خدا مراد سليميان
نيايش با پروردگار عالم، آداب و شرايطي دارد كه با مراعات آن ها، امكان اجابت دعا زودتر فراهم خواهد شد. اين آداب به سه بخش تقسيم مي شوند:
اول: آدابي كه مي بايست قبل از نيايش مورد توجه قرار گيرند.
دوم: آدابي كه همزمان با نيايش رعايت مي شوند.
سوم: آن هايي كه پس از دعا و نيايش مراعات مي شوند.
آداب قبل از نيايش
عمده اين آداب عبارتند از اموري كه آمادگي انسان را براي قرار گرفتن در برابر خداوند افزايش داده، قلب انسان را متوجه عظمت پروردگار مي نمايند. برخي از آن ها عبارتند از:
1 - پاكيزگي و طهارت روحي و جسمي؛
2 - استفاده از بوي خوش و توجه به آراستگي ظاهري؛ (1)
3 - توجه به قبله و خداوند قبله؛
4 - گمان به اين كه اگر دعا كند خداوند اجابت خواهد فرمود؛
در اين باره از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله نقل شده است كه فرمودند:
«به طوري دعا كنيد كه يقين به اجابت پروردگار داشته باشيد.»
5 - صدقه دادن؛
امام صادق عليه السلام فرمود: هرگاه پدرم آداب نيايش
حاجتي داشت به هنگام زوال خورشيد (يعني هنگام ظهر) طلب مي كرد؛ و هنگامي كه اراده درخواست حاجت خود مي كرد قبل از آن صدقه مي داد، عطر استعمال مي كرد، به مسجد مي رفت و آنچه از خدا مي خواست در تحصيل جاجت خود دعا مي كرد.» (2)
آداب همراه نيايش
1 - به زبان آوردن حاجت
از امام صادق عليه السلام نقل است كه فرمودند: «ان الله تبارك و تعالي يعلم ما يريد العبد اذا دعاه ولكن يحب ان يبث اليه الحوائج (3) ؛ همانا خداوند تبارك و تعالي هر آنچه عبد در هنگام نيايش مي خواهد را مي داند، ولي دوست دارد كه حاجت ها را به درگاهش شرح دهد.»
2 - توسل به پيامبر و اهل بيت او
از آيات قرآن به خوبي استفاده مي شود كه وسيله قرار دادن مقام انساني صالح در پيشگاه خدا، و طلب چيزي از خداوند به خاطر او به هيچ وجه ممنوع نيست و منافاتي با توحيد ندارد. در آيه 64 سوره نساء مي خوانيم:
«و لو انهم اذ ظلموا انفسهم جاؤوك فاستغفروا الله و استغفر لهم الرسول لوجدوا الله توابا رحيما»؛ «اگر آن ها هنگامي كه به خويش ستم كردند (و مرتكب گناهي شدند) به سراغ تو مي آمدند، و از خدا طلب عفو و بخشش مي كردند و رسول نيز براي آن ها طلب عفو مي كرد، خدا را توبه پذير و رحيم مي يافتند.»
نيز در آيه 97 سوره يوسف مي خوانيم:
«برادران يوسف، از پدر تقاضا كردند كه در پيشگاه خداوند براي آن ها استغفار كند، و يعقوب نيز اين تقاضا را پذيرفت.»
در آيه 114 سوره توبه نيز موضوع استغفار حضرت ابراهيم عليه السلام در مورد پدرش (عمويش) آمده كه تاثير دعاي پيامبران را درباره ديگران تاكيد مي كند؛ و همچنين در آيات متعدد ديگر قرآن، اين موضوع منعكس است. از روايات متعددي كه از طرق شيعه و اهل تسنن در دست داريم نيز به خوبي استفاده مي شود كه توسل - به آن معني كه ذكر شد - هيچگونه اشكالي ندارد، بلكه كار خوبي محسوب مي شود. (4)
در اينجا لازم است به چند نكته اشاره شود:
الف - منظور از توسل اين نيست كه كسي حاجت را از پيامبر يا امام بخواهد، بلكه منظور اين است كه به مقام او در پيشگاه خدا متوسل شود، و اين در حقيقت توجه به خداست، زيرا احترام پيامبر صلي الله عليه و آله نيز به خاطر اين است كه فرستاده او بوده و در راه او گام برداشته است.
