عقد پسر نا بالغ خود در آورند، و نيز مىتوانند دختر نا بالغ خود را براى محرم شدن، به
عقد كسى در آورند ولى بايد آن عقد براى دختر مفسده نداشته باشد.
مسأله 2430 - اگر پدر يا جد پدرى، طفل خود را كه در محل ديگرى است و نمىداند
زنده است يا مرده، براى محرم ‌شدن به عقد كسى در آورد، بر حسب ظاهر محرم بودن حاصل
مىشود، و چنانچه بعدا معلوم شود كه در موقع عقد آن دختر زنده نبوده عقد باطل است و
كسانى كه به واسطه عقد ظاهرا محرم شده بودند نامحرمند.
مسأله 2431 - اگر مرد مدت صيغه را ببخشد، چنانچه با او نزديكى كرده، بايد تمام
چيزى را كه قرار گذاشته به او بدهد و اگر نزديكى نكرده بايد نصف آن را بدهد.
مسأله 2432 - مرد مىتواند زنى را كه صيغه او بوده و هنوز عده‌اش تمام نشده به عقد
دائم خود در آورد.
احكام نگاه كردن
مسأله 2433 - نگاه كردن مرد به بدن نامحرم چه با قصد لذت و چه بدون آن حرام
است. و نگاه كردن به صورت و دستها اگر به قصد لذت باشد حرام است، بلكه احتياط
واجب آن است كه بدون قصد لذت هم نگاه نكند، و نيز نگاه كردن زن به بدن مرد بجز
صورت و دستها حرام مىباشد و نگاه كردن به صورت و بدن و موى دختر نا بالغ اگر به قصد
لذت نباشد و به واسطه نگاه كردن هم انسان نترسد كه به حرام بيفتد اشكال ندارد، ولى بنابر
احتياط بايد جاهائى را كه مثل ران و شكم معمولا مىپوشانند نگاه نكند.
مسأله 2434 - اگر انسان بدون قصد لذت به آن قسمت از بدن زنهاى كافر كه معمولا

336
نمىپوشانند نگاه كند در صورتى كه نترسد به حرام بيافتد اشكال ندارد.
مسأله 2435 - زن بايد بدن و موى خود را از مرد نامحرم بپوشاند بلكه احتياط واجب
آن است كه بدن و موى خود را از پسرى هم كه بالغ نشده ولى خوب و بد را مىفهمد و به حدى
رسيده كه مورد نظر شهوانى است بپوشاند.
مسأله 2436 - نگاه كردن به عورت ديگرى حرام است، اگر چه از پشت شيشه يا در
آئينه يا آب صاف و مانند اينها باشد. و احتياط واجب آن است كه به عورت بچه مميز هم نگاه
نكنند. ولى زن و شوهر مىتوانند به تمام بدن يكديگر نگاه كنند.
مسأله 2437 - مرد و زنى كه با يكديگر محرمند، اگر قصد لذت نداشته باشند
مىتوانند غير از عورت به تمام بدن يكديگر نگاه كنند.
مسأله 2438 - مرد نبايد با قصد لذت به بدن مرد ديگر نگاه كند و نگاه كردن زن هم
به بدن زن ديگر با قصد لذت حرام است.
مسأله 2439 - عكس برداشتن مرد از زن نامحرم حرام نيست ولى اگر براى عكس
برداشتن مجبور شود كه حرام ديگرى انجام دهد مثلا دست به بدن او بزند نبايد عكس او را
بردارد و اگر زن نامحرمى را بشناسد در صورتى كه آن زن متهتك نباشد نبايد به عكس او نگاه
كند.
مسأله 2440 - اگر در حال ناچارى زن بخواهد زن ديگر، يا مردى غير از شوهر خود را
تنقيه كند، يا عورت او را آب بكشد، بايد چيزى در دست كند كه دست او به عورت آنها
نرسد و همچنين است اگر مرد بخواهد مرد ديگر، يا زنى غير زن خود را تنقيه كند، يا عورت او
را آب بكشد.
مسأله 2441 - اگر مرد براى معالجه زن نامحرم ناچار باشد كه او را نگاه كند و دست
به بدن او بزند اشكال ندارد، ولى اگر با نگاه كردن بتواند معالجه كند نبايد دست به بدن او بزند
و اگر با دست زدن بتواند معالجه كند، نبايد او را نگاه كند.
مسأله 2442 - اگر انسان براى معالجه كسى ناچار شود كه به عورت او نگاه كند،
بنا بر احتياط واجب بايد آئينه را در مقابل گذاشته و در آن نگاه كند ولى اگر چاره‌اى جز نگاه
كردن به عورت نباشد اشكال ندارد.
مسائل متفرقه زناشوئى
مسأله 2443 - كسى كه به واسطه نداشتن زن به حرام مىافتد، واجب است زن

337
بگيرد.
مسأله 2444 - اگر شوهر در عقد شرط كند كه زن باكره باشد و بعد از عقد معلوم شود
كه باكره نبوده، مىتواند عقد را به هم بزند.
مسأله 2445 - اگر مرد و زن نامحرم در محل خلوتى باشند كه كسى در آنجا نباشد و
ديگرى هم نمىتواند وارد شود چنانچه بترسند كه به حرام بيفتند بايد از آنجا بيرون بروند.
مسأله 2446 - اگر مرد مهر زن را در عقد معين كند و قصدش اين باشد كه آن را
ندهد، عقد صحيح است ولى مهر را بايد بدهد.
مسأله 2447 - مسلمانى كه منكر خدا يا پيغمبر شود، يا حكم ضرورى دين يعنى
حكمى را كه مسلمانان جزء دين اسلام مىدانند مثل واجب بودن نماز و روزه انكار كند، در
صورتى كه منكر شدن آن حكم، به انكار خدا يا پيغمبر برگردد مرتد است.
مسأله 2448 - اگر زن پيش از آن كه شوهرش با او نزديكى كند بطورى كه در مسأله
پيش گفته شد مرتد شود، عقد او باطل مىگردد، و هم چنين است اگر بعد از نزديكى مرتد شود
ولى يائسه باشد يعنى اگر سيده است شصت سال و اگر سيده نيست پنجاه سال او تمام شده
باشد اما اگر يائسه نباشد، بايد به دستورى كه در احكام طلاق گفته خواهد شد عده نگهدارد
پس اگر در بين عده مسلمان شود عقد باقى و اگر تا آخر عده مرتد بماند عقد باطل است.
مسأله 2449 - كسى كه پدر يا مادرش در موقع بسته شدن نطفه او مسلمان بوده‌اند،
چنانچه بعد از بالغ شدن اظهار اسلام كند، اگر مرتد شود زنش بر او حرام مىشود و بايد به
مقدارى كه در احكام طلاق گفته مىشود عده وفات نگهدارد.
مسأله 2450 - مردى كه از پدر و مادر غير مسلمان به دنيا آمده و مسلمان شده اگر
پيش از نزديكى با عيالش مرتد شود، عقد او باطل مىگردد، و اگر بعد از نزديكى مرتد شود،
چنانچه زن او در سن زن‌هائى باشد كه حيض مىبينند بايد آن زن به مقدارى كه در احكام
طلاق گفته مىشود عده نگهدارد، پس اگر پيش از تمام شدن عده، شوهر او مسلمان شود
عقد باقى و اگر نه باطل است.
مسأله 2451 - اگر زن در عقد با مرد شرط كند كه او را از شهر بيرون نبرد و مرد هم
قبول كند، نبايد زن را از آن شهر بيرون ببرد.
مسأله 2452 - اگر زن انسان از شوهر ديگرش دخترى داشته باشد، انسان مىتواند
آن دختر را براى پسر خود كه از آن زن نيست عقد كند و نيز اگر دخترى را براى پسر خود عقد
كند مىتواند با مادر آن دختر ازدواج نمايد.

338
مسأله 2453 - اگر زنى از زنا آبستن شود، جايز نيست بچه‌اش را سقط كند.
مسأله 2454 - اگر كسى با زنى كه شوهر ندارد و در عده كسى هم نيست زنا كند،
چنانچه بعد او را عقد كند و بچه‌اى از آنان پيدا شود، در صورتى كه ندانند از نطفه حلال
است يا حرام، آن بچه حلال زاده است.
مسأله 2455 - اگر مرد نداند كه زن در عده است و با او ازدواج كند، چنانچه زن هم
نداند و بچه‌اى از آنان به دنيا آيد، حلال زاده است و شرعا فرزند هر دو مىباشد ولى اگر زن
مىدانسته كه در عده است شرعا بچه، فرزند پدر است، و در هر دو صورت عقد آنان باطل
است و به يكديگر حرام مىباشند.
مسأله 2456 - اگر زن بگويد يائسه‌ام نبايد حرف او را قبول كرد، ولى اگر بگويد
شوهر ندارم حرف او قبول مىشود.
مسأله 2457 - اگر بعد از آن كه انسان با زنى ازدواج كرد، كسى بگويد آن زن شوهر
داشته و زن بگويد نداشتم، چنانچه شرعا ثابت نشود كه زن شوهر داشته، بايد حرف زن را
قبول كرد.
مسأله 2458 - اگر زنى كه آزاد و مسلمان و عاقل است دخترى داشته باشد تا هفت
سال دختر تمام نشده پدر نمىتواند او را از مادرش جدا كند.
مسأله 2459 - مستحب است در شوهر دادن دخترى كه بالغه است يعنى مكلف شده
عجله كنند، حضرت صادق عليه السلام فرمودند: يكى از سعادتهاى مرد آن است كه دخترش
در خانه او حيض نبيند.
مسأله 2460 - اگر زن مهر خود را به شوهر صلح كند كه زن ديگر نگيرد، احتياط
واجب آن است كه زن مهر را نگيرد و شوهر هم با زن ديگر ازدواج نكند.
مسأله 2461 - كسى كه از زنا به دنيا آمده، اگر زن بگيرد و بچه‌اى پيدا كند آن بچه
حلال زاده است.
مسأله 2462 - هر گاه مرد در روزه ماه رمضان يا در حال حيض زن با او نزديكى كند
معصيت كرده، ولى اگر بچه‌اى از آنان به دنيا آيد حلال زاده است.
مسأله 2463 - زنى كه يقين دارد شوهرش در سفر مرده اگر بعد از عده وفات كه
مقدار آن در احكام طلاق گفته خواهد شد، شوهر كند و شوهر اول از سفر برگردد بايد از
شوهر دوم جدا شود و به شوهر اول حلال است ولى اگر شوهر دوم با او نزديكى كرده باشد، زن
بايد عده نگهدارد و شوهر دوم بايد مهر او را مطابق زنهائى كه مثل او هستند بدهد ولى خرج

339
عده ندارد.
احكام شير دادن
مسأله 2464 - اگر زنى بچه‌اى را با شرائطى كه در مسأله (2474) گفته خواهد شد،
شير دهد، آن بچه به اين عده محرم مىشود: اول خود زن و آن را مادر رضاعى مىگويند. دوم
شوهر زن كه شير مال او است و او را پدر رضاعى مىگويند. سوم پدر و مادر آن زن هر چه بالا
روند، اگر چه پدر و مادر رضاعى او باشند. چهارم بچه‌هائى كه از آن زن به دنيا آمده‌اند، يا
به دنيا مىآيند. پنجم بچه‌هاى اولاد آن زن هر چه پائين روند، چه از اولاد او به دنيا آمده، يا
اولاد او آن بچه‌ها را شير داده باشند. ششم خواهر و برادر آن زن اگر چه رضاعى باشند. يعنى
به واسطه شير خوردن، با آن زن خواهر و برادر شده باشند. هفتم عمو و عمه آن زن اگر چه
رضاعى باشند. هشتم دائى و خاله آن زن اگر چه رضاعى باشند. نهم اولاد شوهر آن زن كه شير
مال آن شوهر است، هر چه پائين روند، اگر چه اولاد رضاعى او باشند. دهم پدر و مادر شوهر
آن زن كه شير مال آن شوهر است، هر چه بالا روند. يازدهم خواهر و برادر شوهرى كه شير
مال او است اگر چه خواهر و برادر رضاعى او باشند. دوازدهم عمو و عمه و دائى و خاله
شوهرى كه شير مال او است هر چه بالا روند، اگر چه رضاعى باشند. و نيز عده ديگرى هم كه
در مسائل بعد گفته مىشود، به واسطه شير دادن محرم مىشوند.
مسأله 2465 - اگر زنى بچه‌اى را با شرايطى كه در مسأله 2474 گفته مىشود شير
دهد، پدر آن بچه نمىتواند با دخترهائى كه از آن زن به دنيا آمده‌اند ازدواج كند. و نيز
نمىتواند دخترهاى شوهرى را كه شير مال او است براى خود عقد نمايد، بلكه احتياط واجب آن
است كه دخترهاى رضاعى او را هم براى خود عقد ننمايد ولى جايز است با دخترهاى
رضاعى آن زن ازدواج كند. اگر چه احتياط مستحب آن است كه با آنان هم ازدواج نكند، و
نگاه محرمانه يعنى نگاهى كه انسان مىتواند به محرمهاى خود كند به آنان ننمايد.
مسأله 2466 - اگر زنى بچه‌اى را با شرايطى كه در مسأله 2474 گفته مىشود شير
دهد، شوهر آن زن كه صاحب شير است به خواهرهاى آن بچه محرم نمىشود، ولى احتياط
مستحب آن است كه با آنان ازدواج ننمايد، و نيز خويشان شوهر به خواهر و برادر آن بچه محرم
نمىشوند.
مسأله 2467 - اگر زنى بچه‌اى را شير دهد، به برادرهاى آن بچه محرم نمىشود. و نيز
خويشان آن زن به برادر و خواهر بچه‌اى كه شير خورده محرم نمىشوند.

340
مسأله 2468 - اگر انسان با زنى كه دخترى را شير كامل داده ازدواج كند و با آن زن
نزديكى نمايد، ديگر نمىتواند آن دختر را براى خود عقد كند.
مسأله 2469 - اگر انسان با دخترى ازدواج كند، ديگر نمىتواند با زنى كه آن دختر را
شير كامل داده ازدواج نمايد.
مسأله 2470 - انسان نمىتواند با دخترى كه مادر، يا مادر بزرگ انسان او را شير
كامل داده ازدواج كند. و نيز اگر زن پدر انسان از شير پدر او دخترى را شير داده باشد، انسان
نمىتواند با آن دختر ازدواج نمايد و چنانچه دختر شيرخوارى را براى خود عقد كند بعد مادر يا
مادر بزرگ يا زن پدر او از شير همان پدر آن دختر را شير دهد، عقد باطل مىشود.
مسأله 2471 - با دخترى كه خواهر، يا زن برادر انسان از شير برادرش او را شير كامل
داده نمىشود ازدواج كرد، و همچنين است اگر خواهر زاده يا برادرزاده، يا نوه خواهر يا نوه
برادر انسان آن دختر را شير داده باشد.
مسأله 2472 - اگر زنى بچه دختر خود را شير دهد، آن دختر به شوهر خود حرام مىشود. و
همچنين است اگر بچه‌اى را كه شوهر دخترش از زن ديگر دارد شير دهد. ولى اگر بچه پسر
خود را شير دهد، زن پسرش كه مادر آن طفل شيرخوار است بر شوهر خود حرام نمىشود.
مسأله 2473 - اگر زن پدر دخترى، بچه شوهر آن دختر را از شير آن پدر شير دهد، آن
دختر به شوهر خود حرام مىشود، چه بچه از همان دختر يا زن ديگر شوهر او باشد.
شرائط شير دادنى كه علت محرم شدن است
مسأله 2474 - شير دادنى كه علت محرم شدن است هشت شرط دارد: اول بچه شير زن
زنده را بخورد، پس اگر از پستان زنى كه مرده است شير بخورد فائده ندارد. دوم شير آن زن از
حرام نباشد، پس اگر شير بچه‌اى را كه از زنا به دنيا آمده به بچه ديگر بدهند، بواسطه آن شير،
بچه به كسى محرم نمىشود. سوم بچه شير را از پستان بمكد، پس اگر شير را در گلوى او بريزند
نتيجه ندارد. چهارم شير، خالص و با چيز ديگر مخلوط نباشد. پنجم شير از يك شوهر باشد.
پس اگر زن شير دهى را طلاق دهند، بعد شوهر ديگرى كند و از او آبستن شود و تا موقع
زائيدن، شيرى كه از شوهر اول داشته باقى باشد و مثلا هشت دفعه پيش از زائيدن از شير
شوهر اول و هفت دفعه بعد از زائيدن از شير شوهر دوم به بچه‌اى بدهد، آن بچه به كسى محرم
نمىشود. ششم بچه به واسطه مرض شير را قى نكند و اگر قى كند، بنابر احتياط واجب كسانى
كه به واسطه شير خوردن به آن بچه محرم مىشوند. بايد با او ازدواج نكنند نگاه محرمانه هم به

341
او ننمايند. هفتم پانزده مرتبه، يا يك شبانه روز به طورى كه در مسأله بعد گفته مىشود شير
سير بخورد يا مقدارى شير به او بدهند كه بگويند از آن شير استخوانش محكم شده و گوشت در
بدنش روئيده است، بلكه اگر ده مرتبه هم به او شير دهند، احتياط مستحب آن است كسانى
كه به واسطه شير خوردن او به او محرم مىشوند، با او ازدواج نكنند و نگاه محرمانه هم به او
ننمايند. هشتم دو سال بچه تمام نشده باشد و اگر بعد از تمام شدن دو سال، او را شير دهند به
كسى محرم نمىشود، بلكه اگر مثلا پيش از تمام شدن دو سال، چهارده مرتبه و بعد از آن،
يك مرتبه شير بخورد، به كسى محرم نمىشود، ولى چنانچه از موقع زائيدن زن شيرده بيشتر از دو
سال گذشته باشد و شير او باقى باشد و بچه‌اى را شير دهد آن بچه به كسانى كه گفته شد،
محرم مىشود.
مسأله 2475 - بايد بچه در بين يك شبانه روز غذا يا شير كس ديگر را نخورد ولى اگر
كمى غذا بخورد كه نگويند در بين، غذا خورده اشكال ندارد، و نيز بايد پانزده مرتبه را از شير
يك زن بخورد و در بين پانزده مرتبه شير كس ديگر را نخورد و در هر دفعه بدون فاصله شير
بخورد، ولى اگر در بين شير خوردن نفس تازه كند، يا كمى صبر كند، كه از اولى كه پستان در
دهان مىگيرد تا وقتى سير مىشود، يك دفعه حساب شود اشكال ندارد.
مسأله 2476 - اگر زن از شير شوهر خود بچه‌اى را شير دهد، بعد شوهر ديگر كند و از
شير آن شوهر هم بچه ديگر را شير دهد آن دو بچه به يكديگر محرم نمىشوند، اگر چه بهتر است
با هم ازدواج نكنند و نگاه محرمانه به يكديگر ننمايد.
مسأله 2477 - اگر زن از شير يك شوهر چندين بچه را شير دهد، همه آنان به يكديگر
و به شوهر و به زنى كه آنان را شير داده محرم مىشوند.
مسأله 2478 - اگر كسى چند زن داشته باشد و هر كدام آنان با شرائطى كه گفتيم،
بچه‌اى را شير دهد، همه آن بچه‌ها به يكديگر و به آن مرد و به همه آن زنها محرم مىشوند.
مسأله 2479 - اگر كسى دو زن شيرده داشته باشد و يكى از آنان بچه‌اى را مثلا
هشت مرتبه و ديگرى هفت مرتبه شير بدهد آن بچه به كسى محرم نمىشود.
مسأله 2480 - اگر زنى از شير يك شوهر پسر و دخترى را شير كامل بدهد خواهر و
برادر آن دختر به خواهر و برادر آن پسر محرم نمىشوند.
مسأله 2481 - انسان نمىتواند بدون اذن زن خود، با زنهائى كه به واسطه شير خوردن،
خواهر زاده يا برادر زاده زن او شده‌اند ازدواج كند. و نيز اگر با پسرى لواط كند، نمىتواند با
دختر و خواهر و مادر و مادر بزرگ آن پسر كه رضاعى هستند يعنى به واسطه شير خوردن، دختر

342
و خواهر و مادر او شده‌اند ازدواج نمايد.
مسأله 2482 - زنى كه برادر انسان را شير داده به انسان محرم نمىشود، اگر چه احتياط
مستحب آن است كه با او ازدواج نكند.
مسأله 2483 - انسان نمىتواند با دو خواهر، اگر چه رضاعى باشند يعنى به واسطه شير
خوردن، خواهر يكديگر شده باشند ازدواج كند، و چنانچه دو زن را عقد كند و بعد بفهمد
خواهر بوده‌اند، در صورتى كه عقد آنان در يك وقت بوده هر دو باطل است و اگر در يك وقت
نبوده عقد اولى صحيح و عقد دومى باطل مىباشد.
مسأله 2484 - اگر زن از شير شوهر خود كسانى را كه بعدا گفته مىشود شير دهد،
شوهرش بر او حرام نمىشود، اگر چه بهتر آن است كه احتياط كنند: اول برادر و خواهر خود
را. دوم عمو و عمه و دائى و خاله خود را. سوم اولاد عمو و اولاد دائى خود را. چهارم
برادر زاده خود را. پنجم برادر شوهر، يا خواهر شوهر خود را. ششم خواهر زاده خود، يا
خواهر زاده شوهرش را. هفتم عمو و عمه و دائى و خاله شوهرش را. هشتم نوه زن ديگر شوهر
خود را.
مسأله 2485 - اگر كسى دختر عمه يا دختر خاله انسان را شير دهد به انسان محرم
نمىشود ولى احتياط مستحب آن است كه از ازدواج با او خوددارى نمايد.
مسأله 2486 - مردى كه دو زن دارد، اگر يكى از آن دو زن، فرزند عموى زن ديگر را
شير دهد، زنى كه فرزند عموى او شير خورده، به شوهر خود حرام نمىشود.
آداب شير دادن
مسأله 2487 - براى شير دادن بچه بهتر از هر كس مادر او است و سزاوار است كه
مادر براى شير دادن از شوهر خود مزد نگيرد و خوب است كه شوهر مزد بدهد. و اگر مادر
بخواهد بيشتر از دايه مزد بگيرد، شوهر مىتواند بچه را از او گرفته و به دايه بدهد.
مسأله 2488 - مستحب است دايه‌اى كه براى طفل مىگيرند، دوازده امامى و
داراى عقل و عفت و صورت نيكو باشد و مكروه است كم عقل يا غير دوازده امامى يا
بد صورت، يا بد خلق، يا زنا زاده باشد، و نيز مكروه است دايه‌اى بگيرند كه بچه‌اى كه دارد
از زنا به دنيا آمده باشد.

343
مسائل متفرقه شير دادن
مسأله 2489 - مستحب است از زنها جلوگيرى كنند كه هر بچه‌اى را شير ندهند،
زيرا ممكن است فراموش شود كه به چه كسانى شير داده‌اند و بعدا دو نفر محرم با يكديگر
ازدواج نمايند.
مسأله 2490 - كسانى كه به واسطه شير خوردن، خويشى پيدا مىكنند مستحب
است يكديگر را احترام نمايند، ولى از يكديگر ارث نمىبرند و حقهاى خويشى كه انسان با
خويشان خود دارد براى آنان نيست.
مسأله 2491 - در صورتى كه ممكن باشد، مستحب است بچه را دو سال تمام شير
بدهند.
مسأله 2492 - اگر به واسطه شير دادن، حق شوهر از بين نرود، زن مىتواند بدون
اجازه شوهر، بچه كس ديگر را شير دهد، ولى جايز نيست بچه‌اى را شير دهد كه به واسطه شير
دادن به آن بچه به شوهر خود حرام شود. مثلا اگر شوهر او دختر شير خوارى را براى خود عقد
كرده باشد زن نبايد آن دختر را شير دهد، چون اگر آن دختر را شير دهد خودش مادر زن شوهر
مىشود و بر او حرام مىگردد.
مسأله 2493 - اگر كسى بخواهد زن برادرش به او محرم شود، بايد دختر شيرخوارى را
مثلا دو روزه براى خود صيغه كند و در آن دو روز با شرائطى كه در مسأله 2474 در صفحه
476 گفته شد زن برادرش آن دختر را شير دهد.
مسأله 2494 - اگر مرد پيش از آن كه زنى را براى خود عقد كند بگويد به واسطه شير
خوردن، آن زن بر او حرام شده: مثلا بگويد شير مادر او را خورده، چنانچه تصديق او ممكن
باشد، نمىتواند با آن زن ازدواج كند. و اگر بعد از عقد بگويد و خود زن هم حرف او را قبول
نمايد عقد باطل است، پس اگر مرد با او نزديكى نكرده باشد، يا نزديكى كرده باشد، ولى در
وقت نزديكى كردن، زن بداند بر آن مرد حرام است، مهر ندارد و اگر بعد از نزديكى بفهمد
كه بر آن مرد حرام بوده، شوهر بايد مهر او را مطابق زنهائى كه مثل او هستند بدهد.
مسأله 2495 - اگر زن پيش از عقد بگويد به واسطه شير خوردن بر مردى حرام شده،
چنانچه تصديق او ممكن باشد نمىتواند با آن مرد ازدواج كند و اگر بعد از عقد بگويد، مثل
صورتى است كه مرد بعد از عقد بگويد كه زن بر او حرام است و حكم آن در مسأله پيش
گفته شد.
مسأله 2496 - شير دادنى كه علت محرم شدن است به دو چيز ثابت مىشود: اول خبر

344
دادن عده‌اى كه انسان از گفته آنان يقين پيدا كند. دوم شهادت دو مرد عادل يا چهار زن كه
عادل باشند، ولى بايد شرايط شير دادن را هم بگويند، مثلا بگويند ما ديده‌ايم كه فلان بچه
بيست و چهار ساعت از پستان فلان زن شير خورده و چيزى هم در بين نخورده، و همچنين ساير
شرطها را كه در مسأله 2474 در صفحه 476 گفته شد شرح دهند، ولى اگر معلوم باشد كه
شرايط را مىدانند و در عقيده با هم مخالف نيستند و با مرد و زن ‌هم در عقيده مخالفت ندارند
لازم نيست شرائط را شرح دهند.
مسأله 2497 - اگر شك كنند بچه به مقدارى كه علت محرم شدن است شير خورده يا
نه، يا گمان داشته باشند كه به آن مقدار شير خورده بچه به كسى محرم نمىشود ولى بهتر آن
است كه احتياط كنند.

