کتابدار کتابخانۀ کودکان و کودک معلول
م. ر. مارشال

آنان که با کودکان معلول سرو کار دارند بر این باورند که کتابداران می توانند با «درک و دریافت» مشکلات و نیازهای خاص کودک معلول بیشترین کمک ها را به او بکنند، یاری و مددی که تنها به کتابدار کتابخانه های کودکان و آموزشگاه ها محدود نمی شود، بلکه همۀ کتابداران را دربر می گیرد، چه بیشتر کودکان معلول رشد می کنند و بزرگسال معلول می شوند.
به سال ۱۹۷۱، مجمع عمومی سازمان ملل متحد بیانیۀ حقوق عام و خاص عقب ماندگان ذهنی عام و خاص عقب ماندگان ذهنی را به تصویب رساند، بیانیه ای که در واقع می توان آن را برای انواع معلولیت ها به کار برد، زیرا حق آموزش و مطالعه شامل همگان می شود. شایان یادآوری است که سازمان ملل متحد نشر و اعلان رسمی این بیانیه را ضروری شمرد و این سند نشانگر تلاش های به عمل آمده کلی برای کودکان معلول و تهیه و تدارک امکان دسترسی آگاهانه، مفید و متنوع آنان به کتاب ها و منابع مربوط است، گونه ای دستیابی که کتابداران را به توجه خاص به جوانب موجودی آثار، بناها و خیرگی کارکنان ملزم می دارد و به منظور برآوردن نیازهای کودکان معلول باید تغییر یا گسترش یابد.
کتابداران نه تنها در باب این نیازها نگرش هایی خطا و معلوماتی اندک دارند، بلکه باید به عنوان اعضایی از جامعه که مایلند نسبت به انحراف از هنجارها بی خبر و هراسناک باشند، سرزنش ها شوند.
جداسازی اجتماعی در خانه یا موسسه و در برخی کشورها در آموزشگاه های ویژه، به طور کلی در میان همگان و بسیاری از کتابداران این دیدگاه را به وجود آورده است که کودک معلول فردی است آشوب آفرین و اضطراب آور و بهتر است که از مرم «بهنجار» دور ماند، در نتیجه رشد اجتماعی و هیجانی کودک معلول مختل می شود و همگان از نیازهای چنین کودکانی به دستیابی تسهیلات بهنجاری که برایشان امکان پذیر است بی خبر می مانند.
بدین سان، کتابخانه ها به منزلۀ یکی از تسهیلات در اختیار افراد جامعه، نقشی حیاتی در تهیۀ منابع لازم جهت رشد قوای عقلانی، تخیل و دانش هر فرد در هر شرایط جسمی یا ذهنی ایفا می کند، خواه چنین کسانی در خانه و در آموزشگاه زندگی کنند یا در موسسه ای به حیات ادامه دهند.
هر دسته از معلولان نیازمندی هایی خاص و احتمالاً متفاوت از کتابخانه دارند و بسیاری از کشورها شیوه های مختلفی در راه تلاش جهت برآوردن آنها پیش می گیرند. برخی معلولان به تدارک طرح های مادی، اشکال خاصی از منابع و تعداد بیشتری از آن گونه منابعی که برای استفادۀ بهنجار تهیه می شود نیازمندند و برخی دیگر محتاجند کتابخانه به سوی آنان دست یازد.
اما اغلب این واقعیت که کودک معلول تحت مراقبت شمار زیادی از مقامات مسئول است و هر یک برای رفاه او عنایت و وظیفۀ خاصی دارند و منابع مالی آنها از سرچشمه های مختلفی به دست می آید بساط چنین تدارکاتی برچیده می شود. در بریتانیا یکی از آموزگاران کودکان معلول جسمی در مورد این افراد به رقم پنجاه تن دست یافت که به طریقی مسئول نیازهای ویژه یک کودک معلول بودند. کودک آموزش پذیر احتمال دارد به کتاب ها و دیگر منابع آموزشگاه خود، به گونه ای اسمی یا واقعی به کتابخانۀ عمومی و احتمالاً به منابع ملی کشورش دسترسی داشته باشد، اما به سبب دشواری های ارتباطی و همکاری، همۀ این مراکز چندان خدمتی برای او انجام ندهند، چه ماهیت معلولیت برای هرگونه بهره جویی از آنچه تهیه و تدارم می شود، یاری بسیاری می طلبد. در واقع، احتمال دارد این موانع و کمیت و دامنۀ محدود مواد مناسب، دستیابی به همۀ مواد و خدمات کتابخانه را به سطحی فروتر از نیازهای کودک معلول کاهش دهد.