ب - بعضي اصرار دارند كه ميان حيات و وفات پيامبر و امامان عليهم السلام فرق بگذارند، در حالي كه از نظر يك مسلمان، پيامبر و صالحان، پس از مرگ زندگي برزخي دارند؛ زندگاني وسيعتر از عالم دنيا، همانطور كه قرآن، درباره شهيدان به آن تصريح فرموده است.
ج - بعضي نيز اصرار دارند كه ميان تقاضاي دعا از پيامبر، و سوگند دادن خدا به مقام او فرق بگذارند؛ تقاضاي دعا را مجاز و غير آن را ممنوع بشمارند. در حالي كه هيچگونه فرقي ميان اين دو ديده نمي شود.
د - بعضي از نويسندگان و دانشمندان اهل تسنن - به خصوص وهابيان - با لجاجت خاصي كوشش مي كنند تمام احاديثي كه در زمينه توسل وارد شده است را تضعيف كنند و يا با اشكالات واهي و بي اساس، آن ها را به دست فراموشي بسپارند؛ آن ها در اين زمينه چنان بحث مي كنند كه هر نگرنده بي طرفي احساس مي كند پيش از اين، اينان عقيده اي براي خود انتخاب كرده و اينك مي خواهند عقيده خود را بر روايات اسلامي تحميل كنند، و هر چه مخالف آن بود به نوعي از سر راه خود كنار بزنند؛ در حالي كه يك محقق هرگز نمي تواند چنين بحث هاي غير منطقي و تعصب آميزي را بپذيرد.
ه - روايات در مورد توسل به حد تواتر رسيده است؛ يعني به قدري زياد است كه ما را از بررسي اسناد آن بي نياز مي سازد؛ علاوه بر اين، در ميان آن ها، روايت هايي كه همگان صحيح مي شمارند نيز فراوان است. با اين حال، جايي براي خرده گيري در پاره اي از اسناد آن ها باقي نمي ماند. (5)
امام حسن عسكري عليه السلام از اجدادش از پيامبر صلي الله عليه و آله نقل مي كند كه: «خداوند سبحان به مومنان مي فرمايد، اگر بنده من از شما حاجتي داشته باشد، شما را به كسي كه دوست داريد درخواست مي كند. و مگر نمي دانيد بهترين و با كرامت ترين بندگان نزد من، محمد و علي؛ حبيب و ولي من هستند؟ پس هر كس حاجتي دارد به وسيله آن دو به من متوسل شود، به راستي دعاي حاجتمندي كه مرا به آن ها - كه از پاكان درگاهم هستند - بخواند، رد نمي كنم. پس هر كس مرا به آن ها بخواند، دعايش را مستجاب مي كنم و چگونه رد كنم دعاي كسي را كه مرا به حبيب و برگزيده ام، و ولي و حجتم و روح و نور و آيت و باب رحمت و وجه و نعمتم مي خواند رد كنم؟
مگر نمي دانيد كه آن ها را از نور عظمتم آفريدم و آن ها را اهل كرامت و ولايت خود قرار دادم؟ پس كسي كه مرا به آن ها بخواند - در حالي كه آگاه و عارف به حق و مقام آن ها باشد - اجابت دعايش بر من واجب است و اين حق او بر من است كه دعايش را مستجاب كنم.» (6)
در رواياتي نيز وارد شده است كه حتي خود امامان عليهم السلام به پدران خود متوسل مي شده اند. داود رقي مي گويد:
«بسيار مي شنيدم كه امام صادق عليه السلام در دعاهاي خود خداوند را به حق پنج تن قسم مي داد.» (7)
همچنين در رواياتي توسل پيامبران گذشته به انوار مقدس اهل بيت و پيامبر خاتم صلي الله عليه و آله نقل شده است. سعيد بن جبير از ابن عباس نقل مي كند كه گفت: از رسول گرامي اسلام درباره كلماتي كه حضرت آدم از پروردگار فرا گرفت، تا توبه او پذيرفته شد، سؤال كردم، آن حضرت فرمود:
«ساله بحق محمد و علي و فاطمة و الحسن و الحسين و...» (8)
3 - اصرار در نيايش
پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله در اين باره فرموده اند:
«ان الله يحب السائل اللجوج؛ خداوند نيايشگري كه بر دعاي خود پافشاري مي كند را دوست دارد.» (9)
و از اميرمؤمنان علي عليه السلام روايت شده است كه فرمود:
«الدعاء ترس المؤمن، و متي تكثر قرع الباب يفتح لك؛ دعا سپر مؤمن است و هرگاه دري را بسيار بكوبي بر روي تو باز مي شود.»
