تلفیق کودکان عادی و استثنایی امتیاز آموزش مونته سوری
گیتا موللی

امروزه لزوم تلفیق کودکان استثنایی و عادی در کلاس های درس بر همه آشکار است و به تصویب قانون رسیده است. اما این اتفاق اگر بدون زمینه ی مناسب بیافتد، کلاس های درس سنتی و معمول را با چالش هایی روبرو می کند.
معلم های عادی برای اداره ی کلاس های تلفیقی به آموزش نیاز دارند. دانش آموزان عادی باید برای ایفای نقش خود در روش تلفیقی آماده شوند سیستم تلفیقی مزایای بسیار نسبت به کلاس های درس عادی و استثنایی دارد و تئوری ها و روش هایی برای حمایت از این روند ایجاد شده اند. کودکان استثنایی به این طریق در محیطی شادتر، آموزه های بهتر و نتیجه های موفقیت آمیزتری به دست می آورد.

تلفیق در روش مونته سوری
روش مونته سوری ابتدا برای آموزش کودکان استثنایی و با هدف آموزش زود هنگام خردسالان پدید آمد. دکتر ماریا مونته سوری در اوایل قرن بیستم برای نخستین بار این روش را معرفی کرد. کار او به عنوان پزشک دستیار در کلینیک روان پزشکی کودکان سبب شد به کار با کودکان کم توان علاقه مند شود. او دریافت تعداد زیادی از کودکان با مشکلات ذهنی را در بیمارستان های روانی جای داده اند. در آن زمان بر این عقیده بودند که فلج های مغزی و بیماری های از این دست جنبه ی پزشکی دارد. از نظر مونته سوری مشکلات ذهنی قبل از هر چیز یک مساله ی آموزشی بود، نه پزشکی.
برخورد پیروزمندانه ی ماریا مونته سوری با کودکان بیمار برای او فرصتی ایجاد کرد تا به ترتیب مربی آموزش کودکان استثنایی بپرازد. او پس از آن کار خود را با کودکان خیابانی که در محله های بسیار فقیر نشین و خرابه های شهر رم زندگی می کردند آغاز کرد و به کار بر اساس روش و فلسفه ی خود در این مراکز ادامه داد.

پیرزوی های او سبب جلب نظر جهان و شهرتش در آموزش و پرورش آن زمان شد و ماریا توانست جایزه ی صلح نوبل را به خود اختصاص دهد.
دکتر ماریا مونته سوری بر چند اصل تاکید داشت:
اهمیت احترام به کودک به عنوان یک فرد؛
آگاهی از روند رشد کودک و این که کودک بسیار دقیق و حساس مشاهده شود؛
توجه به این نکنه که بازی کودک، کار کودک است. (به این دلیل فعالیت ها و مواد آموزشی موجود در کلاس های مونته سوری «کار» نامیده می شدند)

او باور داشت که آشنایی مربیان با اصول مطرح شده، سبب می شود تا کودکان خود به شکل فعال و مسئول وارد کار شوند. نگرش مونته سوری در تضاد کامل با روش هایی بود که کودک را به سوی فعالیت های از پیش تعیین شده وادار می کرد. او عقیده داشت که فعالیت های کودک باید با توجه به میل و سلیقه کودک باشد، نه مربی.

ماریا مونته سوری پی برد که نیازهای کودکان ویژه با کودکان عادی متفاوت است. هر چند از نظر او همه ی کودکان نیازهای بسیاری دارند که در محیط آموزشی با تلفیق کامل قابل دست یابی است.
او روش کل نگر را مطرح کرد که به تفاوت های فردی هر کودک بسیار اهمیت می داد. مونته سوری در کار با کودکان دریافت هر کودکی با روش و سرعت خاص خود می آموزد. بنابراین فعالیت های مختلف بر اساس رشد شناختی، فیزیکی، اجتماعی و ... باید با در نظر گرفتن نقاط قوت و مراحل رشد کودک تنظیم شود.