345
احكام طلاق
مسأله 2498 - مردى كه زن خود را طلاق مىدهد، بايد عاقل و بنابر احتياط واجب
بالغ باشد، و به اختيار خود طلاق دهد، و اگر او را مجبور كنند كه زنش را طلاق دهد طلاق
باطل است، و نيز بايد قصد طلاق داشته باشد، پس اگر صيغه طلاق را به شوخى بگويد
صحيح نيست.
مسأله 2499 - زن بايد در وقت طلاق از خون حيض و نفاس پاك باشد و شوهرش
در آن پاكى با او نزديكى نكرده باشد و تفصيل اين دو شرط در مسائل آينده گفته مىشود.
مسأله 2500 - طلاق دادن زن در حال حيض يا نفاس در سه صورت صحيح است:
اول آن كه شوهرش بعد از ازدواج با او نزديكى نكرده باشد. دوم آبستن باشد، و اگر معلوم
نباشد كه آبستن است و شوهر در حال حيض طلاقش بدهد، بعد بفهمد كه آبستن بوده،
اشكال ندارد. سوم مرد به واسطه غائب بودن يا مشقت داشتن تحقيق نتواند يا برايش مشكل
باشد كه پاك بودن زن را بفهمد.
مسأله 2501 - اگر زن را از خون حيض پاك بداند و طلاقش دهد بعد معلوم شود
موقع طلاق در حال حيض بوده، طلاق او باطل است و اگر او را در حيض بداند و طلاقش
دهد بعد معلوم شود پاك بوده طلاق او صحيح است.
مسأله 2502 - كسى كه مىداند زنش در حال حيض يا نفاس است، اگر غائب
شود مثلا مسافرت كند و بخواهد او را طلاق دهد، بايد تا مدتى كه معمولا زنها از حيض يا
نفاس پاك مىشوند صبر كند.
مسأله 2503 - اگر مردى كه غائب است بخواهد زن خود را طلاق دهد چنانچه
بتواند اطلاع پيدا كند كه زن او در حال حيض يا نفاس است يا نه، اگر چه اطلاع او از روى

346
عادت حيض زن، يا نشانه‌هاى ديگرى باشد كه در شرع معين شده بايد تا مدتى كه معمولا
زنها از حيض يا نفاس پاك مىشوند صبر كند.
مسأله 2504 - اگر با عيالش كه از خون حيض و نفاس پاك است نزديكى كند و
بخواهد طلاقش دهد، بايد صبر كند تا دوباره حيض ببيند و پاك شود. ولى زنى را كه نه
سالش تمام نشده، يا آبستن است، اگر بعد از نزديكى طلاق دهند، اشكال ندارد، و همچنين
است اگر يائسه باشد يعنى اگر سيده است بيشتر از شصت سال و اگر سيده نيست بيشتر از
پنجاه سال داشته باشد.
مسأله 2505 - هر گاه با زنى كه از خون حيض و نفاس پاك است نزديكى كند و در
همان پاكى طلاقش دهد اگر بعد معلوم شود كه موقع طلاق آبستن بوده اشكال ندارد.
مسأله 2506 - اگر با زنى كه از خون حيض و نفاس پاك است نزديكى كند و
مسافرت نمايد. چنانچه بخواهد در سفر طلاقش دهد، بايد به قدرى كه زن معمولا بعد از آن
پاكى، خون مىبيند و دوباره پاك مىشود صبر كند.
مسأله 2507 - اگر مرد بخواهد زن خود را كه به واسطه مرضى حيض نمىبيند طلاق
دهد. بايد از وقتى كه با او نزديكى كرده تا سه ماه از جماع با او خوددارى نمايد و بعد او را
طلاق دهد.
مسأله 2508 - طلاق بايد به ‌صيغه عربى صحيح خوانده شود و دو مرد عادل آن را
بشنوند و اگر خود شوهر بخواهد صيغه طلاق را بخواند و اسم زن او مثلا فاطمه باشد بايد
بگويد: زوجتى فاطمة طالق يعنى زن من فاطمه رها است و اگر ديگرى را وكيل كند بايد
بگويد: زوجة موكلى فاطمة طالق.
مسأله 2509 - زنى كه صيغه شده، مثلا يك ماهه يا يك ساله او را عقد كرده‌اند طلاق
ندارد، و رها شدن او به اين است كه مدتش تمام شود، يا مرد مدت را به او ببخشد به اين
ترتيب كه بگويد: مدت را به تو بخشيدم و شاهد گرفتن و پاك بودن زن از حيض لازم
نيست.
عده طلاق
مسأله 2510 - زنى كه نه سالش تمام نشده و زن يائسه (1) يعنى اگر چه

1 - معناى يائسه در مسأله 2448 گفته شد.
347
شوهرش با او نزديكى كرده باشد، بعد از طلاق مىتواند فورا شوهر كند.
مسأله 2511 - زنى كه نه سالش تمام شده و يائسه نيست اگر شوهرش با او نزديكى
كند و طلاقش دهد، بعد از طلاق بايد عده نگهدارد يعنى بعد از آن كه در پاكى طلاقش داده،
به قدرى صبر كند كه دوبار حيض ببيند و پاك شود، و همين كه حيض سوم را ديد عده او تمام
مىشود و مىتواند شوهر كند. ولى اگر پيش از نزديكى كردن با او طلاقش بدهد عده ندارد،
يعنى مىتواند بعد از طلاق فورا شوهر كند.
مسأله 2512 - زنى كه حيض نمىبيند اگر در سن زنهائى باشد كه حيض مىبينند،
چنانچه شوهرش بعد از نزديكى كردن او را طلاق دهد، بايد بعد از طلاق تا سه ماه عده
نگهدارد.
مسأله 2513 - زنى كه عده او سه ماه است، اگر اول ماه طلاقش بدهند بايد سه ماه
هلالى يعنى از موقعى كه ماه ديده مىشود تا سه ماه عده نگهدارد. و اگر در بين ماه طلاقش
بدهند، بايد باقى ماه را با دو ماه بعد از آن و نيز كسرى ماه اول را از ماه چهارم عده نگهدارد تا
سه ماه تمام شود، مثلا اگر غروب روز بيستم ماه طلاقش بدهند و آن ماه بيست و نه روز باشد
بايد نه روز باقى ماه را با دو ماه بعد از آن و بيست روز از ماه چهارم عده نگهدارد، و احتياط
مستحب آنست كه از ماه چهارم بيست و يك روز عده نگهدارد تا با مقدارى كه از ماه اول
عده نگهداشته سى روز شود.
مسأله 2514 - اگر زن آبستن را طلاق دهند، عده‌اش تا دنيا آمدن يا سقط شدن بچه
او است، بنابر اين اگر مثلا يك ساعت بعد از طلاق بچه او به دنيا آيد، عده‌اش تمام
مىشود.
مسأله 2515 - زنى كه نه سالش تمام شده و يائسه نيست اگر صيغه شود مثلا يك ماهه،
يا يك ساله چنانچه شوهرش با او نزديكى نمايد و مدت آن زن تمام شود يا شوهر مدت را به او
ببخشد در صورتى كه حيض مىبيند بايد به مقدار دو حيض و اگر حيض نمىبيند، چهل و پنج
روز بايد از شوهر كردن خوددارى نمايد.
مسأله 2516 - ابتداى عده طلاق از موقعى است كه خواندن صيغه طلاق تمام
مىشود، چه زن بداند طلاقش داده‌اند يا نداند، پس اگر بعد از تمام شدن عده بفهمد كه او
را طلاق داده‌اند، لازم نيست دوباره عده نگهدارد.

348
عده زنى كه شوهرش مرده
مسأله 2517 - زنى كه شوهرش مرده اگر آبستن نباشد، بايد تا چهار ماه و ده روز عده
نگهدارد يعنى از شوهر كردن خوددارى نمايد اگر چه يائسه يا صيغه باشد، يا شوهرش با او
نزديكى نكرده باشد و اگر آبستن باشد، بايد تا موقع زائيدن عده نگهدارد، ولى اگر پيش از
گذشتن چهار ماه و ده روز، بچه‌اش به دنيا آيد بايد تا چهار ماه و ده روز از مرگ شوهرش صبر
كند و اين عده را عده وفات مىگويند.
مسأله 2518 - زنى كه در عده وفات مىباشد، حرام است لباس الوان بپوشد و سرمه
بكشد و همچنين كارهاى ديگرى كه زينت حساب شود بر او حرام مىباشد.
مسأله 2519 - اگر زن يقين كند كه شوهرش مرده و بعد از تمام شدن عده وفات،
شوهر كند، چنانچه معلوم شود شوهر او بعدا مرده است، بايد از شوهر دوم جدا شود و در
صورتى كه آبستن باشد، به مقدارى كه در عده طلاق گفته شد، براى شوهر دوم عده طلاق و
بعد براى شوهر اول عده وفات نگهدارد و اگر آبستن نباشد، براى شوهر اول عده وفات و بعد
براى شوهر دوم عده طلاق نگهدارد.
مسأله 2520 - ابتداى عده وفات از موقعى است كه زن از مرگ شوهر مطلع شود.
مسأله 2521 - اگر زن بگويد عده‌ام تمام شده، با دو شرط از او قبول مىشود: اول
آن كه مورد تهمت نباشد. دوم از طلاق يا مردن شوهرش به قدرى گذشته باشد كه در آن مدت
تمام شدن عده ممكن باشد.
طلاق بائن و طلاق رجعى
مسأله 2522 - طلاق بائن آن ‌است كه بعد از طلاق، مرد حق ندارد به زن خود رجوع
كند، يعنى بدون عقد او را به زنى قبول نمايد و آن بر پنج قسم است: اول طلاق زنى كه نه
سالش تمام نشده باشد. دوم طلاق زنى كه يائسه باشد يعنى اگر سيده است بيشتر از شصت
سال و اگر سيده نيست بيشتر از پنجاه سال داشته باشد. سوم طلاق زنى كه شوهرش بعد از
عقد با او نزديكى نكرده باشد. چهارم طلاق زنى كه او را سه دفعه طلاق داده‌اند. پنجم
طلاق خلع و مبارات و احكام اينها بعدا گفته خواهد شد و غير اينها طلاق رجعى است كه بعد
از طلاق تا وقتى زن در عده است مرد مىتواند به او رجوع نمايد.
مسأله 2523 - كسى كه زنش را طلاق رجعى داده، حرام است، او را از خانه‌اى
كه موقع طلاق در آن خانه بوده بيرون كند، ولى در بعضى از مواقع كه در كتابهاى مفصل

349
گفته شده، بيرون كردن او اشكال ندارد، و نيز حرام است زن براى كارهاى غير لازم از آن
خانه بيرون رود.
احكام رجوع كردن
مسأله 2524 - در طلاق رجعى مرد به دو قسم مىتواند به زن خود رجوع كند: اول
حرفى بزند كه معنايش اين باشد كه او را دوباره زن خود قرار داده است. دوم كارى كند كه
از آن بفهمد رجوع كرده است.
مسأله 2525 - براى رجوع كردن لازم نيست مرد شاهد بگيرد، يا به زن خبر دهد،
بلكه اگر بدون اين كه كسى بفهمد، بگويد به زنم رجوع كردم صحيح است.
مسأله 2526 - مردى كه زن خود را طلاق رجعى داد، اگر مالى از او بگيرد و با او
صلح كند كه ديگر به او رجوع نكند، حق رجوع از بين نمىرود.
مسأله 2527 - اگر زنى را دو بار طلاق دهد و به او رجوع كند. يا دو بار او را طلاق
دهد و بعد از هر طلاق عقدش كند، بعد از طلاق سوم آن زن بر او حرام است، ولى اگر بعد از
طلاق سوم به ديگرى شوهر كند، با چهار شرط به شوهر اول حلال مىشود، يعنى مىتواند آن
زن را دوباره عقد نمايد: اول آن كه عقد شوهر دوم هميشگى باشد، و اگر مثلا يك ماهه يا يك ساله
او را صيغه كند، بعد از آن كه از او جدا شد، شوهر اول نمىتواند او را عقد كند. دوم شوهر دوم
بالغ باشد و با او نزديكى و دخول كند. و بنا به احتياط واجب معتبر است انزال نمايد. سوم
شوهر دوم طلاقش دهد يا بميرد. چهارم عده طلاق يا عده وفات شوهر دوم تمام شود.
طلاق خلع
مسأله 2528 - طلاق زنى را كه به شوهرش مايل نيست و مهر يا مال ديگر خود را به
او مىبخشد كه طلاقش دهد طلاق خلع گويند.
مسأله 2529 - اگر شوهر بخواهد صيغه طلاق خلع را بخواند چنانچه اسم زن مثلا
فاطمه باشد پس از آن كه مهر خود را به شوهر بخشيد بدون فاصله شوهر مىگويد: زوجتى فاطمة
خالعتها على ما بذلت هى طالق (يعنى زنم فاطمه را طلاق خلع دادم او رها است).
مسأله 2530 - اگر زنى كسى را وكيل كند كه مهر او را به شوهرش ببخشد و شوهر،
همان كس را وكيل كند كه زن را طلاق دهد، چنانچه اسم شوهر محمد و اسم زن فاطمه باشد
وكيل صيغه طلاق را اين طور مىخواند: عن موكلتى فاطمة بذلت مهرها لموكلى محمد ليخلعها

350
عليه پس از آن بدون فاصله مىگويد: زوجة موكلى خالعتها على ما بذلت هى طالق و اگر زنى
كسى را وكيل كند كه غير از مهر چيز ديگرى را به شوهر او ببخشد كه او را طلاق دهد وكيل
بايد بجاى كلمه (مهرها) آن چيز را بگويد، مثلا اگر صد تومان داده بايد بگويد: بذلت مأة
تومان.
طلاق مبارات
مسأله 2531 - اگر زن و شوهر يكديگر را نخواهند و زن مالى به مرد بدهد كه او را
طلاق دهد آن طلاق را مبارات گويند.
مسأله 2532 - اگر شوهر بخواهد صيغه مبارات را بخواند چنانچه مثلا اسم زن فاطمه
باشد، بايد بگويد: بارأت زوجتي فاطمة على مهرها فهى طالق يعنى مبارات كردم زنم فاطمه را
در مقابل مهر او پس او رهاست، و اگر ديگرى را وكيل كند، وكيل بايد بگويد: بارأت زوجة
موكلى فاطمة على مهرها فهى طالق و در هر دو صورت اگر بجاى كلمه (على مهرها) (بمهرها)
بگويد اشكال ندارد.
مسأله 2533 - صيغه طلاق خلع و مبارات بايد به عربى صحيح خوانده شود، ولى اگر زن
براى آن كه مال خود را به شوهر ببخشد مثلا به فارسى بگويد براى طلاق فلان مال را به تو
بخشيدم اشكال ندارد.
مسأله 2534 - اگر زن در بين عده طلاق خلع، يا مبارات از بخشش خود برگردد،
شوهر مىتواند رجوع كند و بدون عقد دوباره او را زن خود قرار دهد.
مسأله 2535 - مالى را كه شوهر براى طلاق مبارات مىگيرد، بايد بيشتر از مهر نباشد
ولى در طلاق خلع اگر بيشتر باشد اشكال ندارد.
احكام متفرقه طلاق
مسأله 2536 - اگر با زن نامحرمى به گمان اين كه عيال خود او است نزديكى كند،
چه زن بداند كه او شوهرش نيست، يا گمان كند شوهرش مىباشد، بايد عده نگهدارد.
مسأله 2537 - اگر با زنى كه مىداند عيالش نيست زنا كند، چنانچه زن نداند كه
آن مرد شوهر او نيست، بنابر احتياط واجب بايد عده نگهدارد.
مسأله 2538 - اگر مرد، زنى را گول بزند كه از شوهر طلاق بگيرد و زن او شود طلاق
و عقد آن صحيح است، ولى هر دو معصيت بزرگى كرده‌اند.
مسأله 2539 - هر گاه زن در ضمن عقد با شوهر شرط كند كه اگر شوهر مسافرت

351
نمايد، يا مثلا شش ماه به او خرجى ندهد اختيار طلاق با او باشد. اين شرط باطل است، ولى
چنانچه شرط كند كه اگر مرد مسافرت كند، يا مثلا تا شش ماه خرجى ندهد، از طرف او
براى طلاق خود وكيل باشد، چنانچه پس از مسافرت مرد يا خرجى ندادن شش ماه، خود را
طلاق دهد صحيح است.
مسأله 2540 - زنى كه شوهرش گم شده، اگر بخواهد به ديگرى شوهر كند، بايد نزد
مجتهد عادل برود و به دستور او عمل نمايد.
مسأله 2541 - پدر و جد پدرى ديوانه اگر مصلحت باشد مىتوانند زن او را طلاق
بدهند.
مسأله 2542 - اگر پدر يا جد پدرى براى طفل خود زنى را صيغه كند، اگر چه
مقدارى از زمان تكليف بچه جزء مدت صيغه باشد مثلا براى پسر چهارده ساله خودش زنى را
دو ساله صيغه كند، چنانچه صلاح بچه باشد، مىتواند مدت آن زن را ببخشد ولى زن دائمى او
را نمىتواند طلاق دهد.
مسأله 2543 - اگر از روى علاماتى كه در شرع معين شده، مرد دو نفر را عادل بداند
وزن خود را پيش آنان طلاق دهد، ديگرى كه آنان را عادل نمىداند بنابر احتياط واجب
نبايد آن زن را براى خود يا براى كس ديگر عقد كند.
مسأله 2544 - اگر كسى زن خود را بدون اين كه او بفهمد طلاق دهد چنانچه مخارج
او را مثل وقتى كه زنش بوده بدهد و مثلا بعد از يك سال بگويد يك سال پيش تو را طلاق دادم
و شرعا هم ثابت كند، مىتواند چيزهائى را كه در آن مدت براى زن تهيه نموده و او مصرف
نكرده است از او پس بگيرد، ولى چيزهائى را كه مصرف كرده نمىتواند از او مطالبه نمايد.

352
احكام غصب
غصب آنست كه انسان از روى ظلم، بر مال يا حق كسى مسلط شود و اين يكى از
گناهان بزرگ است، كه اگر كسى انجام دهد، در قيامت به عذاب سخت گرفتار مىشود. از
حضرت پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم روايت شده است كه هر كس يك وجب زمين از
ديگرى غصب كند در قيامت آن زمين را از هفت طبقه آن مثل طوق به گردن او مىاندازند.
مسأله 2545 - اگر انسان نگذارد مردم از مسجد و مدرسه و پل و جاهاى ديگرى كه
براى عموم ساخته شده استفاده كنند، حق آنان را غصب نموده، و همچنين است اگر كسى در
مسجد جائى براى خود بگيرد و ديگرى را نگذارد كه از آنجا استفاده نمايد.
مسأله 2546 - چيزى را كه انسان پيش طلبكار گرو مىگذارد، بايد پيش او بماند كه
اگر طلب او را ندهد طلب خود را از آن بدست آورد، پس اگر پيش از آن كه طلب او را بدهد
آن چيز را از او بگيرد، حق او را غصب كرده است.
مسأله 2547 - مالى را كه نزد كسى گرو گذاشته‌اند، اگر ديگرى غصب كند
صاحب مال و طلبكار مىتوانند چيزى را كه غصب كرده از او مطالبه نمايند و چنانچه آن چيز
را از او بگيرند، باز هم در گرو است، و اگر آن چيز از بين برود و عوض آن را بگيرند، آن
عوض هم مثل خود آن چيز گرو مىباشد.
مسأله 2548 - اگر انسان چيزى را غصب كند، بايد به صاحبش برگرداند، و اگر آن
چيز از بين برود بايد عوض آن را به او بدهد.
مسأله 2549 - اگر از چيزى كه غصب كرده منفعتى به دست آيد مثلا از گوسفندى
كه غصب كرده، بره‌اى پيدا شود، مال صاحب مال است و نيز كسى كه مثلا خانه‌اى را
غصب كرده، اگر چه در آن ننشيند بايد اجاره آن را بدهد.

353
مسأله 2550 - اگر از بچه يا ديوانه چيزى را غصب كند، بايد آن را به ولى او بدهد و
اگر از بين رفته، بايد عوض آن را بدهد.
مسأله 2551 - هر گاه دو نفر با هم چيزى را غصب كنند، اگر چه هر يك به تنهائى
مىتوانسته‌اند آن را غصب نمايند، هر كدام آنان به همان اندازه كه بر آن مسلط شده است
ضامن مىباشد.
مسأله 2552 - اگر چيزى را كه غصب كرده با چيز ديگرى مخلوط كند مثلا گندمى
را كه غصب كرده با جو مخلوط نمايد، چنانچه جدا كردن آنها ممكن است اگر چه زحمت داشته
باشد، بايد جدا كند و به صاحبش برگرداند.
مسأله 2553 - اگر ظرف طلا و نقره يا چيز ديگرى را كه نگاه داشتنش جائز است
غصب كند و خراب نمايد بايد آن را با مزد ساختنش به صاحب آن بدهد و در صورتى كه مزد
ساختن كمتر از تفاوت ساخته و نساخته باشد تفاوت قيمت را هم بايد بدهد، و چنانچه براى
اين كه مزد ندهد، بگويد آن را مثل اولش مىسازم مالك مجبور نيست قبول نمايد و نيز مالك
نمىتواند او را مجبور كند كه آن را مثل اولش بسازد.
مسأله 2554 - اگر چيزى را كه غصب كرده به طورى تغيير دهد كه از اولش بهتر شود
مثلا طلائى را كه غصب كرده گوشواره بسازد، چنانچه صاحب مال بگويد مال را به همين
صورت بده، بايد به او بدهد و نمىتواند براى زحمتى كه كشيده مزد بگيرد بلكه بدون اجازه
مالك حق ندارد آن را به صورت اولش در آورد. و اگر بدون اجازه او آن چيز را مثل اولش
كند، بايد مزد ساختن آن را هم به صاحبش بدهد و در صورتى كه مزد ساختن كمتر از تفاوت
ساخته و نساخته باشد تفاوت قيمت را هم بايد بدهد.
مسأله 2555 - اگر چيزى را كه غصب كرده به طورى تغيير دهد كه از اولش بهتر
شود، و صاحب مال بگويد بايد آن را به صورت اول در آورى واجب است آن را به صورت
اولش در آورد، و چنانچه قيمت آن به واسطه تغيير دادن از اولش كمتر شود، بايد تفاوت آن را
به صاحبش بدهد، پس طلائى را كه غصب كرده اگر گوشواره بسازد و صاحب آن بگويد
بايد به صورت اولش در آورى، در صورتى كه بعد از آب كردن قيمت آن از پيش از گوشواره
ساختن كمتر شود، بايد تفاوت آن را بدهد.
مسأله 2556 - اگر در زمينى كه غصب كرده زراعت كند، يا درخت بنشاند، زراعت
و درخت و ميوه آن مال خود او است و چنانچه صاحب زمين راضى نباشد كه زراعت و درخت
در زمين بماند، كسى كه غصب كرده بايد فورا زراعت يا درخت خود را اگر چه ضرر نمايد از

354
زمين بكند، و نيز بايد اجاره زمين را در مدتى كه زراعت و درخت در آن بوده به صاحب زمين
بدهد و خرابيهائى را كه در زمين پيدا شده، درست كند مثلا جاى درختها را پر نمايد. و اگر به
واسطه اينها قيمت زمين از اولش كمتر شود، بايد تفاوت آن را هم بدهد و نمىتواند صاحب زمين
را مجبور كند كه زمين را به او بفروشد، يا اجاره دهد. و نيز صاحب زمين نمىتواند او را مجبور
كند كه درخت يا زراعت را به او بفروشد.
مسأله 2557 - اگر صاحب زمين راضى شود كه زراعت و درخت در زمين او بماند،
كسى كه آن را غصب كرده، لازم نيست درخت و زراعت را بكند ولى بايد اجاره آن زمين را
از وقتى كه غصب كرده تا وقتى كه صاحب زمين راضى شده بدهد.
مسأله 2558 - اگر چيزى را كه غصب‌ كرده از بين برود، در صورتى كه مثل گاو و
گوسفند باشد كه قيمت اجزاء آن با هم فرق دارد مثلا گوشت آن يك قيمت و پوست آن
قيمت ديگر دارد، بايد قيمت آن را بدهد و چنانچه قيمت بازار آن فرق كرده باشد، احتياط
واجب آن است كه بالاترين قيمت را از روز غصب تا روزى كه غرامت را مىپردازد حساب
كنند و رضايت همديگر را بدست آورند.
مسأله 2559 - اگر چيزى را كه غصب كرده و از بين رفته مانند گندم و جو باشد كه
قيمت اجزائش با هم فرق ندارد، بايد مثل همان چيزى را كه غصب كرده بدهد، ولى چيزى
را كه مىدهد بايد خصوصياتش مثل چيزى باشد كه آن را غصب كرده و از بين رفته است.
مسأله 2560 - اگر چيزى را كه مثل گوسفند قيمت اجزاء آن با هم فرق دارد غصب
نمايد و از بين برود، چنانچه قيمت بازار آن فرق نكرده باشد ولى در مدتى كه پيش او بوده مثلا
چاق شده باشد، بايد قيمت چاقى را كه از بين رفته بدهد.
مسأله 2561 - اگر چيزى را كه غصب كرده ديگرى از او غصب نمايد و از بين برود،
صاحب مال مىتواند عوض آن را از هر كدام آنان بگيرد و اگر از اولى بگيرد مىتواند اولى از
دومى مطالبه كند، ولى اگر دومى به اولى برگردانده و پيش او تلف شده نمىتواند از او مطالبه
كند.
مسأله 2562 - اگر چيزى را كه مىفروشند يكى از شرطهاى معامله در آن نباشد مثلا
چيزى را كه بايد با وزن خريد و فروش كنند بدون وزن معامله نمايند، معامله باطل است، و
چنانچه فروشنده و خريدار با قطع نظر از معامله راضى باشند كه در مال يكديگر تصرف كنند
اشكال ندارد و اگر نه چيزى را كه از يكديگر گرفته‌اند مثل مال غصبى است و بايد آن را به هم
برگردانند. و در صورتى كه مال هر يك در دست ديگرى تلف شود، چه بداند معامله باطل

355
است چه نداند، بايد عوض آن را بدهد.
مسأله 2563 - هر گاه مال را از فروشنده بگيرد كه آن را ببيند يا مدتى نزد خود
نگهدارد تا اگر پسنديد بخرد، در صورتى كه آن مال تلف شود، بايد عوض آن را به صاحبش
بدهد.