از امام باقر عليه السلام نيز روايت شده است:
«و الله لا يلح عبد مؤمن علي الله في حاجته الا قضاها الله له؛ به خداوند سوگند هيچ بنده مؤمني در دعا پافشاري و اصرار به درگاه خدا نمي كند جز اين كه خداوند حاجتش را برايش برمي آورد.» (10)
امام صادق عليه السلام نيز فرمودند:
«ان الله كره الحاح الناس بعضهم علي بعض في المسالة و احب ذلك لنفسه، ان الله يحب ان يسال و يطلب ما عنده؛ خداوند خوش ندارد كه مردم در حاجت هاي خود به يكديگر اصرار كنند، ولي پافشاري و اصرار در خواهش از خود را دوست دارد، خداوند دوست مي دارد از آنچه نزد او است سؤال و درخواست شود.» (11)
دست از طلب ندارم تا كام من برآيد // يا جان رسد به جانان يا جان ز تن برآيد
* * * * *
البته فراموش نشود كه اصرار در دعا و نيايش، با اصرار بر اجابت آن از طرف پروردگار متفاوت است، زيرا گاهي اجابت دعا به مصلحت انسان نيست.
4 - پنهان داشتن نيايش
در دعاهاي پنهاني، ريا و خودنمايي كمتر راه پيدا كرده، به اجابت پروردگار نزديكتر است. خداوند در اين باره مي فرمايد: «ادعوا ربكم تضرعا و خفية.» ؛ «پروردگار خود را با زاري و در پنهاني بخوانيد.» (12)
در روايت از امام رضا عليه السلام است كه فرمود:
«دعوة العبد سرا دعوة واحدة تعدل سبعين دعوة علانية؛ يك نيايش بنده به پنهاني و آهستگي با هفتاد دعاي ظاهر و آشكار برابري مي كند.» (13)
مخفي بودن نيايش - آن هم در سكوت و آرامش شب - تاثير شگرفي در روح انسان دارد.
5 - توجه به ديگران (دعا براي ديگران)
پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمودند:
«اذا دعا احدكم فليعم فانه اوجب للدعاء؛ هرگاه يكي از شما دعا مي كند بايد به طور عمومي دعا كند، به درستي كه آن براي دعا واجب تر است.» (14)
چه، دعا كردن براي ديگران در هنگام دعاي براي خود، داراي ارزش زيادي است، ولي از آن بالاتر اين است كه انسان ديگران را بر خود مقدم داشته و ابتدا براي آن ها دعا كند. امام حسن مجتبي عليه السلام مي فرمايد:
«در شب جمعه، مادرم را ديدم كه تا صبح در حال ركوع و سجود بود، به او گفتم: اي مادر! چرا همانطوري كه براي ديگران دعا كردي براي خود دعا نكردي؟ فرمود: «الجار ثم الدار؛ اول همسايه، سپس خانه خود.» (15)
«حضرت موسي از كنار يكي از يارانش گذر كرد در حالي كه آن شخص در سجده بود، آن حضرت به دنبال انجام كارش رفته و در بازگشت نيز آن شخص را در همان حال ديد، سپس فرمود: اگر حاجت تو به دست من مي بود هر آينه برآورده مي كردم - در اين هنگام از پروردگار ندايي رسيد كه - اي موسي! اگر آنقدر سجده كند كه گردنش قطع شود، دعايش را اجابت نخواهم كرد تا آن زمان كه از آنچه دوست ندارم به آنچه دوست دارم باز گردد.»