دکتر ماریا مونته سوری مشاهده کرد کودکان مراحل حسی متفاوتی را می گذرانند که در طی آن مراحل، آمادگی بسیاری برای دریافت مهارت های ویژه یادگیری دارند. او اهمیت توسعه ی این حس ها را در سنین ۲-۶ سالگی خاطر نشان کرد. در این سال ها کودک تمایل دارد از حس خود استفاده کرده و آن ها را کامل کند.

از این رو مواد آموزشی کودکان به گونه ای طراحی می شوند که کودک به وسیله ی آن ها، دیدن، لمس کردن، حس کردن، شنیدن و حرکت را بیاموزد. در محیط آموزشی مونته سوری، کودکان نیازهای خود را به وسیله ی فعالیت های انفرادی و خود به خودی برآورده می کنند. حساسیت های کودکان و تمایلات شات، انتخاب های آن ها را تعیین می کند. در این نظریه برای آموزش تمرکز و انضباط به کودکان در کنار یادگیری سایر مهارت ها، مواد آموزشی که اندیشه مندانه انتخاب شده اند در اختیارشان گذاشته می شود.

آموزش کودکان روندی فعال دارد، نه انفعالی و کودک، خود می آموزد. در محیط آموزشی مونته سوری، مربی، مواد آموزشی مورد نیاز کودک را در اختیار او می گذارد تا بتواند کار خود را انجام دهد. این مواد آموزشی به صورت انفرادی و یا در گروه های کوچک به کودکان داده می شود. هنگامی که درسی مطرح می شود، انتخاب فعالیت ها با کودک است و کودک بر حسب نیاز می تواند بارها و بارها آن را تکرار کند.

مونته سوری معتقد بود معرفی این نظام تازه به آموزش و پرورش، کوششی است برای پیوند خانه و مدرسه. او فعالیت های مدرسه اش را بر اساس فعالیت های خانه طرح ریزی کرد. در روش آموزشی مونته سوری، آموزش اتوماتیک یا خودآموزی اصل مهمی است. در این روش فعالیت ها و مواد آموزشی به گونه ای سازمان داده و طرح ریزی شده بود که کودکان در هنگام نظارت آموزگار به خود آموزش می دادند.

در این روش، خودآموزی با وسیله های کمک آموزشی انجام می شود و وسایل کمک آموزشی شامل بیست و شش قطعه است که امکانات لازم برای تربیت همه ی حواس به جز چشایی و بویایی را فراهم می کند. برای آموزش توانایی های بینایی، به کودک استوانه های چوبی داده می شود تا آن ها را در سوراخ هایی که در یک تخته ی سخت چوبی تعبیه شده است جای دهد. در زمینه ی درک اندازه ها و بعدها که نیاز به حرکت و تلاش عضلانی شدیدتری دارد، آموزش با اشیای بزرگ تر انجام می شود. مواد لازم برای این منظور، مکعب، پله های بلند، پله های بزرگ و اشیایی مانند این است. برای تربیت حس گرمی و سردی دست های کودک، در آب سرد، نیم گرم و سپس در آب داغ گذاشته می شود. تمرینات لامسه شامل لمس متناوب نوارهای کاغذی صاف و سمباده است.
برای تقویت حس تشخیص رنگ ها و تشخیص رنگ های نزدیک به هم، از قرص های رنگی استفاده می شود. بدین ترتیب که یک سری شصت و چهار عددی قرقره که در هشت رنگ و هر رنگ نیز در هشت رنگ فرعی دیگر تهیه شده است، در اختیار کودک گذاشته می شود. برای تقویت حس شنوایی از جعبه های کوچک شن و ریگ استفاده می شود تا به کودک کمک شود صداهای مختلف را از هم تشخیص دهد. روش مونته سوری تعدادی بازی ساکت و خاموش را نیز به کار می برد. در این بازی ها، به آرامی سکوتی عمیق در کلاس به وجود می آید و از کودکان خواسته ی می شود به صدای وزوز مگس ها و خش خش برگ درخت ها گوش کنند. پس از آن از صداهایی که با هم متفاوت هستند و به تدریج شبیه هم می شوند، استفاده می شود. اما مونته سوری از این روش کمتراستفاده کرد، زیرا کودکان نمی توانند مانند سایر حواس با این فعالیت ها حس شنوایی خود را تمرین بدهند. وسیله هایی که روش مونته سوری برای تربیت حس تشخیص وزن، به کار می برد عبارت اند از قرص های چوبی هم اندازه ای که از انواع چوب ها ساخته شده اند، اما وزن های متفاوت دارد. برای تربیت در تشخیص شکل ها، که برای آن از حس لامسه و عضلات با هم استفاده می شود، اشیایی به کار می رود که شکل های متفاوتی دارند.

در روش مونته سوری افزون بر لوازمی مانند تاب، میله ی چوبی، سکوی چوبی برای پرش های طولی و نردبان طنابی، از ژیمناستیک نیز در قالب تمرین های هدایت شده و بازی های آزاد بدون لوازم استفاده می شود. کلاس های مونته سوری برای کودکان و والدین هر دو جذاب است. کلاس های روشن و گرم و پر از گیاهان، حیوانات، لوازم هنری، موسیقی، کتاب و در بخشی از کلاسی لوازم آموزشی جذابی به چشم می خورد. این قسمت ها با عنوان های زندگی عملی، آموزش حسی، ریاضی، زبان، جغرافی و فرهنگ مشخص شده اند. این لوازم به گونه ای هستند که کودک خود اشتباهش را اصلاح می کند. وسیله ها به کودک کمک می کند برای خود کار کند و از طریق رقابت، اعتماد به نفسش تقویت شود.

از آن جایی که شیوه ی مونته سوری بر مشاهده استوار است، بنابراین کودکان از طریق تجربیات سیستم و روند تحقیق و کشف، به بهترین وجه یاد می گیرند. در این روش، تقسیم موضوع و روند کار به دوره های زمانی مشخص معنا ندارد، بلکه معلم ها زمانی که کودکان آماده باشند آن ها را انفرادی یا در گروه های کوچک به دور هم جمع کرده و موضوع های آموزشی را مطرح می کنند. افزون بر آن، حضور گروه های سنی گوناگون در یک کلاس سبب ایجاد حس هم کاری و یاری به یک دیگر هم می شوند. در این روش موقعیت هایی برای آزادی انتخاب ، حرکت و ایجاد ارتباط با یک دیگر نظم درونی کودکان را تقویت می کند. آزادی کودک برای تکرار یک فعالیت سبب می شود کودک بر روی یک موضوع خاص تمرکز کند. اصلی که مونته سوری آن را تنها اصل درست در آموزش می داند.

فعالیت مونته سوری در سراسر جهان علاقه و توجه خاص نسبت به آموزش و پرورش کودکان، قبل از مدرسه را برانگیخت. مونته سوری در برنامه های مختلف برای سخن رانی به کشور آمریکا رفت و در زمینه آموزش و پرورش کودکان ویژه و عادی سخنرانی کرد. با توجه به ویژگی های مطرح شده در روش مونته سوری این شیوه برای آموزش کودکان استثنایی شیوه ای مناسب و جالب است. اما روش مونته سوری در درون خود روشی تلفیقی است. در ادامه به جوانبی از کار مونته سوری که ارتباط مستقیمی با آموزش و پرورش کودکان ویژه دارد می پردازیم.
کار در کلاس مونته سوری بر اساس آمادگی فردی کودکان است، نه متوسط سن تقویمی هم کلاسی های آنان. زمانی که کودک کم توانی بر روی یک مهارت فعالیت می کند، تنها نمی ماند و به نظر نمی آید او کاری غیر از معمول و متفاوت با سایر هم کلاسی ها انجام می دهد.