356
احكام مالى كه انسان آن را پيدا مىكند
مسأله 2564 - مالى كه انسان پيدا مىكند اگر نشانه‌اى نداشته باشد كه به واسطه
آن، صاحبش معلوم شود، احتياط واجب آن است كه از طرف صاحبش صدقه بدهد.
مسأله 2565 - اگر مالى پيدا كند كه نشانه دارد و قيمت آن از 6 / 12 نخود نقره
سكه‌دار كمتر است، چنانچه صاحب آن معلوم باشد و انسان نداند راضى است يا نه،
نمىتواند بدون اجازه او بردارد، و اگر صاحب آن معلوم نباشد، مىتواند به قصد اين كه ملك
خودش شود بردارد و در اين صورت اگر تلف شود نبايد عوض آن را بدهد، بلكه اگر قصد
ملك شدن هم نكرده و بدون تقصير او تلف شود، دادن عوض بر او واجب نيست.
مسأله 2566 - هر گاه چيزى كه پيدا كرده نشانه‌اى دارد كه به واسطه آن مىتواند
صاحبش را پيدا كند، اگر چه بداند صاحب آن كافر است كه در امان مسلمانان است، در
صورتى كه قيمت آن چيز به 6 / 12 نخود نقره سكه‌دار برسد بايد اعلان كند، و چنانچه از روزى
كه آن را پيدا كرده تا يك هفته هر روزى و بعد تا يك سال هفته‌اى يك مرتبه در محل اجتماع
مردم اعلان كند كافيست.
مسأله 2567 - اگر انسان خودش نخواهد اعلان كند مىتواند به كسى كه اطمينان
دارد بگويد از طرف او اعلان نمايد.
مسأله 2568 - اگر تا يك سال اعلان كند و صاحب مال پيدا نشود اگر در محدوده حرم
پيدا كرده مىتواند آن را صدقه بدهد و اگر صاحبش پيدا نشد ضامن او خواهد بود و يا آن را
حفظ كند تا صاحبش پيدا شود اما اگر در غير حرم پيدا كرده مىتواند آن را براى خود بردارد به
قصد اين كه هر وقت صاحبش پيدا شد عوض آن را به او بدهد، يا براى او نگهدارى كند كه
هر وقت پيدا شد به او بدهد، ولى احتياط مستحب آن است كه از طرف صاحبش صدقه

357
بدهد.
مسأله 2569 - اگر بعد از آن كه يك سال اعلان كرد و صاحب مال پيدا نشد مال را
براى صاحبش نگهدارى كند و از بين برود، چنانچه در نگهدارى آن كوتاهى نكرده و تعدى
يعنى زياده‌روى هم ننموده ضامن نيست ولى اگر از طرف صاحبش صدقه داده باشد، يا براى
خود برداشته باشد، در هر صورت ضامن است.
مسأله 2570 - كسى كه مالى را پيدا كرده، اگر عمدا به دستورى كه گفته شد
اعلان نكند، گذشته از اين كه معصيت كرده، باز هم واجب است اعلان كند.
مسأله 2571 - اگر بچه نا بالغ چيزى پيدا كند ولى او بايد اعلان نمايد.
مسأله 2572 - اگر انسان در بين سالى كه اعلان مىكند از پيدا شدن صاحب مال
نا اميد شود احتياط واجب آن است كه آن را صدقه بدهد يا نگهدارى كند تا صاحبش پيدا
شود.
مسأله 2573 - اگر در بين سالى كه اعلان مىكند مال از بين برود، چنانچه در
نگهدارى آن كوتاهى كرده، يا تعدى يعنى زياده‌روى كرده باشد بايد عوض آن را به
صاحبش بدهد، و اگر كوتاهى نكرده و زياده‌روى هم ننموده چيزى بر او واجب نيست.
مسأله 2574 - اگر مالى را كه نشانه دارد و قيمت آن به 6 / 12 نخود نقره سكه‌دار
مىرسد در جائى پيدا كند كه معلوم است به واسطه اعلان صاحب آن پيدا نمىشود مىتواند
در روز اول آن را از طرف صاحبش صدقه بدهد و چنانچه صاحبش پيدا شود و به صدقه دادن
راضى نشود بايد عوض آن را به او بدهد و ثواب صدقه‌اى كه داده مال خود او است.
مسأله 2575 - اگر چيزى را پيدا كند و به خيال اين كه مال خود او است بردارد بعد
بفهمد مال خودش نبوده، بايد تا يك سال اعلان نمايد.
مسأله 2576 - لازم نيست موقع اعلان، جنس چيزى را كه پيدا كرده بگويد بلكه
همين قدر كه بگويد چيزى پيدا كرده‌ام كافى است.
مسأله 2577 - اگر كسى چيزى را پيدا كند و ديگرى بگويد مال من است، در
صورتى بايد به او بدهد كه نشانه‌هاى آن را بگويد، ولى لازم نيست نشانه‌هائى را كه بيشتر
اوقات صاحب مال هم ملتفت آنها نيست بگويد.
مسأله 2578 - اگر قيمت چيزى كه پيدا كرده به 6 / 12 نخود نقره سكه‌دار برسد
چنانچه اعلان نكند و در مسجد، يا جاى ديگرى كه محل اجتماع مردم است بگذارد و آن چيز

358
از بين برود، يا ديگرى آن را بردارد كسى كه آن را پيدا كرده ضامن است.
مسأله 2579 - هر گاه چيزى پيدا كند كه اگر بماند فاسد مىشود بايد تا مقدارى كه
ممكن است آن را نگهدارد بعد قيمت كند و خودش بردارد يا بفروشد و پولش را نگهدارد و اگر
صاحب آن پيدا نشد از طرف او صدقه بدهد و احتياط مستحب آن است كه براى صدقه دادن
از حاكم شرع اجازه بگيرد.
مسأله 2580 - اگر چيزى را كه پيدا كرده موقع وضو گرفتن و نماز خواندن همراه او
باشد، در صورتى كه قصدش اين باشد كه صاحب آن را پيدا كند اشكال ندارد.
مسأله 2581 - اگر كفش او را ببرند و كفش ديگرى به جاى آن بگذارند چنانچه
بداند كفشى كه مانده مال كسى است كه كفش او را برده در صورتى كه از پيدا شدن
صاحبش مأيوس و يا برايش مشقت داشته باشد مىتواند به جاى كفش خودش بردارد، ولى
اگر قيمت آن از كفش خودش بيشتر باشد بايد هر وقت صاحب آن پيدا شد زيادى قيمت را
به او بدهد، و چنانچه از پيدا شدن او نا اميد شود، بايد با اجازه حاكم شرع زيادى قيمت را از
طرف صاحبش صدقه بدهد. و اگر احتمال دهد كفشى كه مانده مال كسى نيست كه
كفش او را برده در صورتى كه قيمت آن از 6 / 12 نخود نقره سكه‌دار كمتر باشد، مىتواند براى
خود بردارد و اگر بيشتر باشد، بايد تا يك سال اعلان كند و بعد از يك سال احتياطا از طرف
صاحبش صدقه بدهد.
مسأله 2582 - اگر مالى را كه كمتر از 6 / 12 نخود نقره سكه‌دار ارزش دارد پيدا كند
و از آن صرف نظر نمايد و در مسجد يا جاى ديگر بگذارد چنانچه كسى آن را بردارد، براى او
حلال است.

359
احكام سر بريدن و شكار كردن حيوانات
مسأله 2583 - اگر حيوان حلال گوشت را به دستورى كه بعدا گفته مىشود سر
ببرند: چه وحشى باشد و چه اهلى، بعد از جان دادن، گوشت آن حلال و بدن آن پاك
است، ولى بهيمه‌اى كه انسان با آن وطى و نزديكى كرده، حيوانى كه نجاستخوار شده، اگر به
دستورى كه در شرع معين نموده‌اند آن را استبراء نكرده باشند، بعد از سر بريدن گوشت آن
حلال نيست.
مسأله 2584 - حيوان حلال گوشت وحشى مانند آهو و كبك و بز كوهى و حيوان
حلال گوشتى كه اهلى بوده و بعدا وحشى شده مثل گاو و شتر اهلى كه فرار كرده و وحشى
شده است، اگر به دستورى كه بعدا گفته مىشود آنها را شكار كنند پاك و حلال است، ولى
حيوان حلال گوشت اهلى مانند گوسفند و مرغ خانگى و حيوان حلال گوشت وحشى كه به
واسطه تربيت كردن اهلى شده است، با شكار كردن پاك و حلال نمىشود.
مسأله 2585 - حيوان حلال گوشت وحشى در صورتى با شكار كردن پاك و حلال
مىشود كه بتواند فرار كند يا پرواز نمايد بنابر اين بچه آهو كه نمىتواند فرار كند و بچه كبك
كه نمىتواند پرواز نمايد، با شكار كردن پاك و حلال نمىشود و اگر آهو و بچه‌اش را كه
نمىتواند فرار كند، با يك تير شكار نمايند آهو حلال و بچه‌اش حرام است.
مسأله 2586 - حيوان حلال گوشتى كه مانند ماهى خون جهنده ندارد، اگر به خودى
خود بميرد پاك است، ولى گوشت آن را نمىشود خورد.
مسأله 2587 - حيوان حرام گوشتى كه خون جهنده ندارد، اگر به خودى خود بميرد
پاك است، ولى گوشت آن را نمىشود خورد.
مسأله 2588 - سگ و خوك به واسطه سر بريدن و شكار كردن پاك نمىشوند و

360
خوردن گوشت آنها هم حرام است. و حيوان حرام گوشتى را كه درنده و گوشتخوار است مانند
گرگ و پلنگ اگر به دستورى كه گفته مىشود سر ببرند، يا با تير و مانند آن شكار كنند
پاك است، ولى گوشت آن حلال نمىشود، و اگر با سگ شكارى آن را شكار كنند، پاك
شدن بدنش هم اشكال دارد.
مسأله 2589 - فيل و خرس و بوزينه و موش و حيواناتى كه مانند مار و سوسمار در
داخل زمين زندگى مىكنند، اگر خون جهنده داشته باشند و به خودى خود بميرند نجسند،
بلكه اگر سر آنها را هم ببرند، يا آنها را شكار نمايند، پاك شدن بدنشان اشكال دارد.
مسأله 2590 - اگر از شكم حيوان زنده بچه مرده‌اى بيرون آيد يا آن را بيرون آورند،
خوردن گوشت آن حرام است.
دستور سر بريدن حيوانات
مسأله 2591 - دستور سر بريدن حيوان آنست كه چهار رگ بزرگ گردن آن را از
پائين برآمدگى زير گلو بطور كامل ببرند، و اگر آنها را بشكافند كافى نيست.
مسأله 2592 - اگر بعضى از چهار رگ را ببرند و صبر كنند تا حيوان بميرد بعد بقيه را
ببرند فائده ندارد، بلكه اگر به اين مقدار هم صبر نكنند ولى بطور معمول چهار رگ را پشت سر
هم نبرند، اگر چه پيش از جان دادن حيوان بقيه رگها را ببرند اشكال دارد.
مسأله 2593 - اگر گرگ گلوى گوسفند را بطورى بكند كه از چهار رگى كه در
گردن است و بايد بريده شود، چيزى نماند، آن حيوان حرام مىشود، ولى اگر مقدارى از
گردن را بكند و چهار رگ باقى باشد، يا جاى ديگر بدن را بكند، در صورتى كه گوسفند زنده
باشد و به دستورى كه گفته مىشود سر آن را ببرند حلال و پاك مىباشد.
شرايط سر بريدن حيوان.
مسأله 2594 - سر بريدن حيوان پنج شرط دارد:
اول - كسى كه سر حيوان را مىبرد چه مرد باشد، چه زن، بايد مسلمان باشد و
اظهار دشمنى با اهل بيت پيغمبر صلى الله عليه وآله و سلم نكند. و بچه مسلمان هم اگر مميز باشد
يعنى خوب و بد را بفهمد مىتواند سر آن‌ را ببرد.
دوم - سر حيوان را با چيزى ببرند كه از آهن باشد ولى چنانچه آهن پيدا نشود و
طورى باشد كه اگر سر حيوان را نبرند مىميرد، با چيز تيزى كه چهار رگ آن را جدا كند

361
مانند شيشه و سنگ تيز، مىشود سر آن را بريد.
سوم - در موقع سر بريدن، جلو بدن حيوان رو به ‌قبله باشد و كسى كه مىداند بايد
رو به قبله سر ببرد، اگر عمدا حيوان را رو به قبله نكند حيوان حرام مىشود و هم چنين در
صورتى كه مسأله را نداند و حيوان را رو به قبله نكند ولى اگر فراموش كند، يا مسأله را نداند، يا
قبله را اشتباه كند، يا نداند قبله كدام طرف است، يا نتواند حيوان را رو به قبله كند اشكال
ندارد.
چهارم - وقتى مىخواهد سر حيوان را ببرد يا كارد به گلويش بگذارد به نيت سر
بريدن، نام خدا را ببرد و همين قدر كه بگويد بسم الله كافى است و اگر بدون قصد سر بريدن
نام خدا را ببرد، آن حيوان پاك نمىشود و گوشت آن هم حرام است، و اگر از روى
فراموشى نام خدا را نبرد اشكال ندارد.
پنجم - حيوان بعد از سر بريدن حركتى بكند. اگر چه مثلا چشم يا دم خود را
حركت دهد، يا پاى خود را به زمين زند يا خون بطورى كه در موقع سر بريدن حيوان متعارف
است بيرون بيايد كه معلوم شود زنده بوده است.
دستور كشتن شتر
مسأله 2595 - اگر بخواهند شتر را بكشند كه بعد از جان دادن پاك و حلال باشد،
بايد با پنج شرطى كه براى سر بريدن حيوانات گفته شد، كارد يا چيز ديگرى را كه از آهن و
برنده باشد، در گودى بين گردن و سينه‌اش فرو كنند.
مسأله 2596 - وقتى مىخواهند كارد را به گردن شتر فرو ببرند، بهتر است كه شتر
ايستاده باشد ولى اگر در حالى كه زانوها را به زمين زده، يا به پهلو خوابيده و جلو بدنش رو به
قبله است، كارد را در گودى گردنش فرو كنند اشكال ندارد.
مسأله 2597 - اگر به جاى اين كه كارد در گودى گردن شتر فرو كنند سر آن را ببرند،
يا گوسفند و گاو و مانند اينها را مثل شتر كارد در گودى گردنشان فرو كنند، گوشت آنها
حرام و بدن آنها نجس است. ولى اگر چهار رگ شتر را ببرند و تا زنده است به دستورى كه
گفته شد كارد در گودى گردنش فرو كنند گوشت آن حلال و بدن آن پاك است، و نيز اگر
كارد در گودى گردن گاو يا گوسفند يا مانند اينها فرو كنند و تا زنده است سر آن را ببرند
حلال و پاك مىباشد.
مسأله 2598 - اگر حيوانى سركش شود و نتوانند آن را به دستورى كه در شرع معين

362
شده بكشند، يا مثلا در چاه بيفتد و احتمال بدهند كه در آنجا بميرد و كشتن آن به دستور شرع
ممكن نباشد، چنانچه با چيزى مثل شمشير كه بواسطه تيزى آن بدن زخم مىشود به بدن حيوان
زخم بزنند و در اثر زخم جان بدهد حلال مىشود و رو به قبله بودن آن لازم نيست، ولى بايد
شرطهاى ديگرى را كه براى سر بريدن حيوانات گفته شد دارا باشد.
چيزهائى كه موقع سر بريدن حيوانات مستحب است
مسأله 2599 - چند چيز در سر بريدن حيوانات مستحب است: اول موقع سر بريدن
گوسفند دو دست و يك پاى آن را ببندند و پاى ديگرش را باز بگذارند و موقع سر بريدن گاو
چهار دست و پايش را ببندند و دم آن را باز بگذارند و موقع كشتن شتر دو دست آن را از پائين
تا زانو، يا تا زير بغل به يكديگر ببندند و پاهايش را باز بگذارند و مستحب است مرغ را بعد از
سر بريدن رها كنند تا پر و بال بزند. دوم كسى كه حيوان را مىكشد رو به قبله باشد. سوم
پيش از كشتن حيوان آب جلوى آن بگذارند. چهارم كارى كنند كه حيوان كمتر اذيت شود،
مثلا كارد را خوب تيز كنند و با عجله سر حيوان را ببرند.
چيزهائى كه در كشتن حيوانات مكروه است
مسأله 2600 - چند چيز در كشتن حيوانات مكروه است:
اول آن كه كارد را پشت حلقوم فرو كنند و به طرف جلو بياورند كه حلقوم از پشت آن
بريده شود.
دوم در جائى حيوان را بكشند كه حيوان ديگر آن را ببيند.
سوم در شب يا پيش از ظهر روز جمعه سر حيوان را ببرند، ولى در صورت احتياج عيبى
ندارد.
چهارم خود انسان چهار پائى را كه پرورش داده است بكشد. و احتياط آن است كه
پيش از بيرون آمدن روح پوست حيوان را نكنند و مغز حرام را كه در تيره پشت است نبرند و
حرام است كه پيش از بيرون آمدن روح سر حيوان را از بدنش جدا كنند ولى با اين عمل
حيوان حرام نمىشود.
احكام شكار كردن با اسلحه
مسأله 2601 - اگر حيوان حلال گوشت وحشى را با اسلحه شكار كنند با پنج شرط

363
حلال و بدنش پاك است:
اول آن كه اسلحه شكار مثل كارد و شمشير برنده باشد، يا مثل نيزه و تير، تيز باشد كه
به واسطه تيز بودن، بدن حيوان را پاره كند و اگر به وسيله دام يا چوب و سنگ و مانند اينها
حيوانى را شكار كنند پاك نمىشود و خوردن آن هم حرام است و اگر حيوانى را با تفنگ
شكار كنند چنانچه گلوله آن تيز باشد كه در بدن حيوان فرو رود و آن را پاره كند پاك و
حلال است. و اگر گلوله تيز نباشد بلكه با فشار در بدن حيوان فرو رود و حيوان را بكشد، يا
به واسطه حرارتش بدن حيوان را بسوزاند و در اثر سوزاندن، حيوان بميرد پاك و حلال بودنش
اشكال دارد، دوم كسى كه شكار مىكند بايد مسلمان باشد يا بچه مسلمان باشد كه خوب
و بد را بفهمد، و اگر كافر يا كسى كه اظهار دشمنى با اهل بيت پيغمبر صلى الله عليه وآله
و سلم مىكند، حيوانى را شكار نمايد، آن شكار حلال نيست. سوم اسلحه را براى شكار كردن
حيوان به كار برد و اگر مثلا جائى را نشان كند و اتفاقا حيوانى را بكشد، آن حيوان پاك نيست
و خوردن آن هم حرام است. چهارم در وقت به كار بردن اسلحه نام خدا را ببرد و چنانچه
عمدا نام خدا را نبرد شكار حلال نمىشود، ولى اگر فراموش كند اشكال ندارد. پنجم وقتى به
حيوان برسد كه مرده باشد، يا اگر زنده است به اندازه سر بريدن آن وقت نباشد و چنانچه به
اندازه سر بريدن وقت باشد و سر حيوان را نبرد تا بميرد حرام است.
مسأله 2602 - اگر دو نفر حيوانى را شكار كنند، و يكى از آنان مسلمان و ديگرى
كافر باشد يا يكى از آن دو نام خدا را نبرد، آن حيوان حلال نيست.
مسأله 2603 - اگر بعد از آن كه حيوانى را تير زدند مثلا در آب بيفتد، و انسان بداند
كه حيوان بواسطه تير و افتادن در آب جان داده، حلال نيست. بلكه اگر شك كند كه فقط
براى تير بوده يا نه، حلال نمىباشد.
مسأله 2604 - اگر با سگ غصبى يا اسلحه غصبى حيوانى را شكار كند، شكار حلال
است و مال خود او مىشود ولى گذشته از اين كه گناه كرده بايد اجرت اسلحه يا سگ را به
صاحبش بدهد.
مسأله 2605 - اگر با شمشير يا چيز ديگرى كه شكار كردن با آن صحيح است با
شرطهائى كه در صفحه گذشته گفته شد، حيوانى را دو قسمت كنند، و سر و گردن در يك
قسمت بماند و انسان وقتى برسد كه حيوان جان داده باشد، هر دو قسمت حلال است اگر به
همين قطع كردن جان داده باشد و اگر حيوان زنده باشد و وقت تنگ باشد براى سر بريدن به
آداب شرع، قسمتى كه سر و گردن ندارد حرام، و قسمتى كه سر و گردن دارد حلال است و

364
اگر وقت باشد كه براى سر بريدن، آن قسمت كه در آن سر نيست حرام است و آن قسمت
ديگر اگر سر آن را به دستورى كه در شرع معين شده ببرند حلال است ولى اگر ممكن نباشد
مقدارى زنده بماند و در حال نزع باشد چنانچه سرش را هم ببرند بنابر احتياط واجب بايد از
آن اجتناب نمايد.
مسأله 2606 - اگر با چوب يا سنگ يا چيز ديگرى كه شكار كردن با آن صحيح
نيست حيوانى را دو قسمت كنند، قسمتى كه سر و گردن ندارد حرام است و قسمتى كه سر و
گردن دارد، اگر زنده باشد، و سر آن را به دستورى كه در شرع معين شده ببرند حلال است
ولى اگر ممكن نباشد مقدارى زنده بماند و در حال جان دادن باشد چنانچه سرش را هم ببرند
بنابر احتياط واجب بايد از آن اجتناب نمايند.
مسأله 2607 - اگر حيوانى را شكار كنند، يا سر ببرند و بچه زنده‌اى از آن بيرون آيد
چنانچه آن بچه را به دستورى كه در شرع معين شده سر ببرند حلال و اگر نه حرام مىباشد.
مسأله 2608 - اگر حيوانى را شكار كنند يا سر ببرند و بچه مرده‌اى از شكمش بيرون
آورند، چنانچه خلقت آن بچه كامل باشد و مو يا پشم در بدنش روئيده باشد پاك و حلال
است.
شكار كردن با سگ شكارى
مسأله 2609 - اگر سگ شكارى حيوان وحشى حلال گوشتى را شكار كند پاك
بودن و حلال بودن آن حيوان شش شرط دارد:
اول سگ به طورى تربيت شده باشد كه هر وقت آن را براى گرفتن شكار بفرستند
برود و هر وقت از رفتن جلوگيرى كنند بايستد ولى اگر در وقت نزديك شدن به شكار با
جلوگيرى نايستد مانع ندارد و احتياط واجب آن است كه اگر عادت دارد كه پيش از رسيدن
صاحبش شكار را مىخورد از شكار او اجتناب كنند، ولى اگر اتفاقا شكار را بخورد اشكال
ندارد.
دوم صاحبش آن را بفرستد و اگر از پيش خود دنبال شكار رود و حيوانى را شكار كند
خوردن آن حيوان حرام است. بلكه اگر از پيش خود دنبال شكار رود و بعدا صاحبش بانگ
بزند كه زودتر آن را به شكار برساند اگر چه بواسطه صداى صاحبش شتاب كند، بنابر
احتياط واجب بايد از خوردن آن شكار خوددارى نمايد.
سوم كسى كه سگ را مىفرستد بايد مسلمان باشد يا بچه مسلمان باشد كه خوب و

365
بد را بفهمد و اگر كافر يا كسى كه اظهار دشمنى با اهل بيت پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم
مىكند سگ را بفرستد، شكار آن سگ حرام است.
چهارم وقت فرستادن سگ نام خدا را ببرد و اگر عمدا نام خدا را نبرد، آن شكار
حرام است، ولى اگر از روى فراموشى باشد اشكال ندارد. و اگر وقت فرستادن سگ نام خدا
را عمدا نبرد و پيش از آن كه سگ به شكار برسد نام خدا را ببرد بنابر احتياط واجب بايد از
آن شكار اجتناب نمايد.
پنجم شكار بواسطه زخمى كه از دندان سگ پيدا كرده بميرد پس اگر سگ، شكار را
خفه كند، يا شكار از دويدن يا ترس بميرد حلال نيست.
ششم كسى كه سگ را فرستاده، وقتى برسد كه حيوان مرده باشد، يا اگر زنده است
به اندازه سر بريدن آن وقت نباشد و چنانچه وقتى برسد كه به اندازه سر بريدن وقت باشد مثلا
حيوان چشم يا دم خود را حركت دهد، يا پاى خود را به زمين بزند، چنانچه سر حيوان را نبرد
يا بميرد حلال نيست.
مسأله 2610 - كسى كه سگ را فرستاده اگر وقتى برسد كه بتواند سر حيوان را ببرد،
چنانچه بطور معمول و با شتاب مثلا كارد را بيرون آورد و وقت سر بريدن بگذرد و آن حيوان
بميرد حلال است، ولى اگر مثلا بواسطه زياد تنگ بودن غلاف يا چسبندگى آن بيرون آوردن
كارد طول بكشد و وقت بگذرد حلال نمىشود به احتياط واجب، و نيز اگر چيزى همراه او نباشد
كه با آن سر حيوان را ببرد و حيوان بميرد، احتياط واجب آنست كه از خوردن آن خوددارى
كند.
مسأله 2611 - اگر چند سگ را بفرستد و با هم حيوانى را شكار كنند، چنانچه همه
آنها داراى شرطهائى كه در صفحه گذشته گفته شد بوده‌اند، شكار حلال است و اگر يكى از
آنها داراى آن شرطها نبوده، شكار حرام است.
مسأله 2612 - اگر سگ را براى شكار حيوانى بفرستد و آن سگ حيوان ديگرى را
شكار كند، آن شكار حلال و پاك است و نيز اگر آن حيوان را با حيوان ديگرى شكار كند،
هر دوى آنها حلال و پاك مىباشند.
مسأله 2613 - اگر چند نفر با هم سگ را بفرستند و يكى از آنها كافر باشد، يا عمدا
نام خدا را نبرد، آن شكار حرام است. و نيز اگر يكى از سگهائى را كه فرستاده‌اند بطورى كه
در صفحه گذشته گفته شد تربيت شده نباشد، آن شكار حرام مىباشد.
مسأله 2614 - اگر باز يا حيوان ديگرى غير سگ شكارى حيوانى را شكار كند، آن