از امام صادق عليه السلام نيز روايت شده است:
«من قدم اربعين رجلا من اخوانه فدعا لهم ثم دعا لنفسه استجيب له فيهم و في نفسه؛ كسي كه پيش از دعاي براي خود، چهل نفر از برادران - مومن - خود را دعا كند، دعايش هم در حق آنان و هم در حق خودش مستجاب خواهد شد.» (16)
بهر اين فرمود با موسي خدا // وقت حاجت خواستن اندر دعا
كاي كليم الله ز من مي جو پناه// با دهاني كه نكردي تو گناه
گفت موسي: من ندارم آن دهان// گفت ما را از دهان غير خوان
از دهان غير كي كردي گناه؟// از دهان غير بر خوان كاي اله (17)
در دعاهايي كه به دست ما رسيده، دعاي براي ديگران به صورت هاي زير مي باشد:
* دعا براي اوليا، نيكان و بزرگان دين
يكي از برترين دعاهاي ممكن، دعا در حق قطب دايره امكان؛ حجت ابن الحسن العسكري عليهما السلام است، چه از جهت سلامتي آن وجود شريف و چه از جهت تعجيل در فرج ايشان، كه او را حق بسيار بزرگي بر گردن ماست. از حق وجود و هستي گرفته كه او سبب متصل بين زمين و آسمان است (18) تا حق بقاء در دنيا. (19)
علاوه بر اين دو، حق قرابت و خويشاوندي با پيامبر خاتم صلي الله عليه و آله لازم مي كند در حق او دعا كنيم؛ چون دعا كردن نيز نشانه اي از مودت و دوستي است. و بالاخره امام واسطه نعمت و فيوضات الهي است. در بخشي از زيارت جامعه مي خوانيم:
«به بركت ما، درخت ها بارور گرديده و ميوه ها رسيده و نهرها جاري شده و باران از آسمان باريد، و گياه از زمين روئيده است.»
* دعا براي پدر و مادر و كساني كه بر گردن انسان حق دارند
«ربنا اغفر لي و لوالدي و للمؤمنين يوم يقوم الحساب» ؛ «اي پروردگار ما! مرا و پدر و مادرم را و مؤمنان را در روزي كه حساب برپا مي گردد بيامرز.» (20)
* دعا براي برادران ديني
«ربنا اغفر لنا و لاخواننا الذين سبقونا بالايمان» ؛ «اي پروردگار ما! ما را بيامرز و برادران ما را كه در ايمان بر ما پيشي گرفتند بيامرز.» (21)
* دعا براي فرزندان و نسل هاي آينده
«رب هب لي من لدنك ذرية طيبة انك سميع الدعاء»؛ «پروردگارا! از رحمت خود بر من نسلي پاكيزه ببخش، همانا كه تو شنواي دعايي.» (22)
«رب اجعلني مقيم الصلاة و من ذريتي ربنا و تقبل دعاء»؛ «پروردگارا! مرا و فرزندانم را بر پاي دارنده نماز قرار ده و دعايم را بپذير.» (23)
* دعا براي مرزداران
«بار الها! درود تو بر محمد و خاندان او باد و سوگند به عزتت كه مرزهاي مسلمانان را از بد نگهدار و به نيروي خود، پاسداران آن مرزها را تاييد فرماي و عطاهاي آنان را از عطيه خود كامل و سرشار ساز....» (24)
6 - نيايش همگاني
يكي ديگر از آداب نيايش، همگاني و همراه با جمعيت دعا كردن است.
از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه فرمود:
«ما اجتمع اربعة قط علي امر واحد فدعوا الا تفرقوا عن اجابة؛ هيچگاه چهار نفر با هم دست به دعا برنمي دارند، جز آن كه وقتي پراكنده شوند دعاي آنان به اجابت رسيده باشد.» (25)
7 - اظهار فروتني
هر چه انسان نسبت به خود شناخت بيشتري پيدا كند، در برابر پروردگار تواضع بيشتري خواهد داشت؛ چرا كه به نيازهاي خود آگاه مي شود و نسبت به اين كه در تمام هستي خود به خداوند متعال نيازمند است بيشتر توجه پيدا مي كند.