تلفیق گروه سنی متفاوت
کلاس های مونته سوری شامل همه ی گروه های سنی است (۳-۶ سال، ۶-۱۲ سال، ۱۲-۱۵ سال). این تفاوت سنی سبب ایجاد حس تعلق به اجتماع و گروه می شود. کودکان در این روش به یک دیگر کمک می کنند. در عین حال کودکان کوچک، کودکان بزرگ تر را الگوی خود کرده و از تجربیات آنان استفاده می کنند. دانش آموزان بزرگ هم خود را مسوول و رهبر می بینند. دانش آموزان از یک دیگر می آموزند. هر عضو به دلیل کمکی که به گروه می کند، ارزش ویژه ای نصیبش می شود. کودکان دارای نیازهای ویژه فرصت تعامل با افراد زیادی را به دست می آورند. بنابراین انگیزه های آن ها تقویت شده و مهارت های خود را توسعه می دهند. گاهی از این کودکان انتظار می رود تا نقش مربی دوستان خود را بازی کنند.

کودکان ممکن است سال ها در یک کلاس و با یک معلم واحد و با دوستان خود بمانند. در نتیجه مربی فرصت می یابد سطح رشدی آن ها، شیوه ی یادگیری شان و سیستم های حمایتی خانواده های شان را از نزدیک بشناسد. این امر، برای کودکان کم توان به این معناست که نیازی نیست آن ها دوره ای را بگذرانند تا در آن دوره مربی کودک و مشکلاتش را درک کند.

هم چنین در گروه های با سنین متفاوت لوازم آموزشی بسیار متفاوتی در هر کلاس نیاز است. این منابع و لوازم به منظور استفاده ی همه ی کودکان است، نه میانگین نیازهای کودکان. در نتیجه کودکان کم توان از موادی استفاده می کنند که نه تنها قابل استفاده ی آن هاست، بلکه دیگر اعضای گروه نیز از آن مواد بهره می گیرند.

سهیم شدن والدین، مربیان و متخصصان در آموزش کودک
در فلسفه آموزشی مونته سوری، والدین جزء مکمل در آموزش کودکان و بخش طبیعی از زندگی کلاسی روزمره به شمار می روند. هم چنین آموزش گروهی از موضوعات اساسی در کلاس های مونته سوری است. مربیان با یکدیگر کار می کنند و اطلاعات خود را با هم رد و بدل می کنند و در مسئولیت ها سهیم اند. روش بین رشته ای مونته سوری در حقیقت نوعی از سیستم تلفیقی است که در آن، در صورت لزوم متخصص ها و مربی ها برای بهبود وضعیت کودکان کلاس، مسوولیت ها را با یک دیگر تقسیم می کنند تا همه ی کودکان بتوانند از کلاس بهترین بهره را ببرند.

حمایت از فرد فرد کودکان در جمع
برنامه های آموزشی انفرادی در کلاس مونته سوری به نیازهای فردی کودکان کم توان بسیار توجه دارد. هر کودک با سرعت خاص خود از برنامه و مواد آموزشی استفاده می کند. در عین حال بعضی از درس ها در گروه های کوچک یا بزرگ گذرانده می شوند. این محیط منجر به آموزش انفرادی همه ی دانش آموزان از جمله کودکان با نیازهای ویژه می شود.
در این محیط کودکان آزادند تا فعالیت های مورد علاقه ی خود را انتخاب کنند. از این رو به تصمیم گیری و ابتکار عمل و خودکفایی تشویق می شوند.
کودکان بیش ترین اوقات روز خود را در مدرسه به زندگی اجتماعی می پردازند و این امر سبب ایجاد موقعیت های ارزش مندی می شود تا کودکان کم توان بتوانند از دیگر کودکان عادی الگو بگیرند و رفتارهای منفی آن ها کاهش یابد. این حالت برای کودکان دارای نیازهای ویژه که مهارت های اجتماعی ضعیف و رفتارهای غیر مستقل تری دارند، می تواند بسیار سودمند باشد.

آموزش های مفاهیم انتزاعی با روش های عینی و ملموس
در روش آموزش های مفاهیم انتزاعی یا روش های عینی و ملموس، استفاده از مواد آموزشی ملموس برای کودکان کم توان بسیار اهمیت دارد.
کلاس های مونته سوری امکانات وسیعی را برای آموزش در اختیار کودکان می گذارد. برای مثال برای آموزش اعداد از ۱۰- ۲۰ گروه مهره های طلایی ده تایی و برای نمایش ۹-۱ مهره های تکی وجود دارد. بدین ترتیب عدد ۱۱ را با یک مهره ی طلایی ۱۰تایی و یک مهره ی ۱ نشان می دهند. این نکته برای بسیاری از کودکان کم توان ذهنی و دچار اختلالات رشدی می تواند مفید باشد.

طراحی مواد آموزشی مناسب رشد و سازمان دهی ادراک
طراحی مواد آموزشی در حوزه ی هر حس بر روی تربیت آن حس تأکید دارد. برای مثال برج صورتی تشکیل شده از ده مکعب صورتی با سایزهای بزرگ همه به یک شکل و یک رنگ اند و تنها تفاوت آن ها در اندازه است. در برج صورتی تأکید بر اندازه ی مکعب است. از این رو کودک با چیدن آن ها تمایز دیداری خود را تقویت می کند. رشد در حوزه ی حسی برای کودکان دچار اختلالات حسی بسیار اهمیت دارد.
برای مثال کودکی که قادر به دیدن نیست از بسیاری از مواد آموزشی که حس شنوایی، بویایی، لامسه و غیره را پرورش می دهد، می تواند فراوان سود ببرد.

تأکید بر کاربردی بودن مواد آموزشی
همه ی مواد آموزشی مورد استفاده در روش مونته سوری تا حد امکان اشیایی واقعی هستند، نه اسباب بازی. برای مثال کودکان نان را با چاقوی واقعی می برند، با جاروی واقعی زمین را جارو می کنند و میزهای خیس را با پارچه خشک می کنند. هدف آموزش در کلاس های مونته سوری آماده کردن کودکان برای زندگی واقعی است. حوزه ی کودکان استثنایی بر رشد مهارت های عملکردی تأکید دارد. مهارت هایی که بقای فرد یا رفاه او را تامین می کند. مهارت های عمل کردی، مهارت های متفاوتی هستند که توانایی فراگیر را برای عملکرد مستقل و مفید در خانه، مدرسه واجتماع بهبود می بخشد. برای مثال بخش آموزش زندگی واقعی که یکی از برنامه های آموزشی مونته سوری است، مهارت های بسیاری را به کودک می آموزد که در این طبقه بندی است.

رشد خودکفایی و توانایی تصمیم گیری کودک
پژوهش ها نشان می دهند کودکان دچار ناتوانی شدید، در زندگی روزمره، به ندرت تصمیمات معنی دار می گیرند. در واقع میان میزان ناتوانی کودک و قدرت تصمیم گیری رابطه ی عکس وجود دارد. کلاس های مونته سوری، قدرت تصمیم گیری کودکان دچار کم توان را افزایش می دهد و آن ها را در بسیاری زمینه ها، کارآموزانی خودکفا بار می آورد در یک کلاس کودکان هر وسیله ی آموزشی را که مایل باشند می توانند انتخاب کنند. بنابراین مربی فعالیت های کودکان را از پیش تعیین نمی کند. این کودکان به اندازه ی کودکان عادی حق انتخاب دارند و در طی روز بارها و بارها در موقعیت تصمیم گیری واقعی قرار می گیرند. این امر در عین حال خودکفایی آنان را افزایش می دهد. هم چنین با فرصت یافتن برای فعالیت های پیاپی و طولانی در یک روز و آزادی برای تجربه ی واقعی، حس استقلال در آن ها رشد یافته و بنا به میل خود روش آموزش محتوا را انتخاب می کنند.

رشد الگوی کاری سازمان یافته در کودکان
یکی از هدف های بخش آموزش زندگی واقعی نقطه ی آغاز هر کودک خردسال در روش مونته سوری، رشد عادت های کار منظم و سازمان یافته است. غالب مواد آموزشی بر اساس همین هدف انتخاب شده اند. کودکان کم توان که نیازی حیاتی به آموزش نظم و تربیت دارند. از این هدف استفاده ی بسیاری می برند.