366
شكار حلال نيست ولى اگر وقتى برسند كه حيوان زنده باشد و به دستورى كه در شرع معين
شده سر آن را ببرند حلال است.
صيد ماهى
مسأله 2615 - اگر ماهى فلس دار را زنده از آب بگيرند و بيرون آب جان دهد، پاك
و خوردن آن حلال است، و چنانچه در آب بميرد پاك است ولى خوردن آن حرام مىباشد و
ماهى بىفلس را اگر چه زنده از آب بگيرند و بيرون آب جان دهد حرام است.
مسأله 2616 - اگر ماهى از آب بيرون بيفتد، يا موج آن را بيرون بيندازد، يا آب فرو
رود و ماهى در خشكى بماند، چنانچه پيش از آن كه بميرد، با دست يا به وسيله ديگر كسى آن
را بگيرد، بعد از جان دادن حلال است.
مسأله 2617 - كسى كه ماهى را صيد مىكند، لازم نيست مسلمان باشد و در موقع
گرفتن، نام خدا را ببرد ولى مسلمان بايد بداند كه آن ‌را زنده گرفته‌اند و در خارج‌ آب مرده.
مسأله 2618 - ماهى مرده‌اى كه معلوم نيست آن را زنده از آب گرفته‌اند يا مرده،
چنانچه در دست مسلمان باشد، حلال است و اگر در دست كافر باشد، اگر چه بگويد آن را
زنده گرفته‌ام حرام مىباشد.
مسأله 2619 - خوردن ماهى زنده اشكال ندارد.
مسأله 2620 - اگر ماهى زنده را بريان كنند، يا در بيرون آب پيش از جان دادن
بكشند، خوردن آن اشكال ندارد.
مسأله 2621 - اگر ماهى را بيرون آب دو قسمت كنند و يك قسمت آن در حالى كه
زنده است در آب بيفتد، خوردن قسمتى را كه بيرون آب مانده اشكال ندارد.
صيد ملخ
مسأله 2622 - اگر ملخ را با دست يا به وسيله ديگرى زنده بگيرند، بعد از جان دادن
خوردن آن حلال است. و لازم نيست كسى كه آن را مىگيرد مسلمان باشد و در موقع گرفتن،
نام خدا را ببرد ولى اگر ملخ مرده‌اى در دست كافر باشد و معلوم نباشد كه آن را زنده گرفته يا
نه، اگر چه بگويد زنده گرفته‌ام حلال نيست.
مسأله 2623 - خوردن ملخى كه بال در نياورده و نمىتواند پرواز كند حرام است.

367
احكام خوردنيها و آشاميدنيها
مسأله 2624 - خوردن گوشت مرغى كه مثل شاهين چنگال دارد حرام است و پرستو
حلال مىباشد، و خوردن گوشت هدهد مكروه مىباشد.
مسأله 2625 - اگر چيزى را كه روح دارد از حيوان زنده جدا نمايند، مثلا دنبه يا
مقدارى گوشت از گوسفند زنده ببرند، نجس و حرام مىباشد.
مسأله 2626 - پانزده چيز از حيوانات حلال گوشت، حرام است:
1 - خون 2 - فضله 3 - نرى 4 - فرج 5 - بچه دان و بنابر احتياط واجب جفت
6 - غدد كه آن را دشول مىگويند 7 - تخم كه آن را دنبلان مىگويند 8 - چيزى كه در
مغز كله است و به شكل نخود مىباشد 9 - مغز حرام كه در ميان تيره پشت است 10 - پيى
كه در دو طرف تيره پشت است 11 - زهره دان 12 - سپرز (طحال) 13 - بول دان (مثانه)
14 - حدقه چشم 15 - چيزى كه در ميان سم است و به آن ذات الاشاجع مىگويند.
مسأله 2627 - خوردن سرگين و آب دماغ حرام است و احتياط واجب آن است كه
از خوردن چيزهاى خبيث ديگر كه طبيعت انسان از آن متنفر است اجتناب كنند، ولى اگر
پاك باشد و مقدارى از آن به طورى با چيز حلال مخلوط شود كه در نظر مردم نابود حساب
شود، خوردن آن اشكال ندارد.
مسأله 2628 - خوردن كمى از تربت حضرت سيد الشهداء عليه السلام براى شفا، و
خوردن گل داغستان و گل ارمنى براى معالجه اگر علاج منحصر به خوردن اينها باشد اشكال
ندارد.
مسأله 2629 - فرو بردن آب بينى و خلط سينه كه در دهن آمده، حرام نيست. و نيز
فرو بردن غذائى كه موقع خلال كردن، از لاى دندان بيرون مىآيد اگر طبيعت انسان از آن

368
متنفر نباشد اشكال ندارد.
مسأله 2630 - خوردن چيزى كه براى انسان ضرر دارد حرام است.
مسأله 2631 - خوردن گوشت اسب و قاطر و الاغ مكروه است و اگر كسى با آنها
وطى كند يعنى نزديكى نمايد حرام مىشوند و بايد آنها را از شهر بيرون ببرند و در جاى ديگر
بفروشند.
مسأله 2632 - اگر با گاو و گوسفند و شتر نزديكى كنند، بول و سرگين آنها نجس
مىشود و آشاميدن شير آنها هم حرام است و بايد بدون آن كه تأخير بيفتد آن حيوان را بكشند و
بسوزانند و كسى كه با آنها وطى كرده پول آن را به صاحبش بدهد بلكه اگر به بهيمه ديگرى
هم نزديكى كند شير آن حرام مىشود.
مسأله 2633 - آشاميدن شراب حرام و در بعضى از اخبار بزرگترين گناه شمرده شده
است و اگر كسى آن را حلال بداند در صورتى كه ملتفت باشد كه لازمه حلال دانستن آن
تكذيب خدا و پيغمبر مىباشد كافر است. از حضرت امام جعفر صادق عليه السلام روايت
شده است كه فرمودند: شراب ريشه بديها و منشأ گناهان است و كسى كه شراب مىخورد،
عقل خود را از دست مىدهد و در آن موقع خدا را نمىشناسد و از هيچ گناهى باك ندارد و
احترام هيچ كس را نگه نمىدارد و حق خويشان نزديك را رعايت نمىكند و از زشتيهاى
آشكار رو نمىگرداند و روح ايمان و خداشناسى از بدن او بيرون مىرود و روح ناقص خبيثى
كه از رحمت خدا دور است در او مىماند و خدا و فرشتگان و پيغمبران و مؤمنين او را لعنت
مىكنند و تا چهل روز نماز او قبول نمىشود و روز قيامت روى او سياه است و زبان از
دهانش بيرون مىآيد و آب دهان او به سينه‌اش مىريزد و فرياد تشنگى او بلند است.
مسأله 2634 - سر سفره‌اى كه در آن شراب مىخورند، اگر انسان يكى از آنان
حساب شود نبايد نشست و از چيز خوردن از آن سفره هم بايد اجتناب كرد.
مسأله 2635 - بر هر مسلمان واجب است مسلمان ديگرى را كه نزديك است از
گرسنگى يا تشنگى بميرد، نان و آب داده و او را از مرگ نجات دهد.
چيزهائى كه موقع غذا خوردن مستحب است
مسأله 2636 - چند چيز در غذا خوردن مستحب است: اول هر دو دست را پيش از
غذا بشويد. دوم بعد از غذا دست خود را بشويد و با دستمال خشك كند. سوم ميزبان پيش
از همه شروع به غذا خوردن كند و بعد از همه دست بكشد و پيش از غذا اول ميزبان دست

369
خود را بشويد، بعد كسى كه طرف راست او نشسته و همينطور تا برسد به كسى كه طرف
چپ او نشسته و بعد از غذا اول كسى كه طرف چپ ميزبان نشسته دست خود را بشويد و
همينطور تا به طرف راست ميزبان برسد. چهارم در اول غذا بسم الله بگويد ولى اگر سر يك
سفره چند جور غذا باشد، در وقت خوردن هر كدام آنها گفتن بسم الله مستحب است. پنجم با
دست راست غذا بخورد. ششم با سه انگشت يا بيشتر غذا بخورد و با دو انگشت نخورد. هفتم
اگر چند نفر سر يك سفره نشسته‌اند هر كسى از غذاى جلوى خودش بخورد. هشتم لقمه را
كوچك بردارد. نهم سر سفره زياد بنشيند و غذا خوردن را طول بدهد. دهم غذا را خوب
بجود. يازدهم بعد از غذا خداوند عالم را حمد كند. دوازدهم انگشتها را بليسد. سيزدهم بعد از
غذا خلال نمايد ولى با چوب انار و چوب ريحان و نى و برگ درخت خرما خلال نكند.
چهاردهم آنچه بيرون سفره مىريزد جمع كند و بخورد ولى اگر در بيابان غذا بخورد، مستحب
است آنچه مىريزد، براى پرندگان و حيوانات بگذارد. پانزدهم در اول روز و اول شب غذا
بخورد و در بين روز و در بين شب غذا نخورد. شانزدهم بعد از خوردن غذا به پشت بخوابد و
پاى راست را روى پاى چپ بيندازد. هفدهم در اول غذا و آخر آن نمك بخورد. هيجدهم
ميوه را پيش از خوردن با آب بشويد.
چيزهائى كه در غذا خوردن مكروه است
مسأله 2637 - چند چيز در غذا خوردن مكروه است: اول در حال سيرى غذا خوردن.
دوم پر خوردن و در خبر است كه خداوند عالم بيشتر از هر چيز از شكم پر بدش مىآيد. سوم
نگاه كردن به صورت ديگران در موقع غذا خوردن چهارم خوردن غذاى داغ. پنجم فوت كردن
چيزى كه مىخورد يا مىآشامد. ششم بعد از گذاشتن نان در سفره، منتظر چيز ديگر شدن.
هفتم پاره كردن نان با كارد. هشتم گذاشتن نان زير ظرف غذا. نهم پاك كردن گوشتى كه به
استخوان چسبيده به طورى كه چيزى در آن نماند. دهم پوست كندن ميوه. يازدهم دور
انداختن ميوه پيش از آن كه كاملا آن را بخورد.
مستحبات آب آشاميدن
مسأله 2638 - در آشاميدن آب چند چيز مستحب است: اول آب را بطور مكيدن
بياشامد. دوم در روز ايستاده آب بخورد. سوم پيش از آشاميدن آب بسم الله و بعد از آن
الحمد لله بگويد. چهارم به سه نفس آب بياشامد. پنجم از روى ميل آب بياشامد. ششم بعد

370
از آشاميدن آب حضرت ابا عبد الله عليه السلام و اهل بيت ايشان را ياد كند و قاتلان آن
حضرت را لعنت نمايد.
مكروهات آب آشاميدن
مسأله 2639 - زياد آشاميدن آب و آشاميدن آن بعد از غذاى چرب و در شب به حال
ايستاده مكروه است و نيز آشاميدن آب با دست چپ و همچنين از جاى شكسته كوزه و جائى
كه دسته آن است مكروه مىباشد.

371
احكام نذر و عهد
مسأله 2640 - نذر آن است كه انسان بر خود واجب كند كه كار خيرى را براى خدا
بجا آورد، يا كارى را كه نكردن آن بهتر است براى خدا ترك نمايد.
مسأله 2641 - در نذر بايد صيغه خوانده شود و لازم نيست آن را به عربى بخوانند پس
اگر بگويد چنانچه مريض من خوب شود، براى خدا بر من است كه ده تومان به فقير بدهم
نذر او صحيح است.
مسأله 2642 - نذر كننده بايد مكلف و عاقل باشد و به اختيار و قصد خود نذر كند،
بنابر اين نذر كردن كسى كه او را مجبور كرده‌اند، يا بواسطه عصبانى شدن بىاختيار نذر كرده
صحيح نيست.
مسأله 2643 - آدم سفيهى كه مال خود را در كارهاى بيهوده مصرف مىكند،
چنانچه با حال سفاهت بالغ شده باشد يا حاكم شرع او را از تصرف در اموالش جلوگيرى
كرده باشد نذرهاى مربوط به مالش صحيح نيست.
مسأله 2644 - نذر زن بى اجازه شوهرش باطل است.
مسأله 2645 - اگر زن با اجازه شوهر نذر كند شوهرش نمىتواند نذر او را به هم زند، يا
او را از عمل كردن به نذر جلوگيرى نمايد.
مسأله 2646 - هر گاه فرزند نذرى كند اگر چه بدون اجازه پدر هم باشد بايد به آن
نذر عمل نمايد.
مسأله 2647 - انسان كارى را مىتواند نذر كند كه انجام آن برايش ممكن باشد
بنا بر اين كسى كه نمىتواند پياده كربلا برود، اگر نذر كند كه پياده برود، نذر او صحيح
نيست.

372
مسأله 2648 - اگر نذر كند كه كار حرام يا مكروهى را انجام دهد، يا كار واجب يا
مستحبى را ترك كند، نذر او صحيح نيست.
مسأله 2649 - اگر نذر كند كه كار مباحى را انجام دهد يا ترك نمايد، چنانچه بجا
آوردن آن و تركش از هر جهت مساوى باشد، نذر او صحيح نيست و اگر انجام آن از جهتى
بهتر باشد و انسان به قصد همان جهت نذر كند، مثلا نذر كند غذائى را بخورد كه براى عبادت
قوت بگيرد نذر او صحيح است. و نيز اگر ترك آن از جهتى بهتر باشد و انسان براى همان
جهت نذر كند كه آن را ترك نمايد مثلا براى اين كه دود مضر است نذر كند كه آن را
استعمال نكند نذر او صحيح مىباشد.
مسأله 2650 - اگر نذر كند نماز واجب خود را در جائى بخواند كه به خودى خود ثواب
نماز در آنجا زياد نيست مثلا نذر كند نماز را در اطاق بخواند، چنانچه نماز خواندن در آنجا از
جهتى بهتر باشد مثلا به واسطه اين كه خلوت است انسان حضور قلب پيدا مىكند، نذر صحيح
است.
مسأله 2651 - اگر نذر كند عملى را انجام دهد، بايد همان طور كه نذر كرده بجا آورد
پس اگر نذر كند كه روز اول ماه صدقه بدهد، يا روزه بگيرد، يا نماز اول ماه بخواند چنانچه
قبل از آن روز يا بعد از آن بجا آورد كفايت نمىكند. و نيز اگر نذر كند كه وقتى مريض او
خوب شد صدقه بدهد، چنانچه پيش از آن كه خوب شود صدقه را بدهد كافى نيست.
مسأله 2652 - اگر نذر كند روزه بگيرد ولى وقت و مقدار آن را معين نكند چنانچه
يك روز روزه بگيرد كافى است. و اگر نذر كند نماز بخواند و مقدار و خصوصيات آن را معين
نكند، اگر يك نماز دو ركعتى بخواند كفايت مىكند و اگر نذر كند صدقه بدهد و جنس و
مقدار آن را معين نكند اگر چيزى بدهد كه بگويند صدقه داده، به نذر عمل كرده است و اگر
نذر كند كارى براى خدا بجا آورد، در صورتى كه يك نماز بخواند يا يك روز روزه بگيرد، يا
چيزى صدقه بدهد، نذر خود را انجام داده‌ است.
مسأله 2653 - اگر نذر كند روز معينى را روزه بگيرد، بايد همان روز را روزه بگيرد و
چنانچه در آن روز مسافرت كند قضاى آن روز بر او واجب است.
مسأله 2654 - اگر انسان از روى اختيار به نذر خود عمل نكند، بايد كفاره بدهد
يعنى يك بنده آزاد كند يا به شصت فقير طعام دهد يا دو ماه پى در پى روزه بگيرد.
مسأله 2655 - اگر نذر كند كه تا وقت معينى عمل را ترك كند، بعد از گذشتن آن
وقت مىتواند آن عمل را بجا آورد و اگر پيش از گذشتن وقت از روى فراموشى يا ناچارى

373
انجام دهد، چيزى بر او واجب نيست ولى باز هم لازم است كه تا آن وقت آن عمل را بجا نياورد
و چنانچه دوباره پيش از رسيدن آن وقت بدون عذر آن عمل را انجام دهد، بايد به مقدارى كه
در مسأله پيش گفته شد كفاره بدهد.
مسأله 2656 - كسى كه نذر كرده عملى را ترك كند و وقتى براى آن معين نكرده
است. اگر از روى فراموشى، يا ناچارى، يا ندانستن، آن عمل را انجام دهد كفاره بر او
واجب نيست. ولى چنانچه از روى اختيار آن را بجا آورد براى دفعه اول بايد كفاره بدهد.
مسأله 2657 - اگر نذر كند كه در هر هفته روز معين مثلا روز جمعه را روزه بگيرد
چنانچه يكى از جمعه‌ها عيد فطر يا قربان باشد يا در روز جمعه عذر ديگرى مانند حيض براى
او پيدا شود، بايد آن روز را روزه نگيرد و قضاى آن را بجا آورد.
مسأله 2658 - اگر نذر كند كه مقدار معينى صدقه بدهد، چنانچه پيش از دادن صدقه
بميرد، بايد آن مقدار را از مال او صدقه بدهند.
مسأله 2659 - اگر نذر كند كه به فقير معينى صدقه بدهد نمىتواند آن را به فقير ديگر
بدهد و اگر آن فقير بميرد، بنابر احتياط بايد به ورثه او بدهد.
مسأله 2660 - اگر نذر كند كه به زيارت يكى از امامان مثلا به زيارت حضرت
ابا عبد الله عليه السلام مشرف شود، چنانچه به زيارت امام ديگر برود كافى نيست و اگر به
واسطه عذرى نتواند آن امام را زيارت كند چيزى بر او واجب نيست.
مسأله 2661 - كسى كه نذر كرده زيارت برود و غسل زيارت و نماز آن را نذر
نكرده، لازم نيست آنها را بجا آورد.
مسأله 2662 - اگر براى حرم يكى از امامان يا امامزادگان چيزى نذر كند بايد آن را
به مصارف حرم برساند از قبيل فرش و پرده و روشنائى و اگر براى امام عليه السلام يا امام زاده
نذر كند مىتواند به خدامى كه مشغول خدمت هستند بدهد چنانچه مىتواند به مصارف حرم
برساند.
مسأله 2663 - اگر براى خود امام عليه السلام چيزى نذر كند، چنانچه مصرف معينى
را قصد كرده بايد به همان مصرف برساند و اگر مصرف معينى را قصد نكرده، بايد به فقرا و
زوار بدهد، يا مسجد و مانند آن بسازد و ثواب آن را هديه آن امام نمايد و همچنين است اگر
چيزى را براى امامزاده‌اى نذر كند.
مسأله 2664 - گوسفندى را كه براى صدقه، يا براى يكى از امامان نذر كرده‌اند
پشم آن و مقدارى كه چاق مىشود جزء نذر است، و اگر پيش از آن كه به مصرف نذر برسد

374
شير بدهد، يا بچه بياورد بنابر احتياط واجب بايد به مصرف نذر برسانند.
مسأله 2665 - هر گاه نذر كند كه اگر مريض او خوب شود، يا مسافر او بيايد عملى
را انجام دهد، چنانچه معلوم شود كه پيش از نذر كردن مريض خوب شده، يا مسافر آمده
است، عمل كردن به نذر لازم نيست.
مسأله 2666 - اگر پدر يا مادر نذر كند كه دختر خود را به سيد شوهر دهد بعد از آن
كه دختر به تكليف رسيد احتياط آن است كه اگر بتوانند او را راضى نمايند كه به سيد شوهر
كند.
مسأله 2667 - هر گاه با خدا عهد كند كه اگر به حاجت شرعى خود برسد كار
خيرى را انجام دهد، بعد از آن كه حاجتش بر آورده شد بايد آن كار را انجام دهد و نيز اگر بدون
آن كه حاجتى داشته باشد، عهد كند كه عمل خيرى را انجام دهد، آن عمل بر او واجب
مىشود.
مسأله 2668 - در عهد هم مثل نذر بايد صيغه خوانده شود، و نيز كارى را كه عهد
مىكند انجام دهد بايد نكردنش بهتر از انجام آن نباشد.
مسأله 2669 - اگر به عهد خود عمل نكند، بايد كفاره بدهد يعنى شصت فقير را سير
كند، يا دو ماه روزه بگيرد يا يك بنده آزاد كند.

375
احكام قسم خوردن
مسأله 2670 - اگر قسم بخورد كه كارى را انجام دهد يا ترك كند مثلا قسم بخورد
كه روزه بگيرد، يا دود استعمال نكند، چنانچه عمدا مخالفت كند، بايد كفاره بدهد، يعنى
يك بنده آزاد كند، يا ده فقير را سير كند، يا آنان را بپوشاند، و اگر اينها را نتواند بايد سه روز
روزه بگيرد.
مسأله 2671 - قسم چند شرط دارد: اول كسى كه قسم مىخورد بايد بالغ و عاقل
باشد و اگر مىخواهد راجع به مال خودش قسم بخورد بايد در حال بالغ شدن سفيه نباشد و
حاكم شرع او را از تصرف در اموالش منع نكرده باشد و از روى قصد و اختيار قسم بخورد،
پس قسم خوردن بچه و ديوانه و مست و كسى كه مجبورش كرده‌اند، درست نيست، و همچنين
است اگر در حال عصبانى بودن بى قصد قسم بخورد. دوم كارى را كه قسم مىخورد انجام
دهد، بايد حرام و مكروه نباشد و كارى را كه قسم مىخورد ترك كند، بايد واجب و
مستحب نباشد و اگر قسم بخورد كه كار مباحى را بجا آورد بايد ترك آن در نظر مردم بهتر از
انجامش نباشد و نيز اگر قسم بخورد كار مباحى را ترك كند بايد انجام آن در نظر مردم بهتر از
تركش نباشد. سوم به يكى از اسمهاى خداوند عالم قسم بخورد كه به غير ذات مقدس او گفته
نمىشود مانند " خدا " و " الله " و نيز اگر به اسمى قسم بخورد كه به غير خدا هم مىگويند ولى
به قدرى به خدا گفته مىشود كه هر وقت كسى آن اسم را بگويد، ذات مقدس حق در نظر
مىآيد، مثل آن كه به خالق و رازق قسم بخورد صحيح است بلكه اگر به لفظى قسم بخورد كه
بدون قرينه، خدا به نظر نمىآيد ولى او قصد خدا را كند بنابر احتياط بايد به آن قسم عمل نمايد.
چهارم قسم را به زبان بياورد و اگر بنويسد يا در قلبش آن را قصد كند صحيح نيست ولى آدم
لال اگر با اشاره قسم بخورد صحيح است. پنجم عمل كردن به قسم براى او ممكن باشد و

376
اگر موقعى كه قسم مىخورد ممكن باشد و بعد تا آخر وقتى كه براى قسم معين كرده عاجز شود
يا برايش مشقت داشته باشد قسم او از وقتى كه عاجز شده به هم مىخورد.
مسأله 2672 - اگر پدر از قسم خوردن فرزند جلوگيرى كند، يا شوهر از قسم خوردن
زن جلوگيرى نمايد، قسم آنان صحيح نيست.
مسأله 2673 - اگر فرزند بدون اجازه پدر و زن بدون اجازه شوهر قسم بخورد، قسم
آنان بعيد نيست صحيح نباشد لكن نبايد احتياط را ترك كنند.
مسأله 2674 - اگر انسان از روى فراموشى، يا ناچارى به قسم عمل نكند، كفاره
بر او واجب نيست، و همچنين است اگر مجبورش كنند كه به قسم عمل ننمايد. و قسمى كه
آدم وسواسى مىخورد، مثل اين كه مىگويد والله الان مشغول نماز مىشوم و به واسطه وسواس
مشغول نمىشود، اگر وسواس او طورى باشد كه بىاختيار به قسم عمل نكند كفاره ندارد.
مسأله 2675 - كسى كه قسم مىخورد، اگر حرف او راست باشد قسم خوردن او
مكروه است و اگر دروغ باشد حرام و از گناهان بزرگ مىباشد، ولى اگر براى اين كه خودش
يا مسلمان ديگرى را از شر ظالمى نجات دهد، قسم دروغ بخورد اشكال ندارد بلكه گاهى
واجب مىشود و اين جور قسم خوردن غير از قسمى است كه در مسائل پيش گفته شد.

377
احكام وقف
مسأله 2676 - اگر كسى چيزى را وقف كند، از ملك او خارج مىشود و خود او و
ديگران نمىتوانند آن را ببخشند، يا بفروشند و كسى هم از آن ملك ارث نمىبرد ولى در
بعضى از موارد كه در مسأله 2094 و 2095 در صفحه 407 و 408 گفته شد، فروختن آن
اشكال ندارد.
مسأله 2677 - لازم نيست صيغه وقف را به ‌عربى بخوانند، بلكه اگر مثلا بگويد خانه
خود را وقف كردم وقف صحيح است و محتاج به قبول هم نيست حتى در وقف خاص.
مسأله 2678 - اگر ملكى را براى وقف معين كند و پيش از خواندن صيغه وقف
پشيمان شود، يا بميرد، وقف درست نيست.
مسأله 2679 - كسى كه مالى را وقف مىكند، بايد بنابر احتياط واجب از موقع
خواندن صيغه، مال را براى هميشه وقف كند و اگر مثلا بگويد اين مال بعد از مردن من وقف
باشد، چون از موقع خواندن صيغه تا مردنش وقف نبوده اشكال دارد. و نيز اگر بگويد تا ده
سال وقف باشد و بعد از آن نباشد، يا بگويد تا ده سال وقف باشد، بعد پنج سال وقف نباشد
و دوباره وقف باشد، وقف بودنش اشكال دارد.
مسأله 2680 - وقف در صورتى صحيح است كه مال وقف را به تصرف كسى كه
براى او وقف شده يا وكيل، يا ولى او بدهند، ولى اگر چيزى را بر اولاد صغير خود وقف كند و
به قصد اين كه آن چيز ملك آنان شود، از طرف آنان نگهدارى نمايد وقف صحيح است.
مسأله 2681 - اگر مسجد را وقف كنند، بعد از آن كه واقف به قصد واگذار كردن
اجازه دهد كه در آن مسجد نماز بخوانند همين كه يك نفر در آن مسجد نماز خواند، وقف
درست مىشود.

378
مسأله 2682 - وقف كننده بايد مكلف و عاقل و با قصد و اختيار باشد و شرعا بتواند
در مال خود تصرف كند بنابر اين سفيهى كه در حال بالغ بودن سفيه بوده يا حاكم شرع او را از
تصرف در اموالش جلوگيرى كرده چون حق ندارد در مال خود تصرف نمايد اگر چيزى را
وقف كند صحيح نيست.
مسأله 2683 - اگر مالى را براى كسانى كه به دنيا نيامده‌اند وقف كند درست نيست
ولى وقف براى اشخاصى كه بعضى از آنها به دنيا آمده‌اند صحيح و آنها كه به دنيا نيامده‌اند
بعد از آمدن به دنيا با ديگران شريك مىشوند.
مسأله 2684 - اگر چيزى را بر خودش وقف كند مثل آن كه دكانى را وقف كند كه
عايدى آن را بعد از مرگ او خرج مقبره‌اش نمايند صحيح نيست. ولى اگر مثلا مالى را بر فقرا
وقف كند و خودش فقير شود، مىتواند از منافع وقف استفاده نمايد.
مسأله 2685 - اگر براى چيزى كه وقف كرده متولى معين كند بايد مطابق قرارداد او
رفتار نمايند. و اگر معين نكند، چنانچه بر افراد مخصوصى مثلا بر اولاد خود وقف كرده باشد
راجع به چيزهائى كه مربوط به مصلحت وقف است كه در نفع بردن طبقات بعد نيز دخالت
دارد اختيار با حاكم شرع است و راجع به چيزهائى كه مربوط به نفع بردن طبقه موجود است
اگر آنها بالغ باشند، اختيار با خود آنان است و اگر بالغ نباشند، اختيار با ولى ايشان است و
براى استفاده از وقف اجازه حاكم شرع لازم نيست.
مسأله 2686 - اگر ملكى را مثلا بر فقرا يا سادات وقف كند يا وقف كند كه منافع
آن به مصرف خيرات برسد، در صورتى كه براى آن ملك متولى معين نكرده باشد اختيار آن با
حاكم شرع است.
مسأله 2687 - اگر ملكى را بر افراد مخصوصى مثلا بر اولاد خود وقف كند كه هر
طبقه‌اى بعد از طبقه ديگر از آن استفاده كنند، چنانچه متولى ملك آن را اجاره دهد و بميرد در
صورتى كه مراعات مصلحت وقف يا مصلحت طبقه بعد را كرده باشد اجاره باطل نمىشود.
ولى اگر متولى نداشته باشد و يك طبقه از كسانى كه ملك بر آنها وقف شده آن را اجاره دهند
و در بين مدت اجاره بميرند در صورتى كه طبقه بعد اجاره نكنند، اجاره باطل مىشود و در
صورتى كه مستأجر مال الاجاره تمام مدت را داده باشد مال الاجاره از زمان مردنشان تا آخر
مدت اجاره را از مال آنان مىگيرد.
مسأله 2688 - اگر ملك وقف خراب شود، از وقف بودن بيرون نمىرود.
مسأله 2689 - ملكى كه مقدارى از آن وقف است و مقدارى از آن وقف نيست اگر

379
تقسيم نشده باشد، حاكم شرع يا متولى وقف مىتواند با نظر خبره سهم وقف را جدا كند.
مسأله 2690 - اگر متولى وقف خيانت كند و عايدات آن را به مصرفى كه معين شده
نرساند چنانچه براى عموم وقف شده باشد در صورت امكان حاكم شرع بايد به جاى او متولى
امينى معين نمايد.
مسأله 2691 - فرشى را كه براى حسينيه وقف كرده‌اند، نمىشود براى نماز به مسجد
ببرند، اگر چه آن مسجد نزديك حسينيه باشد.
مسأله 2692 - اگر ملكى را براى تعمير مسجدى وقف نمايند، چنانچه آن مسجد
احتياج به تعمير ندارد و احتمال هم نمىرود كه تا مدتى احتياج به تعمير پيدا كند، در صورتى
كه غير از تعمير احتياج ديگرى نداشته باشد و عايداتش در معرض تلف و نگهدارى آن لغو و
بيهوده باشد مىتوانند عايدات آن ملك را به مصرف مسجدى كه احتياج به تعمير دارد
برسانند.
مسأله 2693 - اگر ملكى را وقف كند كه عايدى آن را خرج تعمير مسجد نمايند و به
امام جماعت و به كسى كه در آن مسجد اذان مىگويد بدهند در صورتى كه بدانند كه براى
هر يك چه مقدار معين كرده، بايد همان طور مصرف كنند، و اگر يقين نداشته باشند، بايد اول
مسجد را تعمير كنند و اگر چيزى زياد آمد بين امام جماعت و كسى كه اذان مىگويد بطور
مساوى قسمت نمايند و بهتر آنست كه اين دو نفر در تقسيم با يكديگر صلح كنند.

380
احكام وصيت
مسأله 2694 - وصيت آنست كه انسان سفارش كند بعد از مرگش براى او كارهائى
انجام دهند، يا بگويد بعد از مرگش چيزى از مال او ملك كسى باشد، يا براى اولاد خود و
كسانى كه اختيار آنان با او است قيم و سرپرست معين كند. و كسى را كه به او وصيت
مىكنند وصى مىگويند.
مسأله 2695 - كسى كه مىخواهد وصيت كند با اشاره‌اى كه مقصودش را بفهماند
مىتواند وصيت كند اگر چه لال نباشد.
مسأله 2696 - اگر نوشته‌اى به امضا يا مهر ميت ببينند چنانچه مقصود او را بفهماند
و معلوم باشد كه براى وصيت كردن نوشته، بايد مطابق آن عمل كنند.
مسأله 2697 - كسى كه وصيت مىكند بايد عاقل و بالغ باشد ولى بچه ده ساله‌اى
كه خوب و بد را تميز مىدهد اگر براى كار خوبى مثل ساختن مسجد و آب انبار و پل وصيت
كند صحيح مىباشد و از روى اختيار وصيت كند، و نيز وصيت كننده بايد در حال بالغ شدن
سفيه نباشد و حاكم شرع هم او را از تصرف در اموالش جلوگيرى نكرده باشد.
مسأله 2698 - كسى كه از روى عمد مثلا زخمى به خود زده يا سمى خورده است كه
به واسطه آن، يقين يا گمان به مردن او پيدا مىشود، اگر وصيت كند كه مقدارى از مال او
را به مصرفى برسانند صحيح نيست.
مسأله 2699 - اگر انسان وصيت كند كه چيزى به كسى بدهند، در صورتى آن كس
آن چيز را مالك مىشود كه آن را قبول كند اگر چه در حال زنده بودن وصيت كننده باشد.
مسأله 2700 - وقتى انسان نشانه‌هاى مرگ را در خود ديد، بايد فورا امانتهاى مردم را
به صاحبانش برگرداند و اگر به مردم بدهكار است و موقع دادن آن بدهى رسيده بايد بدهد، و

381
اگر خودش نمىتواند بدهد، يا موقع دادن بدهى او نرسيده، بايد وصيت كند و بر وصيت شاهد
بگيرد، ولى اگر بدهى او معلوم باشد، و اطمينان دارد كه ورثه مىپردازند وصيت كردن لازم
نيست.
مسأله 2701 - كسى كه نشانه‌هاى مرگ را در خود مىبيند، اگر خمس و زكات و
مظالم بدهكار است بايد فورا بدهد و اگر نمىتواند چنانچه از خودش مال دارد، يا احتمال
مىدهد كسى آنها را ادا نمايد، بايد وصيت كند و همچنين است اگر حج بر او واجب باشد.
مسأله 2702 - كسى كه نشانه‌هاى مرگ را در خود مىبيند، اگر نماز و روزه قضا
دارد، بايد وصيت كند كه از مال خودش براى آنها اجير بگيرند، بلكه اگر مال نداشته باشد
ولى احتمال بدهد كسى بدون آن كه چيزى بگيرد آنها را انجام مىدهد، باز هم واجب است
وصيت نمايد، و اگر قضاى نماز و روزه او به تفصيلى كه در صفحه 189 و 190 گفته شد، بر پسر
بزرگترش واجب باشد، بايد به او اطلاع دهد يا وصيت كند كه براى او بجا آوردند.
مسأله 2703 - كسى كه نشانه‌هاى مرگ را در خود مىبيند، اگر مالى پيش كسى
دارد يا در جائى پنهان كرده است كه ورثه نمىدانند، چنانچه بواسطه ندانستن، حقشان از بين
برود، بايد به آنان اطلاع دهد و لازم نيست براى بچه‌هاى صغير خود قيم و سرپرست معين
كند، ولى در صورتى كه بدون قيم مالشان از بين مىرود، يا خودشان ضايع مىشوند، بايد براى
آنان قيم امينى معين نمايد.
مسأله 2704 - وصى بايد مسلمان و بالغ و عاقل و مورد اطمينان باشد.
مسأله 2705 - اگر كسى چند وصى براى خود معين كند، چنانچه اجازه داده باشد
كه هر كدام به تنهائى به وصيت عمل كنند. لازم نيست در انجام وصيت از يكديگر اجازه
بگيرند و اگر اجازه نداده باشد، چه گفته باشد كه همه با هم به وصيت عمل كنند، يا نگفته
باشد، بايد با نظر يكديگر به وصيت عمل نمايند، و اگر حاضر نشوند كه با يكديگر به وصيت
عمل كنند، و در تشخيص مصلحت اختلاف داشته باشند در صورتى كه تأخير و مهلت دادن
علت شود كه عمل به وصيت معطل بماند، حاكم شرع آنها را مجبور مىكند كه تسليم نظر
كسى شوند كه صلاح را تشخيص دهد و اگر اطاعت نكنند، به جاى آنان ديگران را معين
مىنمايد و اگر يكى از آنان قبول نكرد يك نفر ديگر را بجاى او تعيين مىنمايد.
مسأله 2706 - اگر انسان از وصيت خود برگردد مثلا بگويد ثلث مالش را به كسى
بدهند، بعد بگويد به او ندهند وصيت باطل مىشود، و اگر وصيت خود را تغيير دهد، مثل
آن كه قيمى براى بچه‌هاى خود معين كند بعد ديگرى را به جاى او قيم نمايد، وصيت اولش

382
باطل مىشود و بايد به وصيت دوم او عمل نمايند.
مسأله 2707 - اگر كارى كند كه معلوم شود از وصيت خود برگشته مثلا خانه‌اى را
كه وصيت كرده به كسى بدهند بفروشد، يا ديگرى را براى فروش آن وكيل نمايد، وصيت
باطل مىشود.
مسأله 2708 - اگر وصيت كند چيز معينى را به كسى بدهند. بعد وصيت كند كه
نصف همان را به ديگرى بدهند، بايد آن چيز را دو قسمت كنند و به هر كدام از آن دو نفر يك
قسمت آن را بدهند.
مسأله 2709 - اگر كسى در مرضى كه به آن مرض مىميرد، مقدارى از مالش را به
كسى ببخشد و وصيت كند كه بعد از مردن او هم مقدارى به كس ديگر بدهند آنچه را كه
در حال زندگى بخشيده از اصل مال است و احتياج به اذن ورثه ندارد و چيزى را كه وصيت
كرده اگر زيادتر از ثلث باشد زيادى آن محتاج به اذن ورثه است.
مسأله 2710 - اگر وصيت كند كه ثلث مال او را نفروشند و عايدى آن را به مصرفى
برسانند، بايد مطابق گفته او عمل نمايند.
مسأله 2711 - اگر در مرضى كه به آن مرض مىميرد، بگويد مقدارى به كسى
بدهكار است، چنانچه متهم باشد كه براى ضرر زدن به ورثه گفته است بايد مقدارى را كه
معين كرده از ثلث او بدهند و اگر متهم نباشد و كسى هم منكر گفته او نشود، بايد از اصل
مالش بدهند.
مسأله 2712 - كسى كه انسان وصيت مىكند كه چيزى به او بدهند بايد وجود
داشته باشد، پس اگر وصيت كند به بچه‌اى كه ممكن است فلان زن حامله شود چيزى بدهند
باطل است. ولى اگر وصيت كند به بچه‌اى كه در شكم مادر است چيزى بدهند، اگر چه
هنوز روح نداشته باشد، وصيت صحيح است، پس اگر زنده به دنيا آمد، بايد آنچه را كه
وصيت كرده به او بدهند، و اگر مرده به دنيا آمد، وصيت باطل مىشود و آنچه را كه براى او
وصيت كرده، ورثه ميان خودشان قسمت مىكنند.
مسأله 2713 - اگر انسان بفهمد كسى او را وصى كرده، چنانچه به اطلاع وصيت
كننده برساند كه براى انجام وصيت او حاضر نيست، لازم نيست بعد از مردن او به وصيت
عمل كند. ولى اگر پيش از مردن او نفهمد كه او را وصى كرده، يا بفهمد و به او اطلاع ندهد
كه براى عمل كردن به وصيت حاضر نيست، در صورتى كه مشقت نداشته باشد، بايد وصيت
او را انجام دهد و نيز اگر وصى پيش از مرگ، موقعى ملتفت شود كه مريض بواسطه شدت

383
مرض نتواند به ديگرى وصيت كند، بايد وصيت را قبول نمايد.
مسأله 2714 - اگر كسى كه وصيت كرده بميرد، وصى نمىتواند ديگرى را براى
انجام كارهاى ميت معين كند و خود از كار كناره نمايد، ولى اگر بداند مقصود ميت اين نبوده
كه خود وصى آن كار را انجام دهد، بلكه مقصودش فقط انجام كار بوده، مىتواند ديگرى را از
طرف خود وكيل نمايد.
مسأله 2715 - اگر كسى دو نفر را وصى كند، چنانچه يكى از آن دو بميرد، يا
ديوانه، يا كافر شود، حاكم شرع يك نفر ديگر را بجاى او معين مىكند و اگر هر دو بميرند، يا
ديوانه، يا كافر شوند، حاكم شرع دو نفر ديگر را معين مىكند ولى اگر يك نفر بتواند وصيت را
عملى كند، معين كردن دو نفر لازم نيست.
مسأله 2716 - اگر وصى نتواند به تنهائى كارهاى ميت را انجام دهد حاكم شرع براى
كمك او يك نفر ديگر را معين مىكند.
مسأله 2717 - اگر مقدارى از مال ميت در دست وصى تلف شود، چنانچه در
نگهدارى آن كوتاهى كرده و يا تعدى نموده، مثلا ميت وصيت كرده است كه فلان مقدار به
فقراى فلان شهر بده و او مال را به شهر ديگر برده و در راه از بين رفته ضامن است و اگر
كوتاهى نكرده و تعدى هم ننموده ضامن نيست.
مسأله 2718 - هر گاه انسان كسى را وصى كند و بگويد كه اگر آن كس بميرد فلان
وصى باشد، بعد از آن كه وصى او مرد، وصى دوم بايد كارهاى ميت را انجام دهد.
مسأله 2719 - حجى كه بر ميت واجب است و بدهكارى و حقوقى را كه مثل خمس
و زكات و مظالم، ادا كردن آنها واجب مىباشد، بايد از اصل مال ميت بدهند، اگر چه ميت
براى آنها وصيت نكرده باشد.
مسأله 2720 - اگر مال ميت از بدهى و حج واجب و حقوقى كه مثل خمس و زكات و
مظالم بر او واجب است زياد بيايد، چنانچه وصيت كرده باشد كه ثلث يا مقدارى از ثلث را
به مصرفى برسانند، بايد به وصيت او عمل كنند و اگر وصيت نكرده باشد، آنچه مىماند مال
ورثه است.
مسأله 2721 - اگر مصرفى را كه ميت معين كرده، از ثلث مال او بيشتر باشد، وصيت
او در بيشتر از ثلث در صورتى صحيح است كه ورثه حرفى بزنند، يا كارى كنند كه معلوم شود
عملى شدن وصيت را اجازه داده‌اند و تنها راضى بودن آنان كافى نيست. و اگر مدتى بعد از
مردن او هم اجازه بدهند صحيح است.

384
مسأله 2722 - اگر مصرفى را كه ميت معين كرده، از ثلث مال او بيشتر باشد، و پيش
از مردن او ورثه اجازه بدهند كه وصيت او عملى شود، بعد از مردن او نمىتوانند از اجازه خود
برگردند.
مسأله 2723 - اگر وصيت كند كه از ثلث او خمس و زكات يا بدهى ديگر او را
بدهند و براى نماز و روزه او اجير بگيرند و كار مستحبى هم مثل اطعام به فقرا انجام دهند
چنانچه وصيت او به ترتيب باشد بايد آنچه مقدم است اگر چه مستحب باشد عمل كنند، و
در صورتى كه ثلث زياد آمد دومى را اگر چه مانند نماز و روزه، واجب بدنى باشد بدهند و اگر
از آن زياد آمد به مصرف واجب مالى برسانند و چنانچه ثلث زياد نيامد واجب مالى را از اصل
مال بدهند ولى اگر ثلث فقط به اندازه عمل به مستحب باشد واجب بدنى را بايد با اجازه ورثه
بپردازند و واجب مالى را از اصل مال بپردازند و در صورتى كه وصيت او به ترتيب نباشد بايد
ثلث را به نسبت بين آن سه وصيت تقسيم كنند و اگر كم آمد كسرى واجب مال را از اصل
مال بدون اجازه و كسرى واجب بدنى و عمل مستحب را با اجازه ورثه انجام دهند.
مسأله 2724 - اگر وصيت كند كه بدهى او را بدهند و براى نماز و روزه او اجير
بگيرند و كار مستحبى هم انجام دهند چنانچه وصيت نكرده باشد كه اينها را از ثلث بدهند،
بايد بدهى او را از اصل مال بدهند و اگر چيزى زياد آمد، ثلث آن را به مصرف نماز و روزه و
كارهاى مستحبى كه معين كرده برسانند و در صورتى كه ثلث كافى نباشد، پس اگر ورثه
اجازه بدهند بايد وصيت او عملى شود و اگر اجازه ندهند، بايد نماز و روزه را از ثلث بدهند و
اگر چيزى زياد آمد به مصرف كار مستحبى كه معين كرده برسانند.
مسأله 2725 - اگر كسى بگويد كه ميت وصيت كرده فلان مبلغ به من بدهند،
چنانچه دو مرد عادل گفته او را تصديق كنند، يا قسم بخورد و يك مرد عادل هم گفته او را
تصديق نمايد، يا يك مرد عادل و دو زن عادله يا چهار زن عادله به گفته او شهادت دهند،
بايد مقدارى را كه مىگويد به او بدهند، و اگر يك زن عادله شهادت دهد، بايد يك
چهارم چيزى را كه مطالبه مىكند به او بدهند و اگر دو زن عادله شهادت دهند، نصف آن را
و اگر سه زن عادله شهادت دهند، بايد سه چهارم آن را به او بدهند. و نيز اگر دو مرد كافر ذمى
كه در دين خود عادل باشند گفته او را تصديق كنند، در صورتى كه ميت ناچار بوده است كه
وصيت كند و مرد و زن عادلى هم در موقع وصيت نبوده، بايد چيزى را كه مطالبه مىكند به
او بدهند.
مسأله 2726 - اگر كسى بگويد من وصى ميتم كه مال او را به مصرفى برسانم، يا

385
ميت مرا قيم بچه‌هاى خود قرار داده، در صورتى بايد حرف او را قبول كرد كه دو مرد عادل
گفته او را تصديق نمايند.
مسأله 2727 - اگر وصيت كند چيزى به كسى بدهند و آن كس پيش از آن كه قبول
كند يا رد نمايد بميرد، تا وقتى ورثه او وصيت را رد نكرده‌اند مىتوانند آن چيز را قبول نمايند ولى
اين در صورتى است كه وصيت كننده از وصيت خود برنگردد و اگر نه حق به آن چيز ندارند.

386
احكام ارث
مسأله 2728 - كسانى كه به واسطه خويشى ارث مىبرند سه دسته هستند: دسته
اول پدر و مادر و اولاد ميت است و با نبودن اولاد، اولاد هر چه پائين روند هر كدام آنان كه
به ميت نزديكتر است ارث مىبرد و تا يك نفر از اين دسته هست دسته دوم ارث نمىبرند.
دسته دوم جد يعنى پدر بزرگ و پدر او هر چه بالا رود و جده يعنى مادر بزرگ و مادر او هر چه
بالا رود پدرى باشند يا مادرى و خواهر و برادر و با نبودن برادر و خواهر، اولاد ايشان هر كدام
آنان كه به ميت نزديكتر است ارث مىبرد و تا يك نفر از اين دسته هست دسته سوم ارث
نمىبرند. دسته سوم عمو و عمه و دائى و خاله هر چه بالا رود و اولاد آنان هر چه پائين روند و تا
يك نفر از عموها و عمه‌ها و دائىها و خاله‌هاى ميت زنده‌اند، اولاد آنان ارث نمىبرند ولى
اگر ميت عموى پدرى و پسر عموى پدر و مادرى داشته باشد، و غير از اينها وارثى نداشته
باشد، ارث به پسر عموى پدر و مادرى مىرسد و عموى پدرى ارث نمىبرد.
مسأله 2729 - اگر عمو و عمه و دائى و خاله خود ميت و اولاد آنان و اولاد اولاد
آنان نباشند، عمو و عمه و دائى و خاله پدر و مادر ميت ارث مىبرند و اگر اينها نباشند
اولادشان ارث مىبرند و اگر اينها هم نباشند عمو و عمه و دائى و خاله جد و جده ميت و اگر
اينها نباشد، اولادشان ارث مىبرند.
مسأله 2730 - زن و شوهر به تفصيلى كه بعدا گفته مىشود از يكديگر ارث مىبرند.
ارث دسته اول
مسأله 2731 - اگر وارث ميت فقط يك نفر از دسته اول باشد مثلا پدر يا مادر يا
يك پسر يا يك دختر باشد، همه مال ميت به او مىرسد و اگر چند پسر يا چند دختر باشند، همه

387
مال بطور مساوى بين آنان قسمت مىشود، و اگر يك پسر و يك دختر باشد مال را سه
قسمت مىكنند، دو قسمت را پسر و يك قسمت را دختر مىبرد و اگر چند پسر و چند دختر
باشند، مال را طورى قسمت مىكنند كه هر پسرى دو برابر دختر ببرد.
مسأله 2732 - اگر وارث ميت فقط پدر و مادر او باشند، مال سه قسمت مىشود، دو
قسمت آن را پدر و يك قسمت را مادر مىبرد ولى اگر ميت دو برادر، يا چهار خواهر، يا يك
برادر و دو خواهر داشته باشد كه همه آنان پدرى باشند يعنى پدر آنان با پدر ميت يكى باشد،
خواه مادرشان هم با مادر ميت يكى باشد يا نه، اگر چه تا ميت پدر و مادر دارد اين ها ارث
نمىبرند، اما بواسطه بودن اينها مادر شش يك مال را مىبرد و بقيه را به پدر مىدهند.
مسأله 2733 - اگر وارث فقط پدر و مادر و يك دختر باشد، چنانچه ميت دو برادر يا
چهار خواهر يا يك برادر و دو خواهر پدرى نداشته باشد، مال را پنج قسمت مىكنند، پدر و
مادر، هر كدام يك قسمت و دختر سه قسمت آن را مىبرد و اگر دو برادر يا چهار خواهر يا
يك برادر و دو خواهر پدرى داشته باشد، مال را شش قسمت مىكنند، پدر و مادر، هر كدام
يك قسمت و دختر سه قسمت مىبرد و يك قسمت باقيمانده را چهار قسمت مىكنند يك
قسمت را به پدر و سه قسمت را به دختر مىدهند مثلا اگر مال ميت را 24 قسمت كنند 15
قسمت آن را به دختر و 5 قسمت آن به پدر و 4 قسمت آن را به مادر مىدهند.
مسأله 2734 - اگر وارث ميت فقط پدر و مادر و يك پسر باشند، مال را شش قسمت
مىكنند، پدر و مادر هر كدام يك قسمت و پسر چهار قسمت آن را مىبرد و اگر چند پسر يا
چند دختر باشند، آن چهار قسمت را به طور مساوى بين خودشان قسمت مىكنند و اگر پسر و
دختر باشند، آن چهار قسمت را طورى تقسيم مىكنند كه هر پسرى دو برابر دختر ببرد.
مسأله 2735 - اگر وارث ميت فقط پدر و يك پسر يا مادر و يك پسر باشد مال را
شش قسمت مىكنند. يك قسمت آن را پدر يا مادر و پنج قسمت را پسر مىبرد.
مسأله 2736 - اگر وارث ميت فقط پدر، يا مادر، يا پسر و دختر باشد، مال را شش
قسمت مىكنند، يك قسمت آن را پدر، يا مادر مىبرد و بقيه را طورى قسمت مىكنند كه هر
پسرى دو برابر دختر ببرد.
مسأله 2737 - اگر وارث ميت فقط پدر و يك دختر، يا مادر و يك دختر باشد، مال
را چهار قسمت مىكنند، يك قسمت آن را پدر يا مادر و بقيه را دختر مىبرد.
مسأله 2738 - اگر وارث ميت فقط پدر و چند دختر يا مادر و چند دختر باشد، مال را
پنج قسمت مىكنند، يك قسمت را پدر يا مادر مىبرد و چهار قسمت را دخترها به طور

388
مساوى بين خودشان قسمت مىكنند.
مسأله 2739 - اگر ميت اولاد نداشته باشد، نوه پسرى او اگر چه دختر باشد، سهم
پسر ميت را مىبرد و نوه دخترى او اگر چه پسر باشد، سهم دختر ميت را مىبرد مثلا اگر
ميت يك پسر از دختر خود و يك دختر از پسرش داشته باشد، مال را سه قسمت مىكنند،
يك قسمت را به پسر دختر و دو قسمت را به دختر پسر مىدهند.
ارث دسته دوم
مسأله 2740 - دسته دوم از كسانى كه به واسطه خويشى ارث مىبرند جد يعنى پدر
بزرگ و جده يعنى مادر بزرگ و برادر و خواهر ميت است و اگر برادر و خواهر نداشته باشد،
اولادشان ارث مىبرند.
مسأله 2741 - اگر وارث ميت فقط يك برادر، يا يك خواهر باشد همه مال به او
مىرسد و اگر چند برادر پدر و مادرى، يا چند خواهر پدر و مادرى باشد مال به طور مساوى
بين آنان قسمت مىشود و اگر برادر و خواهر پدر و مادرى با هم باشند، هر برادرى دو برابر
خواهر مىبرد، مثلا اگر دو برادر و يك خواهر پدر و مادرى دارد، مال را پنج قسمت
مىكنند، هر يك از برادرها دو قسمت و خواهر يك قسمت آن را مىبرد.
مسأله 2742 - اگر ميت برادر و خواهر پدر و مادرى دارد، برادر و خواهر پدرى كه از
مادر با ميت جدا است ارث نمىبرد. و اگر برادر و خواهر پدر و مادرى ندارد چنانچه فقط
يك خواهر يا يك برادر پدرى داشته باشد همه مال به او مىرسد و اگر چند برادر يا چند خواهر
پدرى داشته باشد، مال به طور مساوى بين آنان قسمت مىشود و اگر هم برادر و هم خواهر
پدرى داشته باشد، هر برادرى دو برابر خواهر مىبرد.
مسأله 2743 - اگر وارث ميت فقط يك خواهر يا يك برادر مادرى باشد كه از پدر
با ميت جدا است، همه مال به او مىرسد. و اگر چند برادر مادرى يا چند خواهر مادرى يا چند
برادر و خواهر مادرى باشند، مال بطور مساوى بين آنان قسمت مىشود.
مسأله 2744 - اگر ميت برادر و خواهر پدرى و مادرى و برادر و خواهر پدرى و يك
برادر يا يك خواهر مادرى داشته باشد، برادر و خواهر پدرى ارث نمىبرند و مال را شش
قسمت مىكنند، يك قسمت آن را به برادر يا خواهر مادرى و بقيه را به برادر و خواهر پدر و
مادرى مىدهند و هر برادرى دو برابر خواهر مىبرد.
مسأله 2745 - اگر ميت برادر و خواهر پدر و مادرى و برادر و خواهر پدرى و برادر و

389
خواهر مادرى داشته باشد، برادر و خواهر پدرى ارث نمىبرد و مال را سه قسمت مىكنند،
يك قسمت آن را برادر و خواهر مادرى بطور مساوى بين خودشان قسمت مىكنند و بقيه را
به برادر و خواهر پدر و مادرى مىدهند و هر برادرى دو برابر خواهر مىبرد.
مسأله 2746 - اگر وارث ميت فقط برادر و خواهر پدرى و يك برادر مادرى يا يك
خواهر مادرى باشد، مال را شش قسمت مىكنند، يك قسمت آن را برادر يا خواهر مادرى
مىبرد و بقيه را به برادر و خواهر پدرى مىدهند و هر برادرى دو برابر خواهر مىبرد.
مسأله 2747 - اگر وارث ميت فقط برادر و خواهر پدرى و چند برادر و خواهر مادرى
باشد، مال را سه قسمت مىكنند يك قسمت آن را برادر و خواهر مادرى بطور مساوى بين
خودشان قسمت مىكنند و بقيه را به برادر و خواهر پدرى مىدهند و هر برادرى دو برابر
خواهر مىبرد.
مسأله 2748 - اگر وارث ميت فقط برادر و خواهر و زن او باشد، زن ارث خود را به
تفصيلى كه در صفحه 563 گفته مىشود مىبرد و خواهر و برادر به طورى كه در مسائل
گذشته گفته شد ارث خود را مىبرند. و نيز اگر زنى بميرد و وارث او فقط خواهر و برادر و
شوهر او باشد، شوهر نصف مال را مىبرد و خواهر و برادر بطورى كه در مسائل پيش گفته
شد ارث خود را مىبرند. ولى براى آن كه زن يا شوهر ارث مىبرد از سهم برادر و خواهر مادرى
چيزى كم نمىشود و از سهم برادر و خواهر پدر و مادرى يا پدرى كم مىشود مثلا اگر وارث
ميت شوهر و برادر و خواهر مادرى و برادر و خواهر پدر و مادرى او باشد، نصف مال به شوهر
مىرسد و يك قسمت از سه قسمت اصل مال را به برادر و خواهر مادرى مىدهند و آنچه
مىماند مال برادر و خواهر پدر و مادرى است، پس اگر همه مال او شش تومان باشد، سه
تومان به شوهر و دو تومان به برادر و خواهر مادرى و يك تومان به برادر و خواهر پدر و مادرى
مىدهند.
مسأله 2749 - اگر ميت خواهر و برادر نداشته باشد، سهم ارث آنان را به اولادشان
مىدهند و سهم برادرزاده و خواهرزاده مادرى بطور مساوى بين آنان قسمت مىشود و از
سهمى كه به برادرزاده و خواهر زاده پدرى يا پدر و مادرى مىرسد هر پسرى دو برابر دختر
مىبرد.
مسأله 2750 - اگر وارث ميت فقط يك جد يا يك جده است، چه پدرى باشد يا
مادرى همه مال به او مىرسد و با بودن جد ميت پدر جد او ارث نمىبرد.
مسأله 2751 - اگر وارث ميت فقط جد و جده پدرى باشد، مال سه قسمت مىشود،

390
دو قسمت را جد و يك قسمت را جده مىبرد و اگر جد و جده مادرى باشد، مال را بطور
مساوى بين خودشان قسمت مىكنند.
مسأله 2752 - اگر وارث ميت فقط يك جد يا جده پدرى و يك جد يا جده مادرى
باشد مال سه قسمت مىشود، دو قسمت را جد يا جده پدرى و يك قسمت را جد يا جده
مادرى مىبرد.
مسأله 2753 - اگر وارث ميت جد و جده پدرى و جد و جده مادرى باشد مال سه
قسمت مىشود. يك قسمت آن را جد و جده مادرى به طور مساوى بين خودشان قسمت
مىكنند و دو قسمت آن را به جد و جده پدرى مىدهند و جد دو برابر جده مىبرد.
مسأله 2754 - اگر وارث ميت فقط زن و جد و جده پدرى و جد و جده مادرى او
باشد زن ارث خود را به تفصيلى كه در صفحه 395 گفته مىشود مىبرد و يك قسمت از سه
قسمت اصل مال را به جد و جده مادرى مىدهند كه به طور مساوى بين خودشان قسمت
مىكنند و بقيه را به جد و جده پدرى مىدهند و جد دو برابر جده مىبرد و اگر وارث ميت
شوهر و جد و جده باشد، شوهر نصف مال را مىبرد و جد و جده به دستورى كه در مسائل
گذشته گفته شد ارث خود را مىبرند.
ارث دسته سوم
مسأله 2755 - دسته سوم عمو و عمه و دائى و خاله و اولاد آنان است به تفصيلى كه
گفته شد كه اگر از طبقه اول و دوم كسى نباشد، اينها ارث مىبرند.
مسأله 2756 - اگر وارث ميت فقط يك عمو يا يك عمه است، چه پدر و مادرى
باشد يعنى با پدر ميت از يك پدر و مادر باشد، يا پدرى باشد يا مادرى همه مال به او مىرسد و
اگر چند عمو يا چند عمه باشند و همه پدر و مادرى، يا همه پدرى باشند، مال بطور مساوى بين
آنان قسمت مىشود و اگر عمو و عمه هر دو باشند و همه پدر و مادرى يا همه پدرى باشند عمو
دو برابر عمه مىبرد مثلا اگر وارث ميت دو عمو و يك عمه باشد، مال را پنج قسمت
مىكنند، يك قسمت را به عمه مىدهند و چهار قسمت را عموها بطور مساوى بين خودشان
قسمت مىكنند.
مسأله 2757 - اگر وارث ميت فقط چند عموى مادرى يا چند عمه مادرى باشد مال
بطور مساوى بين آنان قسمت مىشود ولى اگر فقط چند عمو و عمه مادرى داشته باشد بنابر
احتياط واجب بايد با هم صلح كنند.

391
مسأله 2758 - اگر وارث ميت عمو و عمه باشد و بعضى پدرى و بعضى مادرى و
بعضى پدر و مادرى باشند، عمو و عمه پدرى ارث نمىبرند، پس اگر ميت يك عمو يا يك
عمه مادرى دارد، مال را شش قسمت مىكنند، يك قسمت را به عمو يا عمه مادرى و بقيه
را به عمو و عمه پدرى و مادرى مىدهند و عموى پدر و مادرى دو برابر عمه پدر و مادرى
مىبرد و اگر هم عمو و هم عمه مادرى دارد، مال را سه قسمت مىكنند دو قسمت را به عمو
و عمه پدر و مادرى مىدهند و عمو دو برابر عمه مىبرد و يك قسمت را به عمو و عمه مادرى
مىدهند و احتياط واجب آن است كه در تقسيم با يكديگر صلح كنند.
مسأله 2759 - اگر وارث ميت فقط يك دائى يا يك خاله باشد، همه مال به او
مىرسد و اگر هم دائى و هم خاله باشد و همه پدر و مادرى، يا پدرى، يا مادرى باشند، مال
بطور مساوى بين آنان قسمت مىشود و احتياط آن است كه در تقسيم با يكديگر صلح كنند.
مسأله 2760 - اگر وارث ميت فقط يك دائى، يا يك خاله مادرى و دائى و خاله پدر
و مادرى و دائى و خاله پدرى باشد، دائى و خاله پدرى ارث نمىبرد، و مال را شش قسم
مىكنند، يك قسمت را به دائى يا خاله مادرى و بقيه را به دائى و خاله پدر و مادرى
مىدهند كه بطور مساوى بين خودشان قسمت كنند.
مسأله 2761 - اگر وارث ميت فقط دائى و خاله پدرى و دائى و خاله مادرى و دائى و
خاله پدر و مادرى باشد، دائى و خاله پدرى ارث نمىبرد و بايد مال را سه قسمت كنند، يك
قسمت آن را دائى و خاله مادرى بطور مساوى بين خودشان قسمت نمايند و بقيه را به دائى و
خاله پدر و مادرى بدهند كه بطور مساوى بين خودشان قسمت كنند.
مسأله 2762 - اگر وارث ميت يك دائى يا يك خاله و يك عمو يا يك عمه باشد
مال را سه قسمت مىكنند، يك قسمت را دائى يا خاله و بقيه را عمو يا عمه مىبرد.
مسأله 2763 - اگر وارث ميت يك دائى يا يك خاله و عمو و عمه باشد چنانچه عمو
و عمه پدر و مادرى يا پدرى باشند، مال را سه قسمت مىكنند، يك قسمت را دائى يا خاله
مىبرد و از بقيه دو قسمت به عمو و يك قسمت به عمه مىدهند بنابر اين اگر مال را نه
قسمت كنند سه قسمت را به دائى يا خاله و چهار قسمت را به عمو و دو قسمت را به عمه
مىدهند.
مسأله 2764 - اگر وارث ميت يك دائى يا يك خاله و يك عمو يا يك عمه مادرى
و عمو و عمه پدر و مادرى يا پدرى باشد، مال را سه قسمت مىكنند، يك قسمت آن را به
دائى يا خاله مىدهند و دو قسمت باقيمانده را شش قسمت مىكنند، يك قسمت را به عمو

392
يا عمه مادرى و بقيه را به عمو و عمه پدر و مادرى يا پدرى مىدهند و عمو دو برابر عمه
مىبرد. بنابر اين اگر مال را نه قسمت كنند، سه قسمت را به دائى يا خاله و يك قسمت را به
عمو يا عمه مادرى و پنج قسمت ديگر را به عمو و عمه پدر و مادرى يا پدرى مىدهند.
مسأله 2765 - اگر وارث ميت يك دائى يا يك خاله و عمو و عمه مادرى و عمو و
عمه پدر و مادرى يا پدرى باشد، مال را سه قسمت مىكنند يك قسمت را دائى يا خاله
مىبرد و دو قسمت باقيمانده را سه سهم مىكنند: يك سهم آن را به عمو و عمه مادرى
مىدهند كه بنابر احتياط واجب با هم مصالحه مىكنند و دو سهم ديگر را بين عمو و عمه پدر
و مادرى يا پدرى قسمت مىنمايند و عمو دو برابر عمه مىبرد بنابر اين مال را نه قسمت كنند،
سه قسمت آن، سهم خاله يا دائى و دو قسمت سهم عمو و عمه مادرى و چهار قسمت سهم
عمو و عمه پدر و مادرى يا پدرى مىباشد.
مسأله 2766 - اگر وارث ميت چند دائى و چند خاله باشد كه همه پدر و مادرى يا
پدرى يا مادرى باشند و عمو و عمه هم داشته باشد، مال سه سهم مىشود، دو سهم آن را به
دستورى كه در مسأله پيش گفته شد، عمو و عمه بين خودشان قسمت مىكنند و يك سهم آن
را دائىها و خاله‌ها بطور مساوى بين خودشان قسمت مىنمايند.
مسأله 2767 - اگر وارث ميت دائى يا خاله مادرى و چند دائى و خاله پدر و مادرى
يا پدرى و عمو و عمه باشد، مال سه سهم مىشود، و دو سهم آن را به دستورى كه سابقا گفته
شد عمو و عمه بين خودشان قسمت مىكنند، پس اگر ميت يك دائى يا يك خاله مادرى
دارد، يك سهم ديگر را شش قسمت مىكنند، يك قسمت را به دائى يا خاله مادرى
مىدهند و بقيه را به دائى و خاله پدر و مادرى يا پدرى مىدهند و بطور تساوى قسمت
مىكنند و اگر چند دائى مادرى يا چند خاله مادرى يا هم دائى مادرى و هم خاله مادرى
دارد آن يك سهم را سه قسمت مىكنند، يك قسمت را دائىها و خاله‌هاى مادرى بطور
مساوى بين خودشان قسمت مىكنند و بقيه را به دائى و خاله پدر و مادرى يا پدرى مىدهند
كه بطور مساوى قسمت كنند.
مسأله 2768 - اگر ميت عمو و عمه و دائى و خاله نداشته باشد، مقدارى كه به عمو و
عمه مىرسد، به اولاد آنان و مقدارى كه به دائى و خاله مىرسد، به اولاد آنان داده
مىشود.
مسأله 2769 - اگر وارث ميت عمو و عمه و دائى و خاله پدر و عمو و عمه و دائى و
خاله مادر او باشند، مال سه سهم مىشود، يك سهم آن مال عمو و عمه و دائى و خاله مادر

393
ميت است بطور مساوى، ولى احتياط واجب در عمو و عمه مادرى مادر ميت آن است كه با
هم صلح كنند، و دو سهم ديگر آن را سه قسمت مىكنند يك قسمت را دائى و خاله پدر
ميت بطور مساوى بين خودشان قسمت مىنمايند و دو قسمت ديگر آن را به عمو و عمه پدر
ميت مىدهند و عمو دو برابر عمه مىبرد.
ارث زن و شوهر
مسأله 2770 - اگر زنى بميرد و اولاد نداشته باشد، نصف همه مال را شوهر او و بقيه را
ورثه ديگر مىبرند و اگر از آن شوهر يا از شوهر ديگر اولاد داشته باشد، چهار يك همه مال را
شوهر و بقيه را ورثه ديگر مىبرند.
مسأله 2771 - اگر مردى بميرد و اولاد نداشته باشد، چهار يك مال او را زن و بقيه را
ورثه ديگر مىبرند و اگر از آن زن يا از زن ديگر اولاد داشته باشد، هشت يك مال را زن و
بقيه را ورثه ديگر مىبرند، و زن از همه اموال منقول ارث مىبرد ولى از زمين و قيمت آن ارث
نمىبرد و نيز از خود هوائى ارث نمىبرد مثل بنا و درخت و فقط از قيمت هوائى ارث مىبرد.
مسأله 2772 - اگر زن بخواهد در چيزى كه از آن ارث نمىبرد تصرف كند، بايد از
ورثه ديگر اجازه بگيرد. و نيز ورثه تا سهم زن را نداده‌اند، نبايد در بناء و چيزهائى كه زن از
قيمت آنها ارث مىبرد بدون اجازه او تصرف كنند و چنانچه پيش از دادن سهم زن اينها را
بفروشند در صورتى كه زن معامله را اجازه دهد، صحيح و گرنه نسبت به سهم او باطل است.
مسأله 2773 - اگر بخواهند بنا و درخت و مانند آن را قيمت نمايند بايد حساب كنند
كه اگر آنها بدون اجاره در زمين بمانند تا از بين بروند چقدر ارزش دارند و سهم زن را از آن
قيمت بدهند.
مسأله 2774 - مجراى آب قنات و مانند آن حكم زمين را دارد و آجر و چيزهائى كه در
آن به كار رفته، در حكم ساختمان است.
مسأله 2775 - اگر ميت بيش‌ از يك زن داشته باشد، چنانچه اولاد نداشته باشد،
چهار يك مال، و اگر اولاد داشته باشد، هشت يك مال به شرحى كه گفته شد، بطور
مساوى بين زن‌هاى عقدى او قسمت مىشود، اگر چه شوهر با هيچ يك از آنان يا بعض آنان
نزديكى نكرده باشد، ولى اگر در مرضى كه به آن مرض از دنيا رفته زنى را عقد كرده و با او
نزديكى نكرده است، آن زن از او ارث نمىبرد و حق مهر هم ندارد.
مسأله 2776 - اگر زن در حال مرض شوهر كند و به همان مرض بميرد شوهرش

394
اگر چه با او نزديكى نكرده باشد، از او ارث مىبرد.
مسأله 2777 - اگر زن را به ترتيبى كه در احكام طلاق گفته شد طلاق رجعى بدهند
و در بين عده بميرد، شوهر از او ارث مىبرد. و نيز اگر شوهر در بين عده زن بميرد، زن از او ارث
مىبرد ولى اگر بعد از گذشتن عده رجعى يا در عده طلاق بائن يكى از آنان بميرد، ديگرى از
او ارث نمىبرد.
مسأله 2778 - اگر شوهر در حال مرض عيالش را طلاق دهد و پيش از گذشتن
دوازده ماه هلالى بميرد، زن با سه شرط از او ارث مىبرد: اول آن كه در اين مدت شوهر ديگر
نكرده باشد. دوم به واسطه بىميلى به شوهر مالى به او نداده باشد كه به طلاق دادن راضى شود.
بلكه اگر چيزى هم به شوهر ندهد ولى طلاق به تقاضاى زن باشد، باز هم ارث بردنش اشكال
دارد. سوم شوهر در مرضى كه در آن مرض زن را طلاق داده، به واسطه آن مرض يا به جهت
ديگرى بميرد، پس اگر از آن مرض خوب شود و به جهت ديگرى از دنيا برود. زن از او ارث
نمىبرد.
مسأله 2779 - لباسى كه مرد براى پوشيدن زن خود گرفته اگر چه زن آن را پوشيده
باشد، بعد از مردن شوهر، جزء مال شوهر است.
مسائل متفرقه ارث
مسأله 2780 - قرآن و انگشتر و شمشير ميت و لباسى را كه پوشيده يا براى پوشيدن
گرفته و دوخته است اگر چه نپوشيده باشد مال پسر بزرگتر است و اگر ميت از اين چهار چيز
بيشتر از يكى دارد، مثلا دو قرآن يا دو انگشتر دارد چنانچه مورد استعمال است يا براى
استعمال مهيا شده مال پسر بزرگتر است.
مسأله 2781 - اگر پسر بزرگ ميت بيش از يكى باشد مثلا از دو زن او در يك وقت
دو پسر به دنيا آمده باشد، بايد لباس و قرآن و انگشتر و شمشير ميت را بطورى مساوى بين
خودشان قسمت كنند.
مسأله 2782 - اگر ميت قرض داشته باشد، چنانچه قرضش به اندازه مال او يا زيادتر
باشد، بايد چهار چيزى هم كه مال پسر بزرگتر است و در مسأله پيش گفته شد، به ‌قرض او
بدهند و اگر قرضش كمتر از مال او باشد بنابر احتياط واجب بايد از آن چهار چيزى هم كه
به پسر بزرگتر مىرسد به نسبت به قرض او بدهند مثلا اگر همه دارائى او شصت تومان است و
به مقدار بيست تومان آن از چيزهائى است كه مال پسر بزرگتر است و سى تومان هم قرض

395
دارد بنابر احتياط واجب پسر بزرگ بايد به مقدار ده تومان از آن چهار چيز را بابت قرض ميت
بدهد.
مسأله 2783 - مسلمان از كافر ارث مىبرد ولى كافر اگر چه پدر يا پسر ميت باشد از
او ارث نمىبرد.
مسأله 2784 - اگر كسى يكى از خويشان خود را عمدا و به نا حق بكشد، از او ارث
نمىبرد ولى اگر از روى خطا باشد مثل آن كه سنگ به هوا بيندازد و اتفاقا به يكى از خويشان او
بخورد و او را بكشد از او ارث مىبرد ولى از ديه قتل ارث نمىبرد.
مسأله 2785 - هر گاه بخواهند ارث را تقسيم كنند در صورتى كه ميت بچه‌اى داشته
باشد كه در شكم مادر است و در طبقه او وارث ديگرى هم مانند اولاد و پدر و مادر باشد،
براى بچه‌اى كه در شكم است كه اگر زنده به دنيا بيايد ارث مىبرد، سهم دو پسر را كنار
مىگذارند. ولى اگر احتمال بدهند بيشتر است مثلا احتمال بدهند كه زن سه بچه حامله باشد،
سهم سه پسر را كنار مىگذارند، و چنانچه مثلا يك پسر يا يك دختر به دنيا آمده، زيادى را
ورثه بين خودشان تقسيم مىكنند.

396
ملحقات توضيح المسائل
كتاب امر به معروف و نهى از منكر
مسأله 2786 - امر به معروف و نهى از منكر با شرائطى كه ذكر خواهد شد، واجب
است، و ترك آن معصيت است، و در مستحبات و مكروهات امر و نهى مستحب است.
مسأله 2787 - امر به معروف و نهى از منكر واجب كفائى مىباشد و در صورتى كه
بعضى از مكلفين قيام به آن مىكنند از ديگران ساقط است، و اگر اقامه معروف و جلوگيرى
از منكر موقوف بر اجتماع جمعى از مكلفين باشد واجب است اجتماع كنند.
مسأله 2788 - اگر بعضى امر و نهى كنند و مؤثر نشود و بعض ديگر احتمال بدهند
كه امر آنها يا نهى آنها مؤثر است واجب است امر و نهى كنند.
مسأله 2789 - بيان مسأله شرعيه كفايت نمىكند در امر به معروف و نهى از منكر
بلكه بايد مكلف امر و نهى كند.
مسأله 2790 - در امر به معروف و نهى از منكر قصد قربت معتبر نيست، بلكه مقصود
اقامه واجب و جلوگيرى از حرام است.
شرايط امر به معروف و نهى از منكر
مسأله 2791 - چند چيز شرط است در واجب بودن امر به معروف و نهى از منكر:
اول آن كه كسى كه مىخواهد امر و نهى كند، بداند كه آنچه شخص مكلف بجا
نمىآورد واجب است بجا آورد، و آنچه بجا مىآورد بايد ترك كند. و بر كسى كه معروف و
منكر را نمىداند واجب نيست.

397
دوم: آن كه احتمال بدهد امر و نهى او تأثير مىكند، پس اگر بداند اثر نمىكند
واجب نيست.
سوم: آن كه بداند شخص معصيت كار بنا دارد كه معصيت خود را تكرار كند، پس
اگر بداند يا گمان كند يا احتمال صحيح بدهد كه تكرار نمىكند واجب نيست.
چهارم: آن كه در امر و نهى مفسده‌اى نباشد، پس اگر بداند يا گمان كند كه اگر امر
يا نهى كند ضرر جانى يا عرضى و آبروئى يا مالى قابل توجه به او مىرسد واجب نيست، بلكه
اگر احتمال صحيح بدهد كه از آن ترس ضررهاى مذكور را پيدا كند واجب نيست بلكه اگر
بترسد كه ضررى متوجه متعلقان او مىشود واجب نيست، بلكه با احتمال وقوع ضرر جانى يا
عرضى و آبروئى يا مالى موجب حرج بر بعضى مؤمنين، واجب نمىشود بلكه در بسيارى از
موارد حرام است.
مسأله 2792 - اگر معروف يا منكر از امورى باشد كه شارع مقدس به آن اهميت زياد
مىدهد مثل اصول دين يا مذهب و حفظ قرآن مجيد و حفظ عقايد مسلمانان يا احكام
ضروريه، بايد ملاحظه اهميت شود، و مجرد ضرر، موجب واجب نبودن نمىشود، پس اگر
توقف داشته باشد حفظ عقائد مسلمانان يا حفظ احكام ضروريه اسلام بر بذل جان و مال،
واجب است بذل آن.
مسأله 2793 - اگر بدعتى در اسلام واقع شود مثل منكراتى كه دولتهاى جائر انجام
مىدهند به اسم دين مبين اسلام، واجب است خصوصا بر علماء اسلام اظهار حق و انكار
باطل، و اگر سكوت علماء اعلام موجب هتك مقام علم و موجب اسائه ظن به علماء اسلام
شود واجب است اظهار حق به هر نحوى كه ممكن است اگر چه بدانند تأثير نمىكند.
مسأله 2794 - اگر احتمال صحيح داده شود كه سكوت موجب آن مىشود كه
منكرى معروف شود يا معروفى منكر شود واجب است خصوصا بر علماء اعلام اظهار حق و
اعلام آن، و جايز نيست سكوت.
مسأله 2795 - اگر سكوت علماء اعلام موجب تقويت ظالم شود يا موجب تأييد او
گردد يا موجب جرأت او شود بر ساير محرمات، واجب است اظهار حق و انكار باطل اگر چه
تأثير فعلى نداشته باشد.
مسأله 2796 - اگر سكوت علماء اعلام باعث شود كه مردم به آنها بد گمان شوند و آنها
را متهم كنند به سازش با دستگاه ظلم، واجب است اظهار حق و انكار باطل اگر چه بدانند
جلوگيرى از محرم نمىشود و اظهار آنها اثرى براى رفع ظلم ندارد.

398
مسأله 2797 - اگر ورود بعض علماء اعلام در دستگاه ظلمه موجب شود كه از
مفسده‌ها و منكراتى جلوگيرى شود واجب است تصدى آن امر مگر آن كه مفسده اهمى در آن
باشد، مثل آن كه تصدى آنها باعث سستى عقايد مردم شود و يا سلب اعتماد آنها به علماء گردد،
در اين صورت جايز نيست.
مسأله 2798 - جائز نيست براى علماء و ائمه جماعت تصدى مدارس دينيه از طرف
دولت جائر و اداره اوقاف چه حقوق خود و طلاب علوم دينيه را از دولت جائر يا از مردم يا از
موقوفات بگيرند اگر چه موقوفه خود مدرسه باشد زيرا دخالت دولت جائر در اين امور و امثال
آن مقدمه است براى هدم اساس اسلام بدستور مستعمرين كه در جميع دول اسلامى اشباه آن
اجرا شده يا در شرف اجراء است.
مسأله 2799 - جايز نيست براى طلاب علوم دينيه دخول در مؤسسات دولت جائر كه
به اسم مؤسسات دينيه تأسيس نموده‌اند مثل مدارس دينيه كه دولتهاى جائر در آنها دخالت
مىنمايند، و از متوليان گرفته‌اند، و يا متوليان را تحت سلطه و نفوذ خود قرار داده‌اند، و آنچه با
دست اداره اوقاف يا به تصويب آن به آنها بدهند حرام است.
مسأله 2800 - جائز نيست براى طلاب علوم دينيه دخول در مدارس كه بعض
معممين و ائمه جماعات از طرف دولت جائر و يا با اشاره دولت جائر تصدى نموده‌اند چه برنامه
تحصيلى. از طرف دولت باشد يا از طرف اين نحو متصديان كه عمال دولت جائر هستند، زيرا
در اين امور نقشه محو آثار اسلام و احكام قرآن كريم كشيده شده است.
مسأله 2801 - كسانى كه با لباس اهل علم، در اين مؤسسات كه به اشاره دولت جائر
تأسيس شده است وارد شوند، لازم است مسلمانان و متدينين از آنها اعراض كنند و با آنها
معاشرت نكنند، و آنها محكوم بعدم عدالت هستند و نماز جماعت با آنها جايز نيست، و طلاق در
محضر آنها باطل است، و سهم مبارك امام عليه السلام و سهم سادات عظام را نبايد به آنها
بدهند، و اگر دادند از ذمه آنها ساقط نمىشود، و اگر اهل منبر هستند لازم است آنها را دعوت
براى منبر نكنند، و در مجالسى كه اين قبيل اشخاص از طرف دولت براى ترويج باطل و
تشريح برنامه‌هاى خلاف اسلام منبر مىروند شركت نكنند.
مسأله 2802 - در تصدى اين نحو معممين كه عمال ظلمه هستند، مفاسد عظيمه‌اى
است كه به تدريج آثار آن ظاهر خواهد شد، و لهذا نبايد مسلمانان به عذرهائى كه آنها براى
تصدى مىآورند اعتنا كنند و علماء اعلام نيز لازم است آنها را از حوزه‌هاى خود اخراج نمايند و
با آنها معاشرت نكنند، و بر كافه علمأ اعلام و طلاب علوم دينيه و خطبأ محترم و ساير طبقات

399
مطلع از دسايس عمال اجانب لازم است اين اشخاص فاسق فاسد را به ملت معرفى كنند، و
مردم را از شر آنها بر حذر دارند.
مسأله 2803 - اگر بواسطه قرائنى ظن حاصل شد كه شخص متصدى كه به لباس
اهل علم است مؤسسه را از طرف دولت جائر تصدى نموده است لازم است كه به مفاد مسأله
2801 با آنها عمل شود يا آن كه برائت او ثابت شود.
مراتب امر به معروف و نهى از منكر
مسأله 2804 - براى امر به معروف و نهى از منكر مراتبى است، و جائز نيست با
احتمال حاصل شدن مقصود از مرتبه پائين، به مراتب ديگر عمل شود.
مسأله 2805 - مرتبه اول آن كه با شخص معصيت كار طورى عمل شود كه بفهمد
براى ارتكاب او به معصيت، اين نحو عمل با او شده است، مثل اين كه از او رو برگرداند، يا با
چهره عبوس با او ملاقات كند، يا ترك مراوده با او كند و از او اعراض كند به نحوى كه
معلوم شود اين امور براى آن است كه او ترك معصيت كند.
مسأله 2806 - اگر در اين مرتبه درجاتى باشد لازم است با احتمال تأثير درجه
خفيف تر، به همان اكتفا كند، مثلا اگر احتمال مىدهد كه با تكلم با او، مقصود حاصل
مىشود، به همان اكتفا كند و به درجه بالاتر، عمل نكند، خصوصا اگر طرف شخصى است
كه اين نحو عمل موجب هتك او مىشود.
مسأله 2807 - اگر اعراض نمودن و ترك معاشرت با معصيت كار موجب تخفيف
معصيت مىشود يا احتمال بدهد كه موجب تخفيف مىشود، واجب است اگر چه بداند
موجب ترك به كلى نمىشود، و اين امر در صورتى است كه با مراتب ديگر، نتواند از معصيت
جلوگيرى كند.
مسأله 2808 - اگر علماء اعلام احتمال بدهند كه اعراض از ظلمه و سلاطين جور،
موجب تخفيف ظلم آنها مىشود، واجب است اعراض كنند از آنها، و به ملت مسلمان
بفهمانند اعراض خود را.
مسأله 2809 - اگر مراوده و معاشرت علماء اعلام با ظلمه و سلاطين جور، موجب
تخفيف ظلم آنها شود، بايد ملاحظه كنند كه آيا ترك معاشرت اهم است - زيرا ممكن است
معاشرت موجب سستى عقايد مردم شود، و موجب هتك اسلام و مراجع اسلام شود - يا
تخفيف ظلم پس هر كدام اهم است، به آن عمل كنند.

400
مسأله 2810 - اگر معاشرت و مراوده علماء اعلام با ظلمه، خالى از مصلحت راجحه
ملزمه باشد، نبايد معاشرت كنند، زيرا اين امر موجب اتهام آنها خواهد شد.
مسأله 2811 - اگر ارتباط علماء اعلام با ظلمه، موجب تقويت آنها شود يا موجب
تبرئه آنها پيش افراد بىاطلاع شود، يا موجب جرأت آنها گردد، يا موجب هتك مقام علم
شود، واجب است ترك آن.
مسأله 2812 - كسانى كه ترويج مقاصد ظلمه را مىكنند و كمك به جشنها و
معاصى و ظلم آنها مىكنند از قبيل بعض تجار و كسبه، لازم است بر مسلمانان كه آنها را نهى
كنند، و اگر تأثير نكرد، از آنها اعراض كنند و با آنها معاشرت و معامله نكنند.
مسأله 2813 - مرتبه دوم از امر به معروف و نهى از منكر، امر و نهى به زبان است،
پس با احتمال تأثير و حصول ساير شرايط گذشته، واجب است اهل معصيت را نهى كنند، و
تارك واجب را امر كنند به آوردن واجب.
مسأله 2814 - اگر احتمال بدهد كه با موعظه و نصيحت، معصيت كار ترك
مىكند معصيت را، لازم است اكتفا به آن، و نبايد از آن تجاوز كند.
مسأله 2815 - اگر مىداند كه نصيحت تأثير ندارد، واجب است با احتمال تأثير امر
و نهى الزامى كند، و اگر تأثير نمىكند مگر با تشديد در گفتار و تهديد بر مخالفت، لازم است
لكن بايد از دروغ و معصيت ديگر احتراز شود.
مسأله 2816 - جايز نيست براى جلوگيرى از معصيت، ارتكاب معصيت مثل فحش
و دروغ و اهانت، مگر آن كه معصيت، از چيزهائى باشد كه مورد اهتمام شارع مقدس باشد و
راضى نباشد به آن به هيچ وجه، مثل قتل نفس محترمه، در اين صورت بايد جلوگيرى كند به
هر نحو ممكن است.
مسأله 2817 - اگر عاصى ترك معصيت نمىكند مگر به جمع ما بين مرتبه اولى و ثانيه
از انكار، واجب است جمع به اين كه هم از او اعراض كند، و ترك معاشرت نمايد و با چهره
عبوس با او ملاقات كند، و هم او را امر به معروف كند لفظا و نهى كند لفظا.
مسأله 2818 - مرتبه سوم توسل به زور و جبر است، پس اگر بداند يا اطمينان داشته
باشد كه ترك منكر نمىكند يا واجب را بجا نمىآورد مگر با اعمال زور و جبر، واجب است
لكن بايد تجاوز از قدر لازم نكند.
مسأله 2819 - اگر ممكن شود جلوگيرى از معصيت به اين كه بين شخص و معصيت
حائل شود و با اين نحو مانع از معصيت شود، لازم ‌است اقتصار به آن اگر محذور آن كمتر از

401
چيزهاى ديگر باشد.
مسأله 2820 - اگر جلوگيرى از معصيت توقف داشته باشد بر اين كه دست معصيت
كار را بگيرد يا او را از محل معصيت بيرون كند يا در آلتى كه به آن معصيت مىكند تصرف
كند، جايز است، بلكه واجب است عمل كند.
مسأله 2821 - جايز نيست اموال محترمه معصيت كار را تلف كند مگر آن كه لازمه
جلوگيرى از معصيت باشد، در اين صورت اگر تلف كند ضامن نيست ظاهرا، و در غير اين
صورت، ضامن و معصيت كار است.
مسأله 2822 - اگر جلوگيرى از معصيت توقف داشته باشد بر حبس نمودن معصيت
كار، در محلى يا منع نمودن از آن كه به محلى وارد شود، واجب است، با مراعات مقدار لازم و
تجاوز ننمودن از آن.
مسأله 2823 - اگر توقف داشته باشد جلوگيرى از معصيت، بر كتك زدن و سخت
گرفتن بر شخص معصيت كار، و در مضيقه قرار دادن او جايز است، لكن لازم است مراعات
شود كه زياده‌روى نشود، و بهتر آنست كه در اين امر و نظير آن اجازه از مجتهد جامع الشرايط
گرفته شود.
مسأله 2824 - اگر جلوگيرى از منكرات و اقامه واجبات موقوف باشد بر جرح و
قتل، جائز نيست مگر به اذن مجتهد جامع الشرايط با حصول شرائط آن.
مسأله 2825 - اگر منكر از امورى است كه شارع اقدس به آن اهتمام مىدهد و راضى
نيست بوقوع آن به هيچ وجه، جايز است دفع آن به هر نحو ممكن باشد، مثلا اگر كسى خواست يك
شخص را كه جايز القتل نيست بكشد از او جلوگيرى كرد، و اگر ممكن نيست دفاع از قتل
مظلوم مگر به قتل ظالم، جائز است بلكه واجب است، و لازم نيست از مجتهد اذن حاصل نمايد.
لكن بايد مراعات شود كه در صورت امكان جلوگيرى به نحو ديگرى كه به قتل منجر نشود به
آن نحو عمل كند، و اگر از حد لازم تجاوز كند معصيت كار و احكام متعدى بر او جارى
خواهد بود.

402
مسائل دفاع
مسأله 2826 - اگر دشمن بر بلاد مسلمانان و سرحدات آن هجوم نمايد، واجب است
بر جميع مسلمانان دفاع از آن به هر وسيله‌اى كه امكان داشته باشد: از بذل جان و مال. و در
اين امر احتياج به اذن حاكم شرع نيست.
مسأله 2827 - اگر مسلمانان بترسند كه اجانب نقشه استيلاء بر بلاد مسلمين را
كشيده‌اند چه بدون واسطه يا به واسطه عمال خود از خارج يا داخل واجب است دفاع از
ممالك اسلامى كنند به هر وسيله‌اى كه امكان داشته باشد.
مسأله 2828 - اگر در داخل ممالك اسلامى نقشه‌هائى از طرف اجانب كشيده شده
باشد كه خوف آن باشد كه تسلط بر ممالك اسلامى پيدا كنند، واجب است بر مسلمانان كه
با هر وسيله‌اى كه ممكن است، نقشه آنها را به هم بزنند، و جلوگيرى از توسعه نفوذ آنها كنند.
مسأله 2829 - اگر به واسطه توسعه نفوذ سياسى يا اقتصادى و تجارى اجانب خوف
آن باشد كه تسلط بر بلاد مسلمين پيدا كنند، واجب است بر مسلمانان، دفاع به هر نحو كه
ممكن است، و قطع ايادى اجانب. چه عمال داخلى باشند يا خارجى.
مسأله 2830 - اگر در روابط سياسى بين دولتهاى اسلامى و دول اجانب، خوف آن
باشد كه اجانب بر ممالك اسلامى، تسلط پيدا كند اگر چه تسلط سياسى و اقتصادى باشد،
لازم است بر مسلمانان كه با اين نحو روابط مخالفت كنند، و دول اسلامى را الزام كنند به
قطع اين گونه روابط.
مسأله 2831 - اگر در روابط تجارى با اجانب خوف آن است كه به بازار مسلمين
صدمه اقتصادى وارد شود و موجب اسارت تجارى و اقتصادى شود، واجب است قطع اين
گونه روابط و حرام است اين نحو تجارت.

403
مسأله 2832 - اگر عقد رابطه چه سياسى و چه تجارى بين يكى از دول اسلامى و
اجانب، مخالف مصلحت اسلام و مسلمانان باشد، جايز نيست اين گونه رابطه، و اگر دولتى
اقدام به آن نمود، بر ساير دول اسلامى واجب است آن را الزام كنند به قطع رابطه به هر نحو
ممكن است.
مسأله 2833 - اگر بعض رؤساى ممالك اسلامى يا بعض وكلاء مجلسين موجب بسط
نفوذ اجانب شود چه نفوذ سياسى يا اقتصادى يا نظامى كه مخالف مصالح اسلام و مسلمانان
است، به واسطه اين خيانت، از مقامى كه دارد - هر مقامى باشد - منعزل است. اگر فرض
شود كه احراز آن مقام به حق بوده، و بر مسلمانان لازم است او را مجازات كنند به هر نحو كه
ممكن شود.
مسأله 2834 - روابط تجارى و سياسى با بعض دول كه آلت دست دول بزرگ جائر
هستند از قبيل دولت اسرائيل، جائز نيست، و بر مسلمانان لازم است كه به هر نحو ممكن است با
اين نحو روابط مخالفت كنند، و بازرگانانى كه با اسرائيل و عمال اسرائيل روابط تجارى
دارند، خائن به اسلام و مسلمانان و كمك كار به هدم احكام هستند، و بر مسلمانان لازم
است با اين خيانت كاران چه دولتها و چه تجار قطع رابطه كنند، و آنها را ملزم كنند به توبه و
ترك روابط با اين نحو دولتها.
مسائل دفاع از جان و عرض در كتاب تحرير الوسيله است به آنجا رجوع شود.

404
مسائل متفرقه
مسأله 2835 - قوانين و مصوباتى كه از مجالس قانونگذارى دولتهاى جائر به امر عمال
اجانب خذلهم الله تعالى بر خلاف صريح قرآن كريم و سنت پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله
و سلم مىگذرد و گذشته است، از نظر اسلام لغو و از نظر قانون بىارزش است، و لازم است
مسلمانها از امر كننده و رأى دهنده به هر طور ممكن است اعراض كنند، و با آنها معاشرت و
معامله نكنند، و آنان مجرمند و عمل كننده به رأى آنها معصيت كار و فاسق است.
مسأله 2836 - قانونى كه اخيرا به اسم قانون خانواده به امر عمال اجانب براى هدم
احكام اسلام و بر هم زدن كانون خانواده مسلمانان از مجلسين غير قانونى و شرعى رژيم طاغوت
گذشته است، بر خلاف احكام اسلام، و امر كننده و رأى دهندگان از نظر شرع و قانون مجرم
هستند، و زنهائى كه به امر محكمه طلاق داده مىشوند، طلاق آنها باطل و زنهاى شوهردارى
هستند كه اگر شوهر كنند زنا كارند. و كسى كه دانسته آنها را بگيرد زناكار است، و مستحق
حد شرعى، و اولادهاى آنها اولاد غير شرعى، و ارث نمىبرد، و ساير احكام اولاد زنا بر آنها
جارى است، چه محكمه مستقيما طلاق بدهد يا امر دهد طلاق دهند، و شوهر را الزام كنند به
طلاق.
مسأله 2837 - بر علماء اعلام ايدهم الله تعالى لازم است در مقابل اين نحو قوانين
بىارزش از نظر اسلام و قانون، اعتراض شديد كنند، نه استرحام از مجرمين اصلى و دولت
خواهى براى آنها كه مأمور اجراء اوامر مخالفين اسلام مىباشند، زيرا اين نحو تقاضاها و دولت
خواهىها و توجه جرم را به مأمورين جزء، و دست دوم دادن موجب تطهير مجرم اصلى و جرئت
او بر هدم احكام الهيه است، و بر كافه مسلمانان لازم است در مقابل اين قوانين كه دين و دنيا
و خاندان آنها را تهديد مىكند، و دخترهاى معصوم آنها را به فساد و مراكز تباهى مىكشد، و

405
زحمت انبياء عظام و اولياء گرام صلى الله عليهم اجمعين را تضييع مىنمايد، مقاومت كنند، و
اظهار تنفر نمايند، و به اين قوانين مخالف اسلام عمل نكنند، و به هر وسيله‌اى كه ممكن است
هم اكنون دفاع از احكام اسلام كنند تا خداى نخواسته به آتيه سياه و وحشتناكى كه عمال
استعمار خذلهم الله تعالى در نظر دارند براى اسلام و مسلمانان مبتلا نشوند.
(سفته)
مسأله 2838 - سفته دو قسم است: اول سفته حقيقى كه شخص بدهكار در مقابل
بدهى خود، سفته بدهد، دوم سفته دوستانه كه شخص به ديگرى مىدهد بدون آن كه در
مقابلش بدهكارى داشته باشد.
مسأله 2839 - سفته حقيقى را اگر كسى از بدهكار بگيرد كه با ديگرى معامله كند
به مبلغى كمتر، بايد به نحوى معامله كند كه ربا لازم نيايد، مثل آن كه اسكناسى كه در ذمه
بدهكار طلب دارد، بفروشد به كمتر و پولش را بگيرد و سفته را بدهد كه شخص ثالث از
بدهكار تمام بگيرد. اين قسم تنزيل سفته اشكال ندارد.
مسأله 2840 - سفته پول نيست، و معامله به خود آن واقع نمىشود بلكه پول،
اسكناس است و معامله به آن واقع مىشود و سفته، برات و قبض است، و چك هاى
تضمينى كه در ايران متداول است مثل اسكناس پول است و خريد و فروش آن به زياد و كم
مانع ندارد.
مسأله 2841 - كسى كه سفته در دست او است اگر از طرف، پول قرض كند و سفته
بدهد كه در موعد، بيشتر از آنچه قرض نموده بگيرد، ربا و حرام است و قرض باطل است.
مسأله 2842 - سفته دوستانه را كه شخص مىدهد به ديگرى كه نزد ثالثى تنزيل
كند و شخص ثالث، در موعد مقرر حق رجوع داشته باشد به صاحب سفته كه شخص اول
است به چند وجه مىتوان تصحيح نمود: اول آن كه اين امر برگشت كند به اين كه شخص اول،
وكيل نموده شخص دوم را كه در ذمه او معامله كند با شخص سوم، و بفروشد به عهده او
مقدارى اسكناس را كه همان مقدار سفته است به كمتر از آنچه هست، و وكيل باشد شخص
دوم پولى را كه گرفته است به قرض بردارد، و شخص اول كه قرض دهنده است در موعدى
كه قرار مىدهند، براى مطالبه قرض به شخص دوم رجوع كند، بنابر اين پس از معامله
صاحب اول سفته كه بدهكار نبود واقعا، بدهكار مىشود به شخص سوم، و پس از قرض

406
نمودن شخص دوم، مقدارى را كه گرفته است از شخص سوم به صاحب اول سفته بدهكار
مىشود، و بايد اين قرض بدون قرار نفع باشد و الا باطل و حرام است، لكن اگر زياده را مجانا
بدهد يا براى عمل به استحباب شرعى بدهد مانع ندارد. بنابر اين پس از معامله شخص ثالث
در موعد مقرر مىتواند به شخص اول، رجوع كند و طلب خود را بگيرد و شخص اول پس از
قرض مىتواند رجوع كند به شخص دوم در موعد مقرر و طلب خود را بگيرد و اگر متعارف در
اين سفته‌ها آن است كه اگر شخص اول، طلب را نداد شخص ثالث به شخص ثانى مىتواند
رجوع كند، با توجه به اين امر شرط ضمنى است و مىتواند رجوع كند.
وجه دوم، آن كه دادن سفته دوستانه را به شخص دوم كه نزد سومى تنزيل كند و
شخص سوم هم حق داشته باشد رجوع كند به دومى موجب دو امر است. يكى آن كه به
واسطه دادن سفته، گيرنده صاحب اعتبار مىشود نزد سومى، از اين جهت با خود او معامله
مىكند، و شخص دوم بدهكار مىشود به شخص سوم. دوم آن كه به واسطه معهود بودن در نزد
اين اشخاص شخص اول ملتزم مىباشد كه مقدار معلوم را اگر شخص دوم ندهد، او بدهد
بنابر اين پس از معامله، شخص ثالث در موعد مىتواند رجوع كند به شخص دوم و اگر او نداد
رجوع كند به شخص اول، و شخص اول اگر پرداخت، رجوع كند به شخص دوم، و چون اين
امور معهود است، قراردادهاى ضمنى است و مانع ندارد، و بعض وجوه ديگر نيز براى صحت
هست.
مسأله 2843 - چون متعارف است در معاملات بانكى و تجارى كه هر كس امضا او
در سفته باشد، حق رجوع به او هست اگر سفته دهنده بدهكارى خود را ندهد، بنابر اين قرارداد
ضمنى بر اين امر است در ضمن معامله، و لازم است مراعات آن، لكن اگر طرف معامله
اطلاع بر اين معهوديت نداشته باشد نمىشود به او رجوع كرد.
مسأله 2844 - اگر براى تأخير بدهكارى، طلبكار چه بانكها يا غير آنها چيزى از
بدهكار بگيرد حرام است، اگر چه بدهكار راضى به آن شود.
مسأله 2845 - در مثل اسكناس و دينار كاغذى و ساير پولهاى كاغذى مثل دلار و
ليره تركى رباء غير قرضى تحقق پيدا نمىكند، و جايز است معاوضه ارزى به زياده و كم،
طبق مقررات دولت جمهورى اسلامى و اما رباء قرضى در تمام آنها تحقق پيدا مىكند، و جايز
نيست قرض دادن ده دينار به دوازده دينار.

407
سرقفلى
مسأله 2846 - كسانى كه خانه يا دكان يا غير آنها را از صاحبانش اجاره مىكنند،
مدت اجاره كه به سر رسيد حرام است بدون اذن صاحب محل در آنجا اقامت كنند، و بايد محل
را فورا با عدم رضايت صاحبش تخليه كنند، و اگر نكنند غاصب و ضامن محل، و ضامن مثل
مال الاجاره آن هستند و براى آن به هيچ وجه حقى شرعأ نيست، چه مدت اجاره آنها كوتاه
باشد يا طولانى، و چه بودن آنها در مدت اجاره موجب زيادت ارزش محل شده باشد يا نه، و
چه بيرون رفتن از محل، موجب نقض در تجارتشان باشد يا نه.
مسأله 2847 - اگر كسى از مستأجر سابق كه مدت اجاره‌اش گذشته است، آن محل
را اجاره كند، اجاره‌اش صحيح نيست، مگر به اجازه صاحب محل، و توقفش در محل حرام و
غصب است، و اگر به محل خسارت وارد شود يا تلف شود، موجب ضمان است براى اين
شخص، و مادامى كه توقف نموده است، بايد مثل مال الاجاره را به صاحب محل بپردازد.
مسأله 2848 - اگر شخص غاصب كه مستأجر سابق است، چيزى به عنوان سرقفلى
از شخصى كه محل را به او اجاره داده است بگيرد، حرام است، و اگر آنچه را كه گرفته
است تلف كند يا به حادثه‌اى تلف شود ضامن دهنده است.
مسأله 2849 - اگر محلى را اجاره كند در مدتى و حق داشته باشد كه به غير اجاره دهد
در بين مدت و اجاره محل ترقى كند، مىتواند آن محل را اجاره دهد به همان مقدار كه اجاره
كرده است، و مقدارى هم بعنوان سرقفلى از آن شخص بگيرد كه به او اجاره دهد، مثلا اگر
دكانى را اجاره نموده ده سال به ماهى ده تومان، و پس از مدتى اجاره محل افزايش پيدا كرد به
ماهى صد تومان، در صورتى كه حق اجاره داشته باشد مىتواند آنجا را در مابقى مدت اجاره
دهد به ماهى ده تومان، و يك هزار تومان مثلا به رضايت طرفين از آن شخص بگيرد كه محل
را به او اجاره دهد.
مسأله 2850 - اگر محلى را اجاره كند از صاحبش و شرط كند بر او كه مدت بيست
سال مثلا قيمت اجاره را بالا نبرد و شرط كند كه اگر محل مذكور را به غير تحويل داد،
صاحب محل با شخص ثالث نيز همين نحو عمل كند، و اگر ثالث به ديگرى تحويل داد، و نيز
همين نحو عمل كند و اجاره را بالا نبرد، جايز است از براى مستأجر كه محل را به ديگرى
تحويل دهد و مقدارى سرقفلى از او بگيرد كه محل را به او تحويل دهد، و سرقفلى به اين نحو
حلال است و دومى به سومى و سومى به چهارمى نيز مىتواند به حسب قرار تحويل دهد و از
او به اين عنوان سرقفلى بگيرد.

408
مسأله 2851 - اگر مستأجر بر موجر شرط كند در ضمن عقد اجاره كه مال الاجاره را
تا مدتى، زياد نكند، و حق اخراج او را از محل نداشته باشد، و حق داشته باشد به مقدارى كه
اجاره نموده در سالهاى بعد از او اجاره نمايد، و بر موجر لازم باشد كه اجاره به او بدهد،
مىتواند مبلغى از او بگيرد يا از غير او، براى اسقاط حق خود يا براى تخليه محل، و اين گونه
سرقفلى حلال است.
مسأله 2852 - مالك مىتواند هر مقدارى بخواهد به عنوان سرقفلى از شخص بگيرد
كه محل را به او اجاره دهد، و اگر مستأجر حق اجاره به غير داشته باشد مىتواند از او مقدارى
بگيرد كه اجاره به او بدهد، و اين نحو سرقفلى مانع ندارد.
معاملات بانكى
مسأله 2853 - آنچه اشخاص از بانكها مىگيرند به ‌عنوان معامله قرض يا غير قرض،
در صورتى كه معامله به ‌وجه شرعى انجام بگيرد حلال است و مانع ندارد، اگر چه بداند كه در
بانكها پولهاى حرامى است و احتمال بدهد پولى را كه گرفته است از حرام است، ولى اگر
بداند پولى را كه گرفته است حرام است، تصرف در آن جائز نيست، و بايد با اذن فقيه معامله
مجهول المالك با آن بكند اگر مالك آن را نتواند پيدا كند، و در اين مسأله فرقى ميان بانكهاى
خارجى و داخلى و دولتى و غير دولتى نيست.
مسأله 2854 - سپرده‌هاى در بانك اگر به عنوان قرض باشد و نفعى در آن قرار
نشود، اشكال ندارد، و جايز است از براى بانكها كه در آن تصرف كنند، و اگر نفع قرار داده
شود، قرض باطل است، و بانكها نمىتوانند در آنچه مىگيرند تصرف كنند.
مسأله 2855 - فرقى نيست در قرار نفع كه موجب ربا است بين آن كه صريحا قرارداد
شود يا بناى طرفين در حال قرض بگرفتن نفع باشد پس اگر قانون بانك آن باشد كه به
قرضهائى كه مىگيرد سود بدهد، و قرض مبنى بر اين قانون باشد حرام است.
مسأله 2856 - اگر در موردى قرض، بدون قرار نفع باشد نه بطور صراحت و نه به غير
آن، قرض صحيح است، و اگر چيزى بدون قرار، به قرض دهنده بدهند حلال است.
مسأله 2857 - سپرده‌هاى در بانك كه بعنوان وديعه و امانت است اگر مالك اذن
ندهد كه بانك در آنها تصرف كند، جايز نيست تصرف، و اگر تصرف كند، ضامن است و
اگر اذن بدهد يا راضى باشد، جايز است و اگر بانك، چيزى بدهد يا بگيرد به رضايت،

409
حلال است، مگر رضاى به تصرف برگردد حقيقتا به قرض، يعنى تملك به ضمان، در اين
صورت اگر چيزى با قرار بدهد، حرام است و وديعه بانكى ظاهرا از اين قبيل است اگر چه به
اسم وديعه باشد، پس در اين صورت بايد از ربا به نحوى تخلص پيدا كنند.
مسأله 2858 - جايزه‌هائى كه بانكها يا غير آنها براى تشويق قرض دهنده مىدهند، يا
مؤسسات ديگر براى تشويق خريدار و مشترى مىدهند با قرعه كشى، حلال است و چيزهائى
كه فروشنده‌ها در جوف جنسهاى خود مىگذارند براى جلب مشترى، و زياد شدن خريدار،
مثل سكه طلا در قوطى روغن، حلال است و اشكال ندارد.
مسأله 2859 - حواله‌هاى بانكى يا تجارى كه به آنها صرف برات گفته مىشود مانع
ندارد، پس اگر بانك يا تاجر پولى از كسى در محلى بگيرد و حواله بدهد كه از بانك يا
طرفش در محل ديگر اين شخص آن پول را بگيرد و در مقابل اين حواله از دهنده چيزى بگيرد
مانع ندارد و حلال است، مثلا اگر هزار تومان در تهران به بانك بدهد و بانك حواله بدهد
كه شعبه اصفهان هزار تومان را به اين شخص بپردازد و در مقابل اين حواله بانك تهران ده
تومان بگيرد، اشكال ندارد، و اگر هزار تومان بگيرد و حواله بدهد نهصد و پنجاه تومان از محل
ديگر بگيرد اشكال ندارد، چه آن پول را كه بانك مىگيرد به عنوان قرض بگيرد يا عنوان
ديگر و در فرض مذكور اگر زيادى را به عنوان حق العمل بگيرد اشكال ندارد.
مسأله 2860 - اگر بانك يا مؤسسه ديگر پولى به شخص بدهد و حواله كند كه اين
شخص پول را در محل ديگر به شعبه بانك يا طرف خود بپردازد پس اگر مقدارى به عنوان
حق زحمت بگيرد اشكال ندارد، و همين طور اگر به عنوان فروش اسكناس به زيادتر باشد،
مانع ندارد، و اگر قرض بدهد و قرار نفع بگذارد، حرام است، اگر چه قرار نفع صريح نباشد و
قرض مبنى بر آن باشد.
مسأله 2861 - بانكهاى رهنى و غير آنها اگر قرض بدهند با قرار نفع، و چيزى را رهن
بگيرند كه در سر موعد اگر بدهكار بدهى خود را نپرداخت بفروشند، و مال خود را بردارند،
اين قرض باطل و حرام است و رهن نيز باطل است، و جايز نيست براى بانك آن را بفروشد،
و اگر كسى آن را بخرد، مالك نمىشود، و ضامن است، و اگر قرار نفع نباشد و حق الزحمه
بگيرد، و در مقابل قرض رهن بگيرد، مانع ندارد و با مقررات شرعيه فروش رهن و خريد آن
مانع ندارد.

410
بيمه
مسأله 2862 - بيمه قرار و عقدى است بين بيمه كننده و مؤسسه و شركت يا شخص
كه بيمه را مىپذيرد، و اين عقد مثل عقدها محتاج به ايجاب و قبول است، و شرايطى كه در
موجب و قابل و عقد در ساير عقود، معتبر است در اين عقد نيز معتبر است، و مىتوان اين عقد
را با هر لغتى و زبانى اجرا كرد.
مسأله 2863 - در بيمه علاوه بر شرائطى كه در ساير عقود است از قبيل بلوغ و عقل و
اختيار و غير آنها، چند شرط معتبر است.
1 - تعيين مورد بيمه كه فلان شخص است يا فلان مغازه است يا فلان كشتى يا
اتومبيل يا هواپيما است.
2 - تعيين دو طرف عقد كه اشخاص هستند، يا مؤسسات، يا شركتها يا دولت.
3 - تعيين مبلغى كه بايد بپردازند.
4 - تعيين اقساطى كه بايد بپردازند، و تعيين زمان اقساط.
5 - تعيين زمان بيمه كه از اول فلان ماه يا سال تا چند ماه يا چند سال.
6 - تعيين خطرهائى كه موجب خسارت مىشود، مثل حريق يا غرق يا سرقت يا
وفات يا مرض، و مىتوان كليه آفات كه موجب خسارت مىشود، قرار دهند.
مسأله 2864 - لازم نيست در قرار بيمه ميزان خسارت تعيين شود پس اگر قرار
بگذارند كه هر مقدار خسارت وارد شد، جبران كنند صحيح است.
مسأله 2865 - صورت عقد بيمه چند نحو است: يكى آن كه بيمه كننده بگويد. به عهده
من فلان مقدار كه در فلان زمان ماهى فلان مقدار بدهم، در مقابل آن كه خسارتى كه به مغازه
من مثلا از ناحيه حريق يا دزدى وارد شد، جبران نمائى، و طرف قبول كند، يا طرف بگويد
بر عهده من خسارتى كه به مؤسسه شما وارد مىشود از ناحيه حريق يا دزدى مثلا در مقابل
آن كه فلان مقدار بدهى، و بايد تمام قيودى كه در مسأله سابق ذكر شد، معلوم شود و قرارداد
شود.
مسأله 2866 - ظاهرا تمام اقسام بيمه صحيح باشد، با به كار بردن شرايطى كه ذكر
شد، چه بيمه عمر باشد، يا بيمه كالاهاى تجارتى، يا عمارات يا كشتيها و هواپيماها، و يا بيمه
كارمندان دولت يا مؤسسات يا بيمه اهل يك قريه يا شهر، و بيمه عقد مستقلى است و
مىتوان به عنوان بعض عقود ديگر از قبيل صلح آن را اجرا كرد.

411
بخت آزمائى
مسأله 2867 - بليطهاى بخت‌آزمائى كه متعارف شده است مىفروشند به مبلغ
معينى، پس از آن با قرعه‌كشى به اشخاصى كه قرعه به نام‌ آنها بيرون بيايد مبلغ معينى
مىدهند، خريد و فروش آنها جايز نيست و باطل است، و پولى را كه در مقابل بليط
مىگيرند، حرام است، و گيرنده ضامن است، و مبلغى را كه از قرعه‌كشى بدست مىآيد،
حرام است، و شخص گيرنده ضامن صاحبان واقعى آن مبلغ است.
مسأله 2868 - فرقى نيست در حرام بودن پول بليط بين آن كه بليط را بخرند يا بليط را
بگيرند و پولى بدهند به اميد آن كه قرعه به اسم آنها بيرون بيايد در هر دو صورت پول بليط
حرام، و پولى كه به قرعه دست مىآيد حرام و موجب ضمان است.
مسأله 2869 - اخيرا اسم بليط بخت آزمائى را عوض كرده‌اند و به اسم اعانه ملى بليط
را مىدهند ولى عمل، همان عمل است، و چون بليط بخت آزمائى مورد اشكال بوده ‌است، و
جمعى از خريد آن خوددارى مىنمودند، سودجويان اسم را براى اغفال اين دسته عوض نموده،
لكن در عمل فرقى ندارد، و در اين صورت با تغيير اسم حلال نمىشود، و پول بليط و پول قرعه
حرام و موجب ضمان است.
مسأله 2870 - اگر فرضا يك شركت يا مؤسسه پيدا شود و براى اعانت به مؤسسات
خيريه از قبيل بيمارستان يا مدارس اسلامى بليطهائى منتشر كند، و مردم هم براى اعانت اين
مؤسسات مبلغى بدهند، و آن شركت از مال خودش يا وجوهى كه از انتشار بليط به دست
مىآيد، با اجازه تمام پول دهندگان مبلغى به اشخاصى كه قرعه به نام آنها بيرون مىآيد
بدهد مانع ندارد، لكن اين مجرد فرض است، و بليطهائى كه اكنون فروخته مىشود، و
قرعه‌كشىهائى كه اكنون عمل مىشود، به اين نحو نيست، و پول بليط و قرعه حرام است.
مسأله 2871 - پول بليطهائى كه به دست شركتها مىآيد، و پول قرعه كشىها كه به
دست اشخاص مىآيد مجهول المالك است، و اگر مىتوانند صاحبان آنها را پيدا كنند، بايد
به صاحبانش رد كنند، و اگر نمىشود بايد از طرف صاحبان آن صدقه بدهند، و احتياط لازم
آن است كه از مجتهد جامع الشرايط اجازه بگيرند و صدقه بدهند.
مسأله 2872 - اگر آن كسى كه پول به دستش مىآيد فقير باشد نمىتواند خودش به
عنوان صدقه، از صاحبش بردارد، بلكه بايد به فقير بدهد بنابر احتياط لازم، بلكه خالى از قوت
نيست.
مسأله 2873 - اگر مال زيادى بدست آورد از قرعه كشى و با فقيرى قرار گذارد كه

412
به او صدقه بدهد و فقير مقدارى بردارد و باقى را به او رد كند و بخواهد با حيله حلال كند، جائز
نيست و حلال نمىشود، لكن اگر بدون شرط و قيد به فقير داد، و فقير مقدارى كه مناسب
حالش هست به او رد كند با رضايت اشكال ندارد.
تلقيح
مسأله 2874 - وارد نمودن منى مرد را در رحم زوجه او با آلاتى مثل آب‌ دزدك،
اشكال ندارد، لكن بايد از مقدمات حرام احتراز نمايند، پس اگر مرد با رضايت زن، اين عمل
را خودش انجام دهد، و منى خود را بوجه حلالى به دست بياورد مانع ندارد.
مسأله 2875 - اگر منى مرد را در رحم زنش وارد نمودند چه بوجه حلال يا حرام و از
آن، بچه توليد شد، اشكالى نيست كه بچه مال مرد و زن است، و همه احكام فرزند را دارد.
مسأله 2876 - جائز نيست داخل نمودن منى اجنبى را در رحم زن اجنبيه، چه با اجازه
زن باشد يا نه، و چه شوهر داشته باشد يا نه، و چه با اجازه شوهر باشد يا نباشد.
مسأله 2877 - اگر منى مردى را داخل رحم زن اجنبيه نمودند و معلوم شد بچه از آن
منى است، پس اگر اين عمل بطور شبهه بوده مثل آن كه گمان مىكرد زن خودش هست، و زن
نيز گمان مىكرد منى شوهر هست، و بعد از عمل معلوم شد از شوهر نيست، اشكالى نيست
كه بچه شرعا از اين مرد و زن است، و تمام احكام فرزندى را دارد، و لكن اگر از روى علم و
عمد باشد، محل اشكال است، و بايد احتياط در جميع مسائل مراعات شود، لكن اشكالى
نيست كه اگر اين بچه دختر باشد، پدر نمىتواند او را به زنى بگيرد، و اگر پسر باشد نمىتواند
مادرش را بگيرد، و نمىتواند دختر به محارمش اگر به عقد صحيح بود شوهر كند، و پسر محارمش
را بگيرد، لكن بايد در تمام مسائل ديگر احتياط نمايد.
تشريح و پيوند
مسأله 2878 - مرده مسلمان را تشريح نمىتوان نمود، و اگر تشريح كنند حرام است،
و براى قطع سر او و قطع ساير اعضاء او ديه است كه در كتاب تحرير الوسيله ذكر نموده‌ام، ولى
تشريح مرده غير مسلمان جايز است، و ديه ندارد، چه اهل ذمه باشد يا نباشد.
مسأله 2879 - اگر ممكن باشد تشريح غير مسلمان، جايز نيست تشريح مسلمان،

413
براى ياد گرفتن مطالب طبى اگر چه متوقف باشد حفظ جان مسلمانى يا عده‌اى از مسلمانان
بر تشريح، و اگر با امكان تشريح غير مسلمان تشريح مسلمان كنند معصيت كار، و بر آنها ديه
است.
مسأله 2880 - اگر توقف داشته باشد حفظ جان مسلمانى يا عده‌اى از مسلمانان بر
تشريح، و امكان نداشته باشد تشريح غير مسلمان، جائز است تشريح مسلمان، و اما براى
ياد گرفتن بدون آن كه زندگى مسلمانى موقوف بر آن باشد، جائز نيست و موجب ديه است.
مسأله 2881 - در موردى كه حفظ جان مسلمانان موقوف بر تشريح مسلمان است
بعيد نيست ديه نداشته باشد گرچه احتياط در ديه است.
مسأله 2882 - اگر حفظ جان مسلمانى موقوف باشد بر پيوند عضوى از اعضاء ميت
مسلمانى، جائز است قطع آن عضو، و پيوند آن، و بعيد نيست ديه داشته باشد، و آيا ديه بر قطع
كننده است يا بر مريض، محل اشكال است، لكن مىتواند طبيب با مريض قرار دهد كه او
ديه را بدهد و اگر حفظ عضوى از مسلمان موقوف باشد بر قطع عضو ميت، در اين صورت بعيد
نيست جائز نباشد و اگر قطع كند ديه دارد، لكن اگر ميت در حال زندگى اجازه داد ظاهرا
ديه ندارد، لكن جواز شرعى آن محل اشكال است و اگر خود او اجازه نداد، اولياء او بعد از
مرگش نمىتوانند اجازه بدهند و ديه از قطع كننده ساقط نمىشود، و معصيت كار است.
مسأله 2883 - قطع عضو ميت غير مسلمان براى پيوند، حرام نيست و ديه ندارد، لكن
اگر پيوند كرد، اشكال واقع مىشود در نجاست آن وميته بودن آن براى نماز، اگر ميته انسانى
در نماز اشكال داشته باشد، بنابر اين اشكال در ميته مسلمان نيز هست، و اشكال نجاست اگر
قبل از غسل قطع نمايند نيز هست، لكن مىتوان گفت كه اگر عضو ميت پس از پيوند، حيات
پيدا كند، از عضويت ميت مىافتد و به عضويت زنده در مىآيد. و نجس و ميته نيست بلكه
اگر عضو حيوان نجس العين نيز پيوند شود، و زنده به زندگى انسان شود از عضويت حيوان
خارج و به عضويت انسان در مىآيد.
مسأله 2884 - اگر قطع عضو را بعد از مردن جايز دانستيم، بعيد نيست كه در حال
حيات، فروش آن جايز باشد، و انسان بتواند اعضاء خودش را بفروشد براى پيوند، در مواردى
كه قطع جايز است، بلكه جواز فروش تمام جسم را تشريح در موردى كه جائز است، خيلى
بعيد نيست. اگر چه بىاشكال نيست لكن گرفتن مبلغى براى اجازه دادن در مورد جواز مانع
ندارد.
مسأله 2885 - انتفاع بردن به خون در غير خوردن و فروختن آن براى انتفاع حلال،

414
جائز است پس آنچه اكنون متعارف است كه خون را مىفروشند براى استفاده مريضها و
مجروحين مانع ندارد. و بهتر آن است كه مصالحه كنند يا آن كه پول را در مقابل حق اختصاص
يا در ازاء اجازه خون گرفتن بگيرند كه خالى از اشكال و احوط است. بلكه اين احتياط
حتى الامكان ترك نشود. لكن اگر گرفتن خون، براى صاحب آن ضرر داشته باشد. اشكال
دارد. خصوصا اگر ضرر فاحش و زياد باشد.
مسأله 2886 - جائز است خون بدن انسانى را به بدن ديگرى با آلات ديگرى منتقل
كنند و وزن آن را با مقياسهائى كه دارند تعيين كنند، و ثمن آن را بگيرند و با جهالت به وزن
جائز است بطور مصالحه انتقال دهند. و احوط آن است كه پول را در مقابل اجازه نقل
بگيرند، و اين احتياط چنانچه گذشت حتى الامكان ترك نشود.
خاتمه
مسأله 2887 - گوسفند يا حيوانات ديگر را اگر ذبح كنند با كارخانه‌ها و مكينه‌هائى
كه اخيرا در بعض بلاد متعارف شده است، حرام و نجس و مردار است، و فروش و خريد آنها
جائز نيست، و فروشنده ضامن پول خريدار است چه كليد برق را مسلمان بزند و تسميه بگويد
و رو به قبله باشد و از حلقوم ببرد يا نه چه برسد به آن كه اين امور نيز مراعات نشود، ولى
گوشتهائى كه در بازار مسلمانان فروش مىرود و احتمال داده مىشود كه بطور شرعى ذبح
شده باشد، حلال و خريد و فروش آن جايز است.
مسأله 2888 - گوشتها يا مرغهاى سر بريده‌اى كه از بلاد كفر مىآورند، محكوم به
نجاست و حرمت و مردار بودن است، مگر آن كه ثابت شود ذبح شرعى آنها.
مسأله 2889 - راديو و تلويزيون داراى منافع حلال عقلائى و منافع حرام است از نظر
اسلام و جائز است انتفاع بردن از آنها به نحو حلال، از قبيل اخبار ومواعظ از راديو و نشان
دادن چيزهاى حلال براى تعليم و تربيت صحيح، يا نشان دادن كالاها و عجايب خلقت از بر
و بحر از تلويزيون و اما چيزهاى حرام از قبيل پخش غنا، و موسيقى و اشاعه منكرات از قبيل
پخش قوانين خلاف اسلام و مدح خائن و ظالم، و ترويج باطل، و ارائه چيزهائى كه اخلاق
جامعه را فاسد و عقايد آنها را متزلزل مىكند. حرام و معصيت است.
مسأله 2890 - چون استعمال اين آلات در دوران طاغوت در منافع حرام شايع و رايج
بود بطورى كه استعمال حلال آن تقريبا غير مقصود بود اجازه نمىدادم فروش و خريد آنها را اما

415
خريد و فروش آنها براى استفاده مشروع اشكال ندارد.
مسأله 2891 - كسانى كه مىخواهند از بانكها يا غير آنها قرض بگيرند و دهنده بدون
ربا قرض نمىدهد، جائز است اصل قرض را قبول كنند، و شرط را در واقع و بطور جد قبول
نكنند، و در اين صورت اگر اظهار قبول كنند بدون جد و قصد حقيقى، اين قرار صورى حرام
نيست، بنابر اين اصل قرض صحيح است شرط باطل، و مرتكب حرام هم نشده‌اند.
مسأله 2892 - اگر پولى به بانك يا غير آن بدهند و بانك به آنها ربا بدهد جائز نيست
بگيرند اگر چه قرار هم نگذاشته باشند، ولى اگر قرض گيرنده مجانا چيزى بدهد حرام نيست،
و جائز است گرفتن آن.
مسأله 2893 - در بيع مثل به مثل اگر قيمتها با هم اختلاف داشته باشد و بخواهند از
بيع مثل به مثل فرار كنند - نه از زيادى - جائز است حيله، مثلا اگر يك كيلو گندم خوب به
دو كيلو گندم بد ارزش دارد و مىخواهند يك كيلو خوب بدهند، و دو كيلو بد بگيرند در اين
مورد اگر چيزى ضميمه كنند از بيع مثل به مثل فرار كنند جائز است.
مسأله 2894 - اگر بخواهند مثل به مثل را مبادله كنند و ربا بگيرند با حيله، جائز
نيست، مثلا يك خروار گندم را كه ارزش آن نصف دو خروار است اگر بخواهند مبادله
كنند كه يك خروار بدهند و بعد از شش ماه دو خروار بگيرند زيادى ربا است و با ضم
چيزى صحيح نمىشود، و علاوه بر آن كه معامله حرام است باطل هم مىباشد، و مثل باب
قرض نيست كه قرض صحيح باشد و شرط باطل، بلكه اصل معامله باطل است.
مسأله 2895 - از مسأله قبل ظاهر شد كه حيله در موردى است كه بخواهند از معامله
مثل به مثل فرار كنند بدون آن كه زياده قيمت و ربا در كار باشد و اما مواردى كه مىخواهند
ربا بگيرند حيله جائز نيست. و اگر در بعض رساله‌هاى عمليه اينجانب چيزى بر خلاف آن
ذكر شده است صحيح نيست.
والسلام عليكم و رحمت الله و بركاته

416

توضيح المسائل (فارسي) نسخه متنی

فارسی

کردی

العربیه

اردو

Türkçe

Русский

English

Français

کانال فیلم من

تبیان من

فایلهای من

کتابخانه من

پنل پیامکی

وبلاگ من

اینجــــا یک کتابخانه دیجیتالی است

با بیش از 100000 منبع الکترونیکی رایگان به زبان فارسی ، عربی و انگلیسی

توضيح المسائل (فارسي) - نسخه متنی

روح الله خمینی

آدرس پست الکترونیک گیرنده :

آدرس پست الکترونیک فرستنده :

نام و نام خانوارگی فرستنده :

پیغام برای گیرنده ( حداکثر 250 حرف ) :

کد امنیتی را وارد نمایید

فونت

اندازه قلم

حالت نمایش