وجود چنین دشواری هایی در کشورهایی که در آنها خدمات آموزشی، کتابخانه، پزشکی و اجتماعی بسیار منظمی به چشم می خورد، تنها مؤید وضع وخیم کودکان معلول در ممالکی است که چنین خدماتی در آنها چندان به سامان نرسیده است.
طبقات معمول و مشترکی از معلولان وجود دارد و نیاز به منابعی مشترک، و با آن که توصیۀ شکل مشترکی از خدمات کتابخانه ای جهت معلولان دشوار می نماید، جنبه های تهیه و تدارک رایجی جاری است که شیوه های مفصل آنها از کشوری به کشور دیگر تفاوت می کند و گاه درون یک مملکت نیز با هم اختلاف دارد.
این طبقات و گروههای معلول کدامند؟ با آن که در این مقاله از اصطلاح هایی کلی نظیر دیداری، شنیداری و ذهنی استفاده شده است، حوزه های خاص معلولیت را می توان به شرح زیر دسته بندی کرد:
۱ – معلولیت دیداری، که افراد کاملاً نابینا و نیمه بینا را دربر می گیرد؛
۲- اختلال شنوایی، که افراد کاملاً ناشنوا و نیمه شنوا را شامل می شود؛
۳ – معلولیت جسمی، که شامل افراد مبتلا به اسپینا بیفیداد، فلج مغزی، عوارض سینه و کلیه، نقایص مادرزادی نظیر ناهنجاریهای قلبی، هیدروسفالی و آسیب های تولد، عوارض استخوانی، پوستی، ماهیچه ای، ناهنجاری های خونی و کسانی می شود که حوادث جاده ای یا دیگر تصادف ها به آنان صدمه زده است؛
۴- اختلال های گویایی و زبانی که در نتیجۀ ناشنوایی پیش نیامده باشد؛
۵- صرع؛
۶- معلولیت ذهنی و هیجانی، که افراد مبتلا به زیر هنجاری ذهنی، زیر هنجاری آموزشی و پرورشی، ناسازگاری، درخود ماندگی، اختلال شخصیتی و هراس از مدرسه را دربر می گیرد؛
۷- معلولیت های چندگانه، که شامل افرادی با بیش از یک معلولیت دیده می شود، هر چند باید توجه کرد که بسیاری از معلولیت های نامبرده همراه با اختلال های اضافی است. برخی معلولان دیداری اندک گرفتگی و اختلال شنوایی دارند، بسیاری از مبتلایان به اختلال شنوایی نقایص گویایی دارند و بعضی از کودکان مبتلا به زیر هنجاری ذهنی گرفتار اختلال های جسمی هم می باشند. و در هر طبقه، بسیاری از مشکلات ذهنی و هیجانی در رنجند که حاصل مستقیم معلولیت آنهاست و از مشهودترین آنها می توان از عقب ماندگی پرورشی یا زیر هنجاری نام برد که بر اثر بستری شدن، ناسلامتی و اغلب از محرومیت اجتماعی بر می خیزد.
۸- محرومیت اجتماعی یا محیطی که در این مقاله از بررسی آنها چشم می پوشیم.
در بیشتر کشورهایی که از نظر فنی پیشرفته اند، تعداد کودکان تک معلولیتی در حال کاهش و چند معلولیتی در حال افزایش است. برای نشان دادن این وضع، شاید تفکیک این ارقام در بریتانیا برای کسانی که آموزشی ویژه می گیرند مفید باشد (جدول ۱) این رقمها از آمارهای رسمی برگرفته شده است.
گروه معلولان / در آموزشگاه های ویژه / در سیاهه ی انتظار
زیر هنجار آموزشی(خفیف) و زیر هنجار آموزشی(شدید) / ۸۴۶۱۲ / ۱۱۲۲۸
ناسازگار / ۱۴۲۰۸ / ۱۸۲۲
معلول جسمی / ۸۴۶۱۲ / ۱۲۱۳۹
زودرنج / ۰۷۶۱۴ / ۸۳۸
نیمه شنوا / ۰۴۷۴۴ / ۲۳۷
ناشنوا / ۰۳۶۷۲ / ۱۲۷
نیمه بینا / ۰۲۲۲۳ / ۲۱۶
نابینا / ۱۲۲۶ / ۱۲۷
صرعی / ۸۹۱ / ۴۹
دارای نقایص گفتاریدر آموزشگاه های بیمارستان ها /۵۰۰ / ۱۱۰
(اغلب زیرهنجار آموزشی شدید) / ۸۶۲۶ / ۱۴۹۹۱

جمع / ۱۲۲۲۸۳


برگردان:
دکتر اسدالله آزاد
منبع:
پیام کتابخانه، س۲، ش۱(بهار ۱۳۷۱):۳۹-۴۷.