ارزش نمایش های کودکان در شیوه های آموزش مونته سوری
اجرای نمایش ها به خودی خود برای دانش آموزان کم توان بسیار ارزش مند است. نمایش های کودکان، دقیق و دارای نظم خاصی اند و حداقل زمان آموخته شده برای نشان دادن فعالیت مورد نظر و اجرای نمایش ها کافی است و از ابتدا تا انتها بر اساس روند تربیتی خاصی پیش می رود. در حوزه ی آموزش استثنایی نمایش ها مساوی گام های رفتاری عینی در زنجیره ی آموزشی است که به کسب یک مهارت منتهی می شود.

تأکید بر ارزش تکرار در محیط مونته سوری
پیش رفت کودکان دارای نیازهای ویژه در گام های بسیار کوچک و محدود و با تمرین های بسیار صورت می گیرد. مربیان مونته سوری و مربیان کودکان استثنایی هر دو بر این باورند که برای آموزش یک فعالیت، باید آن را به دقت به اجزای کوچک تری تقسیم کرد.
فلسفه ی آموزشی مونته سوری بر این اصل استوار است که میزان تکرار مورد نیاز هر کودک از فردی به فرد دیگر و از مهارتی به مهارت دیگر متفاوت است. بنابراین در میزان تکرار مورد نیاز هر کودک و هر مهارت، هر روز و برای همه ی کودکان انعطاف وجود دارد.

بسیاری از لوازم آموزشی مونته سوری به کنترل درونی اشتباه مجهزند
آن دسته از لوازم آموزشی که بتواند به کودک کمک کند تا روی اشتباهات خود کنترل داشته باشد، برای کودکان کم توان و عادی مزایای فراوانی دارد. از آن جایی که در این نوع وسایل اشتباهات بسیار آشکار و مشخص وجود دارد، کودکان بدون کمک مربی، خود متوجه اشتباهات می شوند و آن را اصلاح می کنند. اشتباهاتی که خود فرد آن ها را درست می کند، خیلی کم تر از اشتباهاتی که مربی آن ها را درست می کند، تکرار می شوند و یادگیری را تقویت و درونی می کنند. در آموزش کودکان استثنایی روی تقویت درونی تأکید نمی شود، اما اهمیت این موضوع برای این کودکان کم تر از کودکان عادی نیست.
و اما بررسی نهایی روش مونته سوری نشان می دهد موفقیت این روش به دلیل محیط آموزشی از پیش آماده شده است. در این محیط، مواد آموزشی تجربیات چند حسی و ملموسی در اختیار کودک می گذارد و کودکان را فعال بار می آورد. این محیط به کودک فرصت استقلال و باز خورد آنی و اصلاح می هد. مربی کار آزموده نیز از طریق مشاهده ی علمی میزان پیش رفت و یادگیری های کودک را ارزیابی می کند. مربی محتوا و مواد آموزشی پیشنهادی را جهت می دهد و روش ارزیابی را بر اساس برنامه ی آموزش از پیش تعیین شده و مصوب به اجرا در می آورد.
در سال ۲۰۰۱ میلادی قانون «هیچ کودکی جا نمی ماند» در ایالات متحده مصوبات جدیدی را مطرح کرد تا شکاف میان دانش آموزان اقلیت محروم با همسالان شان از میان برود. این قانون بر چهار اصل اساسی استوار است.

مسوولیت بیش تر برای کسب نتیجه ی بهتر،
افزایش انعطاف پذیری و کنترل نزدیک،
عرضه ی گزینه های بیش تر به والدین برای گزینش روی مناسب،
تأکید بر روش هایی که کارایی شان ثابت شده است.

روش مونته سوری اکنون جایگاه ویژه ای در آموزش و پرورش بسیاری از کشورهای جهان پیدا کرده است و با توجه به مواردی که ذکر شد، در آموزش و پرورش کودکان استثنایی می تواند بسیار مفید و کار ساز باشد.
منبع:
نامه مربی ،شماره ۴۴(مرداد و شهریور ۱۳۸۶) :۱۵-۲۳.