از امام صادق عليه السلام روايت شده است كه فرمود:
«ان الله تبارك و تعالي اوحي الي موسي: اذا وقفت بين يدي فقف وقف الذليل الفقير؛ خداوند تعالي به حضرت موسي عليه السلام وحي فرمود: هرگاه در پيشگاه من ايستادي، همانند شخص ذليل نيازمند بايست.» (26)
خداوند در قرآن مجيد مي فرمايد: «ادعوا ربكم تضرعا»؛ (27) «پروردگار خود را با حالت زاري بخوانيد.»
ما درون را بنگريم و حال را// ني برون را بنگريم و قال را
ناظر قلبيم اگر خاشع بود// گر چه گفت لفظ ناخاضع بود
8 - شروع دعا با نام پروردگار
بهترين نيايش آن است كه در ابتدا با نام و ياد پروردگار آغاز شود. پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: «لا يرد دعاء اوله بسم الله الرحمن الرحيم؛ دعايي كه با بسم الله الرحمن الرحيم آغاز شود، رد نمي شود.» (28)
9 - مدح و ثناي خداوند متعال
امام صادق عليه السلام فرمود:
«هرگاه اراده داريد كه از حق سبحانه و تعالي چيزي از حوايج دنيا را سؤال كنيد، بايد به ستايش پروردگار و مدح او و صلوات بر پيغمبر و آل او عليهم السلام ابتدا كنيد، بعد از آن از خداوند حاجات خود را بخواهيد.» (29)
بهترين نمونه اين مدح و ثناي پيش از دعا در سوره حمد ديده مي شود كه ابتدا خداوند را به رحمانيت و رحيميت مدح مي كنيم و سپس دعا مي كنيم.
اين مساله را در بيشتر ادعيه امامان معصوم عليهم السلام به خوبي مي توان مشاهده كرد. از آن جمله روايتي از اميرمؤمنان عليه السلام درباره تمجيد پروردگار متعال با اين عبارت:
«يا من هو اقرب الي من حبل الوريد! يا فعالا لما يريد! يا من يحول بين المرء و قلبه! يا من هو بالمنظر الاعلي! يا من هو ليس كمثله شي ء؛ اي آن كه از رگ گردن به من نزديك تري! اي آنكه هر چه بخواهي انجام مي دهي! اي آنكه ميان انسان و دلش حايل مي شوي! اي آن كه در بلندترين ديدگاهي! اي آن كه همانندش هيچ نيست!» (30)
10 - درود فرستادن بر پيامبر و آل او
يكي از آدابي كه اجابت دعا را تضمين مي كند، درود فرستادن بر پيامبر و اهل بيت او عليهم السلام است. از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه فرمودند:
«لا يزال الدعاء محجوبا حتي يصلي علي محمد و آل محمد؛
همواره دعا و نيايش در پرده است تا آنگاه كه بر محمد و آل او درود فرستاده شود.» (31)
11 - گريه كردن هنگام نيايش
اين برترين ادب نزد پروردگار است، چرا كه اوج هيجان و احساسات و عشق و علاقه در اين هنگام بروز پيدا مي كند و خبر از نرمي دل و خشوع قلب مي دهد و آن هم دليل اخلاص است. در روايت است كه:
«اگر نتوانستيد گريه كنيد، خود را به حالت گريه كنندگان درآوريد.» (32)
آب كم جو، تشنگي آور به دست // تا بجوشد آبت از بالا و پست
تا نگريد طفلك نازك گلو// كي روان گردد ز پستان شير او؟
البته بايد توجه داشت كه تنها گريه كردن ظاهري مقصود اصلي نيست، بلكه مي بايست آداب ديگري نيز مورد توجه قرار گيرد.
پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمودند:
«حضرت موسي از كنار يكي از يارانش گذر كرد در حالي كه آن شخص در سجده بود، آن حضرت به دنبال انجام كارش رفته و در بازگشت نيز آن شخص را در همان حال ديد، سپس فرمود: اگر حاجت تو به دست من مي بود هر آينه برآورده مي كردم - در اين هنگام از پروردگار ندايي رسيد كه - اي موسي! اگر آنقدر سجده كند كه گردنش قطع شود، دعايش را اجابت نخواهم كرد تا آن زمان كه از آنچه دوست ندارم به آنچه دوست دارم باز گردد.» (33)
تا به حاصل برسد كشت اميدي كه تو راست چاره كار بجز ديده باراني نيست
12 - اعتراف به گناهان
اعتراف به تقصيرات و گناهان باعث مي شود انسان به خدا نزديك تر شده، قلبش خاشع شود. علاوه بر اين، يادآوري گناه انسان را به حالت گريه نزديك تر مي كند.
امام صادق عليه السلام مي فرمايد: «هرگاه خواستيد حاجت هاي دنيا و آخرت خود را با خدا در ميان بگذاريد، با ثنا و ستايش الهي آغاز كنيد و سپس بر محمد و آل او صلوات بفرستيد و بعد از آن به تقصيرات و گناهان خود اعتراف كنيد و بعد از اين از خدا «حاجت» خود را بخواهيد.» (34)
13 - حضور قلب
اولين پيشواي شيعيان؛ اميرمؤمنان عليه السلام در اين باره مي فرمايد:
لا يقبل الله دعاء قلب لاه؛ خداوند دعاي دلي كه غافل و سرگرم باشد را نمي پذيرد.» (35)
از امام صادق عليه السلام نيز روايت شده است كه فرمود:
«اذا دعوت الله فاقبل بقلبك؛ هرگاه خواستي دعا كني توجه قلبي داشته باش.» (36)
14 - بالا بردن دست ها
بلند كردن دست ها به طرف آسمان در هنگام دعا نيز از آداب نيايش بوده، در ايجاد حالت معنوي و روحي بسيار مؤثر است. امام حسين عليه السلام فرمود: وقتي پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله دعا مي كردند، دست هايشان را بلند مي كردند همانند مسكيني كه چيزي طلب مي كند.» (37)
امام صادق عليه السلام در تفسير آيه شريفه «فما استكانوا لربهم و ما يتضرعون» (38) فرمودند: «التضرع رفع اليدين بالدعاء؛ تضرع، يعني دست ها را هنگام دعا بلند كردن.» (39)
15 - گفتن ماشاءالله در پايان دعا
از امام صادق عليه السلام روايت است كه فرمود:
«ما من رجل دعا فختم دعائه بقول ماشاء الله لا قوة الا بالله الا اجيب صاحبه؛ كسي نيست كه دعاي خود را با جمله ماشاء الله لا قوة الا بالله ختم كند، مگر آن كه دعايش مستجاب شود.» (40)
آداب بعد از نيايش
1 - تكرار دعا و نيايش
دعا چه اجابت شود و چه نشود، شايسته است انسان همواره بر آن مداومت داشته باشد. آن هايي كه تنها هنگام مشكلات رو به خدا آورده و در هنگام آسايش و راحتي به فكر سخن گفتن با خدا نيستند، از اجابت پروردگار دور خواهند بود.
خداوند از انسان هايي كه تنها هنگام سختي ها خدا را مي خوانند و هنگام رفع گرفتاري او را فراموش مي كنند، مذمت كرده و مي فرمايد:
«و اذا مس الانسان ضر دعا ربه منيبا اليه ثم اذا خوله نعمة منه نسي ما كان يدعوا اليه من قبل» ؛ (41) « و چون به انسان آسيبي رسد، پروردگارش را - در حالي كه به سوي او بازگشت كننده است - مي خواند؛ سپس چون او را از جانب خود نعمتي عطا كند، آن [مصيبتي] را كه در رفع آن پيشتر به درگاه او دعا مي كرد، فراموش مي نمايد.»
در آيه اي ديگر، آن ها را اين گونه سرزنش مي كند:
«و اذا مس الانسان الضر دعانا لجنبه او قاعدا او قائما فلما كشفنا عنه ضره مر كان لم يدعنا الي ضر مسه» ؛ (42) «و چون انسان را آسيبي رسد، ما را - در همه حال - در حال به پهلو خوابيده يا نشسته يا ايستاده - مي خواند و چون گرفتاريش را برطرف كنيم چنان مي رود كه گويي ما را براي گرفتاريي كه به او رسيده نخوانده است.»
2 - كشيدن دست ها به صورت
يكي از آداب پس از دعا، كشيدن دست ها به سر و صورت است. امام صادق عليه السلام فرمودند:
«ما ابرز عبد يده الي الله العزيز الجبار الا استحيي الله - عز و جل - ان يردها صفرا فاذا دعا احدكم فلا يرد يده حتي يمسح علي وجهه و راسه؛ هيچ بنده اي دستش را به سوي خدا نگشايد مگر اين كه خدا را شرم آيد كه آن را تهي برگرداند، پس هنگامي كه يكي از شما دعا مي كند دست خود را بر نگرداند مگر اينكه بر سر و روي خود بكشد.» (43)
3 - گفتن آمين
امام صادق عليه السلام فرمود:
«الداعي و المؤمن في الاجر شريكان؛ (44) دعاكننده و آمين گو در اجر و ثواب شريك هستند.»

1) خذوا زينتكم عند كل مسجد.) اعراف/103.
2) اصول كافي، ج 4، كتاب الدعاء، ص 227، ح 7.
3) بحارالانوار، مجلسي، ج 93، ص 296.
4) بر گرفته از تفسير نمونه، ج 4، ص 366.
5) اقتباس از تفسير نمونه، ج 4، صص 370 و 371.
6) وسايل الشيعه، باب استحباب توسل در دعا به محمد و آل محمد صلي الله عليه و آله.
7) كافي، كليني، ج 2، ص 422.
8) وسائل الشيعه، كتاب الصلاة، باب 37، ح 8843.
9) بحارالانوار، ج 93، ص 374.
10) همان، ج 93، ص 375.
11) همان، ج 78، ص 173.
12) اعراف/ 53.
13) عدة الداعي، احمد بن محمد بن فهد حلي، ص 117.
14) همان، ص 118.
15) بحارالانوار، ج 43، ص 81، روايت 3.
16) همان، ج 93، ص 383، روايت 2.
17) مثنوي معنوي، جلال الدين محمد بلخي.
18) در دعاي شريف ندبه مي خوانيم: اين السبب المتصل بين الارض و السماء.
19) امام صادق عليه السلام فرمود: اگر زمين بدون امام بماند از هم مي پاشد. كافي، ج 1، ص 179.
20) ابراهيم/ 41.
21) حشر/ 10.
22) آل عمران/ 38.
23) ابراهيم/ 40.
24) ر. ك: صحيفه سجاديه.
25) ثواب الاعمال، صدوق، ص 357.
26) بحارالانوار، ج 93، ص 313.
27) اعراف/ 55.
28) عدة الداعي، ص 120.
29) همان.
30) اصول كافي، ج 2، ص 484، روايت 2.
31) بحارالانوار، ج 93، ص 316، روايت 21.
32) ر. ك: اصول كافي، كليني، ج 4، ص 233.
33) بحارالانوار، ج 78، ص 225، روايت 95.
34) مرآت العقول، ج 12، ص 99.
35) بحارالانوار، ج 93، ص 314.
36) همان.
37) كان رسول الله صلي الله عليه و آله يرفع يديه اذا ابتهل و دعاكما يستطعم المسكين» بحارالانوار، ج 93، ص 294، روايت 23.
38) مؤمنون/ 76.
39) الاربعون حديثا، شهيد اول، حديث 30؛ بحارالانوار، ج 85، ص 204.
40) وسائل الشيعه، كتاب الصلوة، ابواب دعا، باب 35، حديث 2.
41) زمر/ 8.
42) يونس/ 12.
43) عدة الداعي، ص 159.
44) اصول كافي، ج 4، ص 242حديث 4.

منبع : ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره23