بیشترتوضیحاتافزودن یادداشت جدید
فايده هاي مسجد بررسي کارکردهاي مسجد مقدمه بعد از هجرت پيامبر اسلام، حضرت محمد مصطفي صلي الله عليه وآله به شهر مدينه، مسجد نقش كليدي در جامعه اسلامي پيدا كرد؛ به گونه اي كه بعد از گذشت قرنها از ساخت اولين مسجد، اين مكان مقدس اصلي ترين پايگاه اسلامي به شمار مي رود. در طول اين قرنهاي متمادي بر حسب نيازها و ضرورتهايي كه در جهان اسلام پيش مي آمد، همواره مساجد كاركردهاي مختلفي پيدا كرده اند. در زمان جنگ به عنوان پايگاهي براي اعزام نيرو، گاهي مكان سوادآموزي و گاهي محل مداواي مجروحين جنگي بوده اند؛ اما در تمام اين مدت، كاركرد عبادي به عنوان اصلي ترين(1) كاركرد مسجد بوده است. اكنون بعد از گذشت چهار ده قرن از پيدايش اين مكان مقدس، در جامعه كنوني ما نيز كاركردهايي براي مسجد وجود دارد كه بخشي از آنها در راستاي بُعد عبادي مسجد است؛ ولي بعضي ديگر از آنها پديده هاي نو ظهوري هستند كه در بعض موارد اتفاق جمعي بر اعمال آنها وجود ندارد. اين اختلاف باعث شده است كه برنامه هاي نوظهور مساجد از طرف عده اي دور از شأن مسجد و مخل كاركرد اصلي آن ارزيابي شوند؛ در حالي كه گروهي ديگر، امور ياد شده را باعث رونق بيش تر مسجد و تقويت كننده برنامه عبادي آن قلمداد مي كنند. نتيجه اين اختلاف آن است كه در برنامه ريزي و اداره مساجد، دشواريهايي به وجود آيد؛ به گونه اي كه اكنون در برخي از مساجد، كليه برنامه هاي جانبي تعطيل، و تنها به بُعد عبادي مسجد اكتفا شده است. در اين مقاله بر آنيم كه هر يك از كاركردهاي موجود در مساجد را به صورت مجزا و از ديد احاديث بررسي كنيم.
كاركردهاي موجود در مساجد
1.كاركرد عبا دي براي بعد عبادي مسجد نمونه هاي گوناگوني مي توان ذكر كرد كه استفاده از مساجد در راستاي همه آنها از صدر اسلام مرسوم بوده است و تقريبا صحت استفاده از مسجد در موارد ياد شده از متواترات بين مسلمين است. در اين خصوص مي توان به موارد زير اشاره كرد: أ. نماز جماعت؛ ب. تلاوت قرآن؛ ج. اعتكاف؛ د. خواندن نوافل؛ ه . دعا و مناجات؛ و. تبليغ و سخنراني.
2. كاركردهاي اجتماعي مساجد
أ. رأي گيري از زمان پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله مساجد محل شور و تصميم گيريهاي مهم در سطح اجتماعي بوده اند. به گونه اي كه بعد از وفات ايشان نيز، به خاطر مرسوم بودن اين گونه امور براي مسجد، در جريان غصب خلافت هم، اصحاب در مسجد پيامبرصلي الله عليه وآله دور هم جمع شدند.
ب. اعلام و اطلاع رساني اعلام و اطلاع رساني در مساجد دو جنبه مي تواند داشته باشد: جنبه اول، آنكه در راستاي امور عبادي قرار دارد؛ مانند اذان گفتن كه نه تنها مورد تاييد است؛ بلكه يكي از سنتها و آداب اسلامي هم به شمار مي رود. جنبه ديگر، آنكه براي امور دنيوي مورد استفاده قرار مي گيرد، مانند اعلام و اطلاع رساني اي كه براي يافتن اشياي گمشده صورت مي گيرد. اين كار كه امروزه در بعضي از مساجد مرسوم است، ظاهرا مورد تأييد احاديث نمي باشد. از جمله اين احاديث مي توان به حديث زير اشاره كرد: أشعري در حديثي مرفوع مي گويد: "أَنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَي الْمَسْجِدِ يُنْشِدُ ضَالَّةً لَهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلي الله عليه وآله قُولُوا لَهُ لَا رَدَّ اللَّهُ عَلَيْكَ فَإِنَّهَا لِغَيْرِ هَذَا بُنِيَتْ قَالَ وَ رَفْعُ الصَّوْتِ فِي الْمَسَاجِدِ يُكْرَهُ ... (2)؛ مردي به مسجد آمد و با صداي بلند اعلام كرد كه چيزي گم كرده است. پيامبرصلي الله عليه وآله فرمود: به او بگوييد: خداوند آن را به تو باز نگرداند؛ چرا كه مسجد براي كاري جز اين بنا شده است. [همچنين ] فرمود: بلند كردن صدا در مساجد ناپسند است... ."
3. كاركرد نظامي (پايگاه بسيج) امكان پيدايش اين كاركرد، بيش تر در زمان جنگ است و تنها مصداق آن در مساجد امروز ما پايگاههاي مقاومت بسيج مي باشد. البته تذكر اين مطلب به نظر لازم مي آيد كه پايگاههاي بسيج، امروزه فعاليتهاي گسترده اي دارند و آمادگي دفاعي يكي از برنامه هاي آنهاست كه ما در اين بخش از آنها بحث مي كنيم و بقيه فعاليتهاي فرهنگي اين پايگاهها را در ضمن كانونهاي فرهنگي مساجد تبيين خواهيم كرد. با نگاهي به تاريخ خواهيم ديد كه پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله خطبه هاي آتشين خود را كه براي اعزام مسلمانان به جهاد و مبارزه با كفر و شرك بود، در مساجد ايراد مي كردند و حتي آمادگيهاي قبل از اعزام هم در مسجد شكل مي گرفته است. بعضي احاديث هم مؤيد همين مطلب مي باشد، كه از آن جمله حديث زير است: حارث بن يزيد بكري مي گويد: "قَدِمْتُ الْمَدينَةَ فَدَخَلْتُ الْمَسْجِدَ فَإِذَا هُوَ غَاصٍ بِالنَّاسِ وَ إِذاً رَايَات سُودٍ وَ إِذاً بِلاَلٌ مُتَقَلِّدُ السَّيْفِ بَيْنَ يَدَيْ رَسُولِ اللَّهِ صلي الله عليه وآله قُلْتُ مَا شَأْنُ النَّاسِ قَالُوا يُريِدُ أَنْ يَبْعَثَ عَمْرو بْنَ الْعَاصِ وَجْهاً؛(3) به مدينه آمدم و وارد مسجد شدم. در اين هنگام [ديدم ] مسجد پر از جمعيت است و پرچمهاي سياه رنگ [در جنبش و اهتزازند] و بلال در پيش روي رسول خداصلي الله عليه وآله شمشير خود را حمايل كرده است. گفتم: مردم را چه شده است؟ گفتند: [پيامبرصلي الله عليه وآله ]مي خواهد عمرو بن عاص را [با لشكر ]به جايي بفرستد." ك 4. اركرد قضايي (شوراي حل اختلاف) سابقه اين كار كرد نيز به عصر پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله برمي گردد. در آن دوران امور قضايي، فصل خصومات و محكوم ساختن بزهكاران، همگي در مسجد انجام مي شده و اين سخن، غير واقعي نخواهد بود اگر بگوييم: مسجد در آن روزها يك دادگستري به تمام معنا بوده است. پس از وفات پيامبرصلي الله عليه وآله جانشينان حضرت هم راه ايشان را ادامه دادند و اين سنت را به عنوان يك كار كرد مورد اتفاق براي مساجد تا مدتها ماندگار كردند. از جمله احاديثي كه مؤيد اين امر براي مساجد است، حديث زير مي باشد: امام صادق عليه السلام فرمودند: "بِأَنَّ أَميرَ الْمُؤْمِنينَ عليه السلام حَكَمَ في مَسْجِدِ الْكُوفَةِ وَ قَضي فيهِ بَيْنَ النَّاسِ وَ دَكَّةُ الْقَضاءِ مَعَرُوفَةٌ فيهِ إِلي يَوْمِنا هذا...؛ (4) امير المؤمنين عليه السلام در مسجد كوفه حكم مي كردند و در آن بين مردم قضاوت مي نمودند و دكّه قضاء(5)در اين مسجد تا به امروز معروف است... ."
5. كاركرد آموزشي امروزه با وجود پيشرفتهاي پديد آمده در عرصه آموزش و وسايل كمك آموزشي كه بيش تر از قبل لزوم انتقال محيطهاي آموزشي به بيرون از مساجد را نمايان مي كند، هنوز هم كاركرد آموزشي مساجد تعطيل نشده است. حتي در برخي از مساجد سعي شده تا محيط مسجد را با پيشرفتهاي پديد آمده در عرصه آموزش همسو كنند. اين كار كه معمولا در قالب كانونهاي فرهنگي در مساجد شكل گرفته، يك نوع بنياد گرايي در عرصه مساجد به حساب مي آيد. در راستاي تأييد اين برنامه براي مساجد مي توان به حديث زير اشاره كرد: پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله فرمودند: "مَنْ غَدَا إِلَي الْمَسْجِدِ لَا يُرِيدُ إِلَّا لِيَتَعَلَّمَ خَيْراً أَوْ لِيُعَلِّمَهُ كَانَ لَهُ أَجْرُ مُعْتَمِرٍ تَامَّ الْعُمْرَةِ وَ مَنْ رَاحَ إِلَي الْمَسْجِدِ لَا يُرِيدُ إِلَّا لِيَتَعَلَّمَ خَيْراً أَوْ لِيُعَلِّمَهُ فَلَهُ أَجْرُ حَاجٍّ تَامَّ الْحِجَّةِ(6)؛ هر كس بامدادان به مسجد برود و هدفي جز اين نداشته باشد كه كار خوبي را ياد بگيرد يا به ديگري ياد بدهد، اجر به جاي آورنده عمره كامل را دارد و كسي كه در شب به مسجد برود و هدفي جز اين نداشته باشد كه كار خوبي را فرا گيرد يا به ديگري آموزد، پاداش يك حج كامل براي اوست."
6. كاركردهاي خاص
الف. برگزاري مجلس ترحيم يكي از پر رونق ترين كاركردهايي كه امروزه مساجد پيدا كرده است، برگزاري مجالس ترحيم در آنهاست. متأسفانه حديثي كه مستقيما به رد و يا تأييد اين كار پرداخته باشد، پيدا نكرديم. اما براي اينكه ابعاد اين عملكرد را بهتر بشناسيم، لازم است به تذكر چند نكته بپردازيم: - از سويي اين گونه مجالس معمولاً در مساجدي كه در مركز شهر و يا در مسيرهاي اصلي رفت و آمد قرار دارند، برگزار مي شوند و از سوي ديگر دفعات برگزاري اين مجالس در طول سال زياد است. اين دو عامل در كنار هم باعث مي شوند كه جلوه غالب مساجد در نظر مردم، جلوه اي مركب از ماتم، گريه، درد و غم باشد. - از آنجايي كه امروزه فرستادن حسنه براي مردگان به مجالس بزرگ داشت اموات تبديل شده است، در معمول شهرها مساجدي كه طبقه مرفه براي مجالس ختمشان استفاده مي كنند با مساجدي كه طبقه ضعيف مورد استفاده قرار مي دهند، فرق مي كنند. به عبارت ديگر، پولي كه براي برگزاري اين گونه مجالس پرداخت مي شود، در اين دو نوع مسجد فرق دارد. اين پديده حداقل سه ضرر دارد: اول اينكه ماهيت مسجد، يك ماهيت اجتماعي و عمومي است كه بر اساس آموزه هاي ديني ملاك ارزش گذاري در آنها تقوي است نه ثروت، و اين گونه طبقاتي كردن مساجد كه مركز حركت توحيدي است، باعث لطمه خوردن به اصل دين و باورهاي اسلامي مي شود. دوم اينكه مساجد نبايد به فرصتي براي خود نمايي و فخر فروشي افراد تبديل شود. اين در حالي است كه ماشينهاي پارك شده در جلوي مسجد نشانگر ارج و رتبه مرده به حساب مي آيد. و نكته آخر اينكه طبقه بندي مساجد كه در اثر برگزاري اين گونه مجالس پديد مي آيد، بعضاً بين اهالي مساجد هم كشيده مي شود؛ به گونه اي كه اهالي مسجدي بر مسجد ديگر به خاطر اعتبار مسجدشان فخر فروشي مي كنند. براي دور كردن مساجد از فعاليتهاي غم آلود رواياتي داريم از جمله نهي از نماز ميّت در مسجد يا پرهيز از حضور در مسجد براي كساني كه بيماريهاي نفرت آور دارند، مي توان اين گونه نيز پيشنهاد كرد كه واقفين جديد شرط كنند كه كسي جلسه ماتم در مسجد نگيرد.
ب. كمك به مستمندان دستور الهي كمك و انفاق به مستمندان از طرفي و وجود اجتماع مؤمنين در مساجد از طرف ديگر باعث شده است كه افراد تهيدست براي درخواست كمك به مساجد روي آورند. پيدايش اين پديده مشكلاتي را هم با خود به همراه آورده است كه از آن جمله است: - عدم سازگاري تكدي گري با كرامت افراد مستمند؛ - نا زيبا ساختن جلوه مساجد؛ - پيدا شدن فرصت سوء استفاده براي عده اي از فرصت طلبان همراه با رواج پيدا كردن چنين كاركردي براي مساجد. در بعضي از مساجد در راستاي حل مشكلات اين پديده، براي مساجد كار كرد تازه اي تعريف كرده اند و آن نظام مند كردن كمكها در قالب صندوقهاي قرض الحسنه است كه از طريق آن، هم آبروي افراد مستمند حفظ مي شود و هم مسير سوء استفاده افراد سود جو بسته مي شود. اين صندوقها مي تواند در كنار پرداخت وام، با گردآوري كمكهاي بلا عوض اهل مسجد و زكات آنها، افراد تهيدستي را كه در محله هاي اطراف قرار دارند، تحت پوشش خود قرار دهد.
ج. محلي براي استراحت و خواب منظره افرادي كه گوشه و كنار مسجد دراز مي كشند و اقدام به استراحت و بعضاً خوابيدن مي كنند، چيزي نيست كه براي خيلي از ما غريب و نا آشنا باشد. اين قبيل صحنه ها در بعضي از مساجد به قدري زياد ديده مي شود كه گويي يكي از كاركردهاي آن مساجد همين امور است. صحنه هاي اين چنيني بيش تر در مساجدي كه در پايانه هاي مسافربري، بازارها و مناطق توريستي قرار دارد، ديده مي شود.
امروزه با وجود پيشرفتهاي پديد آمده در عرصه آموزش و وسايل كمك آموزشي كه بيش تر از قبل لزوم انتقال محيطهاي آموزشي به بيرون از مساجد را نمايان مي كند، هنوز هم كاركرد آموزشي مساجد تعطيل نشده است. حتي در برخي از مساجد سعي شده تا محيط مسجد را با پيشرفتهاي پديد آمده در عرصه آموزش همسو كنند
اين پديده بيش تر در بين افرادي رايج است كه يا در آن شهر غريب هستند و يا تا دير وقت قرار نيست به خانه برگردند. علت ظهور اين پديده غالبا اين است كه اكثر مساجد، برنامه اي غير از برگزاري نماز جماعت در طول روز ندارند. همين مسئله عامل تبديل شدن مساجد - كه بايد قلب تپنده شهرها باشند - به محيطي آرام و خلوت در طول روز است. با بررسي احاديث مسجد، متوجه وجود سابقه تاريخي براي اين پديده شديم. برخوردي كه معصومين عليهم السلام با اين پديده انجام داده بودند، هم آموزنده است و هم جالب. از جمله اين احاديث مي توان به مورد زير اشاره كرد: به روايت ابو حمزه ثمالي امام باقرعليه السلام فرمودند: "إِنَّ رَجُلاً كَانَ مِنْ أَهْلِ الْيَمَامَةِ يُقَالُ لَهُ جُوَيْبِرٌ أَتَي رَسُولَ اللَّهِ صلي الله عليه وآله مُنْتَجِعاً لِلْإِسْلَامِ فَأَسْلَمَ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُ وَ كَانَ رَجُلاً قَصِيراً دَمِيماً مُحْتَاجاً عَارِياً وَ كَانَ مِنْ قِبَاحِ السُّودَانِ فَضَمَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلي الله عليه وآله لِحَالِ غُرْبَتِهِ وَ عَرَاهُ وَ كَانَ يُجْرِي عَلَيْهِ طَعَامَهُ صَاعاً مِنْ تَمْرٍ بِالصَّاعِ الْأَوَّلِ وَ كَسَاهُ شَمْلَتَيْنِ وَ أَمَرَهُ أَنْ يَلْزَمَ الْمَسْجِدَ وَ يَرْقُدَ فِيهِ بِاللَّيْلِ فَمَكَثَ بِذَلِكَ مَا شَاءَ اللَّهُ حَتَّي كَثُرَ الْغُرَبَاءُ مِمَّنْ يَدْخُلُ فِي الْإِسْلَامِ مِنْ أَهْلِ الْحَاجَةِ بِالْمَدِينَةِ وَ ضَاقَ بِهِمُ الْمَسْجِدُ فَأَوْحَي اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَي نَبِيِّهِ صلي الله عليه وآله أَنْ طَهِّرْ مَسْجِدَكَ وَ أَخْرِجْ مِنَ الْمَسْجِدِ مَنْ يَرْقُدُ فِيهِ بِاللَّيْلِ وَ مُرْ بِسَدِّ أَبْوَابِ مَنْ كَانَ لَهُ فِي مَسْجِدِكَ بَابٌ إِلَّا بَابَ عَلِيٍ عليه السلام وَ مَسْكَنَ فَاطِمَةَعليها السلام وَ لَا يَمُرَّنَّ فِيهِ جُنُبٌ وَ لَا يَرْقُدْ فِيهِ غَرِيب... (7)مردي بود از اهل يمامه به نام جويبر كه نزد رسول خداصلي الله عليه وآله آمد تا از اسلام بهره اي بگيرد. [جويبر] اسلام آورد و مسلمان خوبي شد و چون مردي كوتاه قد، بي چيز، نيازمند، برهنه و سيه چرده اي زشت رو بود، رسول خداصلي الله عليه وآله او را به خاطر غربت و برهنگي اش به همراه خود برد و يك پيمانه غذا با ظرفي خرما به او داد و دو ردا بر او پوشانيد و او را امر نمود كه در مسجد بماند و شب در آنجا بخوابد. وي به خواست خدا مدتي در مسجد ماند تا اينكه غريبان نيازمندي كه به اسلام مي گرويدند، در شهر مدينه زياد شدند و ديگر مسجد برايشان تنگ شد. آن گاه خداي عزوجل به پيامبرش صلي الله عليه وآله وحي نمود كه مسجدت را پاكيزه كن و كساني را كه شب در مسجد مي خوابند از آن بيرون كن و فرمان به بستن درهاي [خانه هاي ] كساني بده كه در مسجد تو دري دارند به جز در [خانه ]علي و فاطمه عليهما السلام، و هيچ جنبي از آن نگذرد و غريبي در آن نخوابد... ."
د. استفاده عمومي از سرويس بهداشتي مساجد كمبود سرويسهاي بهداشتي عمومي در اكثر شهرهاي ايران به خصوص مناطق محروم، باعث شده است كه سرويسهاي بهداشتي مساجد مورد استفاده عمومي قرار گيرد. اين امر درباره مساجدي كه در مراكز پر رفت و آمد قرار دارند، بيش تر نمايان است. در اين ميان متوليان برخي از مساجد اقدام به بستن در سرويسهاي بهداشتي در غير اوقات نماز كرده اند. اين عامل باعث شده است كه افرادي كه بعد از برگزاري نماز جماعت به مسجد مي آيند نتوانند از اين امكانات مسجد استفاده كنند. و بعضي ديگر از مساجد به علت بالا بودن هزينه هاي رسيدگي به اماكن، آنها را رها كرده اند؛ به گونه اي كه سرويسهاي بهداشتي اين مساجد وضع فجيعي پيدا كرده اند. و چهره زشت و زننده آن بر ديگر كاركردهاي مسجد تأثير گذاشته است. در اينجا دو سؤال مطرح است كه بايد بررسي شود: اولين مسئله اصل ساختن اين سرويسهاي بهداشتي در كنار مساجد است كه آيا درست است يا نه؟ و دومين مسئله استفاده از اين سرويسها به صورت عمومي است؛ يعني بدون داشتن قصد طهارت و نماز خواندن در آن مسجد، آيا استفاده صحيح است يا نه؟ در جواب بخش اول مي توان به حديث زير اشاره كرد: محمد بن مسلم به روايت از امام باقرعليه السلام و يا امام صادق عليه السلام گفت: "وَ أَمَّا جَعْلُ الْمَطاهِرِ أَيْ مَحَلِّ تَطْهيرِ الْحَدَثِ وَ الْخَبَثِ عَلي اَبْوابِها فَقَدْ ذَكَرَ الاَْصْحابُ اِسْتِحْبابَهُ... (8)؛ استحباب قرار دادن محلهاي تطهير را بر در ورودي مساجد، اصحاب ذكر كرده اند... ." استحباب ساخت سرويس بهداشتي در ورودي مساجد به خوبي از اين حديث استفاده مي شود؛ ولي براي مشخص شدن اينكه آيا افرادي غير از نماز گزاران هم مي توانند از اين سرويسها استفاده كنند يا نه، بايد به سراغ احاديث ديگر برويم. علي بن ابراهيم روايت مي كند كه: "خَرَجَ أَبُو حَنِيفَةَ مِنْ عِنْدِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَي عليهما السلام قَائِمٌ وَ هُوَ غُلَامٌ فَقَالَ لَهُ أَبُو حَنِيفَةَ يَا غُلَامُ أَيْنَ يَضَعُ الْغَرِيبُ بِبَلَدِكُمْ فَقَالَ اجْتَنِبْ أَفْنِيَةَ الْمَسَاجِدِ وَ شُطُوطَ الْأَنْهَارِ وَ مَسَاقِطَ الثِّمَارِ وَ مَنَازِلَ النُّزَّالِ وَ لَا تَسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ... (9)؛ ابو حنيفه از نزد امام صادق عليه السلام خارج شد؛ در حالي كه امام موسي كاظم عليه السلام كودكي بود بر جاي ايستاده. ابو حنيفه به او گفت: اي كودك! در شهر شما فرد غريب كجا قضاي حاجت به جا مي آورد؟ گفت: [از قضاي حاجت ] در حياط مسجدها و كنار جويهاي آب و زير درختان ميوه دار و محل اطراق مسافران دوري كن و نيز رو به قبله مباش... !" ظاهر حديث اين مسئله را بيان مي كند كه حضرت استفاده از سرويس بهداشتي مسجد را براي ابو حنيفه كه فقط قصد تخلي داشت، جايز ندانسته است. از آنجا كه در دوران قديم، محلهاي تخلّي به صورت چاله هايي در گوشه حياط بوده، به نظر مي رسد منظور حضرت از حياط مسجد همان سرويسهاي بهداشتي آن زمان بوده است.
ه . پناهگاه در موارد ضروري از جمله كاركردهايي كه مساجد بعضاً پيدا مي كنند، مورد استفاده قرار گرفتن به عنوان پناهگاه و محل اسكان افراد بي سرپناه در موقعيتهاي اضطراري است، مانند اسكان آسيب ديدگان از زلزله، سيل و ديگر بلاياي طبيعي. آيا به كارگيري مساجد در راستاي اين امر صحيح است؟ امام صادق عليه السلام از پدرشان نقل كرده اند كه فرمود: "إِنَّ الزَّلازِلَ وَ الْكُسُوفَيْنِ وَ الرِّيَاحَ الْهَائِلَةَ مِنْ عَلَامَاتِ السَّاعَةِ فَإِذَا رَأَيْتُمْ شَيْئاً مِنْ ذَلِكَ فَتَذَكَّرُوا قِيَامَ الْقِيَامَةِ وَ افْزَعُوا إِلَي مَسَاجِدِكُمْ؛(10) به تحقيق كه زلزله ها و خورشيد گرفتگي و ماه گرفتگي و بادهاي ترسناك همه از علائم روز قيامت هستند. پس هرگاه يكي از اينها را ديديد، روز قيامت را به ياد آوريد و به مسجدهايتان پناه ببريد."
و. سفره خانه براي مراسم ويژه پذيرايي با غذا كه بر حسب موضوع آن، خيرات يا وليمه ناميده مي شود، يكي از آداب اسلامي به شمار مي رود. برگزاري اين سنتهاي حسنه يكي از كاركردهايي است كه امروزه مساجد پيدا كرده اند. اين پذيرايي يا به خاطر مناسبتهاي مذهبي است و يا به خاطر خيراتي است كه افراد براي امواتشان در نظر مي گيرند. به همين منظور در بعضي از مساجد در كنار شبستان اصلي، سالني براي پذيرايي از ميهمانان ساخته مي شود؛ اما در بسياري از مساجد براي پذيرايي همان شبستان اصلي مورد استفاده قرار مي گيرد. براي پي بردن به صحت اين عمل، توجه شما را به دو حديث زير جلب مي كنيم: امام صادق عليه السلام از پدرش عليه السلام نقل كرده كه: " أَنَّ الْمَسَاكِينَ كَانُوا يَبِيتُونَ فِي الْمَسْجِدِ عَلَي عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلي الله عليه وآله فَأَفْطَرَ النَّبِيُ صلي الله عليه وآله مَعَ الْمَسَاكِينِ الَّذِينَ فِي الْمَسْجِدِ ذَاتَ لَيْلَةٍ عِنْدَ الْمِنْبَرِ فِي بُرْمَةٍ... (11)؛ مساكين در زمان رسول خداصلي الله عليه وآله در مسجد بيتوته مي كردند و يك شب پيامبرصلي الله عليه وآله با فقرايي كه در مسجد بودند، نزديك منبر در ظرفي غذا تناول فرمود... ." "أَوْلَمَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَي عليه السلام عَلَي بَعْضِ وُلْدِهِ فَأَطْعَمَ أَهْلَ الْمَدِينَةِ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ الْفَالُوذَجَاتِ فِي الْجِفَانِ فِي الْمَسَاجِدِ وَ الْأَزِقَّةِ... (12)؛ امام موسي كاظم عليه السلام براي يكي از فرزندانش وليمه داد و اهالي مدينه را به مدت سه روز در مسجد و بازارها با فالوده اطعام كرد... ."
همان طور كه در اين دو حديث آمده است، پيامبرصلي الله عليه وآله و ائمه طاهرين عليهم السلام از مسجد براي پذيرايي شان استفاده كرده اند؛ ولي نكته حائز اهميت اين است كه آن حضرات از اهالي مسجد پذيرايي مي كردند، نه اينكه ميهمانان خود را به داخل مسجد دعوت كنند و احتمالا منتظر شوند كه نمازگزاران از مسجد بيرون روند و بعد پذيرايي از ميهمانان را آغاز كنند.
ح. خريد و فروش در مسجد (نمايشگاه محصولات فرهنگي) يكي ديگر از فعاليتهايي كه امروزه در مساجد انجام مي شود، تشكيل غرفه هايي براي فروش كالاهاي فرهنگي است. ابوذر مي گويد: پيامبرصلي الله عليه وآله به من فرمود: "يَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ أَجَابَ دَاعِيَ اللَّهِ وَ أَحْسَنَ عِمَارَةَ مَسَاجِدِ اللَّهِ كَانَ ثَوَابُهُ مِنَ اللَّهِ الْجَنَّةَ فَقُلْتُ بِأَبِي وَ أُمِّي يَا رَسُولَ اللَّهِ صلي الله عليه وآله كَيْفَ يُعْمَرُ مَسَاجِدُ اللَّهِ قَالَ لَا تُرْفَعُ فِيهَا الْأَصْوَاتُ وَ لَا يُخَاضُ فِيهَا بِالْبَاطِلِ وَ لَا يُشْتَرَي فِيهَا وَ لَا يُبَاع... (13)؛ اي اباذر! هركسي كه دعوت كننده الهي را اجابت و مساجد خدا را به نيكي آباد كند، پاداش او از جانب خداوند بهشت است. گفتم: پدر و مادرم به فدايت! اي رسول خدا! چگونه مساجد خدا آباد مي شود؟ فرمود: در آنها صدا بلند كرده نشود و در آنها مشغول امور باطل نشوند و در آنها خريد فروش نشود... ."
نتيجه بحث با بررسي مجموع احاديثي كه پيرامون مسجد وارد شده مطالب روشني بيان گرديده دست ليكن در برخي از موارد، احساس مي شود كه اين احاديث با هم تعارض دارند؛ مثلا در بعضي از احاديث مي خوانيم كه با اسحله وارد مسجد نشويد؛ در حالي كه در حديثي ديگر مي خوانيم وقتي با اسلحه وارد مسجد مي شويد، سر تيرهايتان را با دست بگيريد تا لباس كسي را پاره نكند. باز در مورد شعر خواندن در مسجد، احاديثي داريم كه نهي از اين كار مي كنند؛ در حالي كه برخي ديگر از احاديث آن را كاملا تأييد مي نمايند. به نظر مي رسد در تمام موارد ياد شده، مورد نهي به خود عمل باز نمي گردد؛ بلكه شرايطي كه در اثر انجام آنها پديد مي آيد، باعث اين نهي ها مي شود؛ مثلا در حديثي كه در مورد خوابيدن در مسجد نقل شد، پيامبرصلي الله عليه وآله ابتداي امر به آن مرد فقير اجازه خوابيدن در مسجد را داد؛ ولي بعد از اينكه به مرور زمان تعداد اين افراد زياد شد و طبيعتاً جلوه مسجد كه محل عبادت است، زشت گرديد، پيامبرصلي الله عليه وآله دستور داد ديگر در مسجد كسي نخوابد. پس هميشه اين خود عمل نيست كه باعث نهي از انجام آن مي شود، بلكه از آنجايي كه مسجد به عنوان اصلي ترين مركز اسلامي، شأن و رتبه اي خاص دارد، در صورتي كه اعمال ما جلوه مسجد را مخدوش سازد، از آن نهي مي شود. امام صادق عليه السلام فرمودند: "إِذَا بَلَغْتَ بَابَ الْمَسْجِدِ فَاعْلَمْ أَنَّكَ قَصَدْتَ بَابَ بَيْتِ مَلِكٍ عَظِيمٍ لَا يَطَأُ بِسَاطَهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ وَ لَا يُؤْذَنُ بِمُجَالَسَةِ مَجْلِسِهِ إِلَّا الصِّدِّيقُونَ وَ هَبِ الْقُدُومَ إِلَي بِسَاطِ خِدْمَةِ الْمَلِكِ فَإِنَّكَ عَلَي خَطَرٍ عَظِيمٍ إِنْ غَفَلْتَ هَيْبَةَ الْمَلِكِ... (14)؛ هنگامي كه به در مسجد رسيدي، بدان كه به خانه پادشاهي بزرگ رفته اي كه جز پاكان هيچ كس نمي تواند پا در آن بگذارد و جز راستگويان كسي اجازه حضور در آن ندارد. خود را آماده خدمت به آن پادشاه كن و اگر از هيبت پادشاه غفلت كني، با خطر بزرگ روبه رو خواهي شد... ." در اين حديث با سه كلمه كليدي مواجه هستيم: خانه پادشاه، و منظور از آن اين است كه مسجد در جلوي چشمت ابهت داشته باشد؛ آماده خدمت، و منظور از اين كلمه اين است كه كاري كه قصد انجام آن را داري، در راستاي اهداف الهي باشد؛ حرمت خدا منظور از اين كلمه اين است كه سعي در جهت جلب رضايت خدا داشته باشي. پس بنا به اين حديث مي توان گفت: وقتي يك نفر به سمت مسجد مي رود، بايد روح حاكم بر اعمالش اين سه باشد؛ يعني عملش باعث شكستن ابهّت مسجد نشود و در راستاي اهداف الهي و براي رضايت خدا باشد. و حداقل اين سه ويژگي، در كارهايي كه در مسجد انجام مي شود شرط است.
1) بقره/ 125: "وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلًّي وَ عَهِدْنا إِلي إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَ الْعاكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ"؛ "و [به خاطر بياوريد] هنگامي كه خانه كعبه را محل بازگشت و مركز اَمن و اَمان براي مردم قرار داديم. و [براي تجديد خاطره ] از مقام ابراهيم، عبادتگاهي براي خود انتخاب كنيد. و ما به ابراهيم و اسماعيل امر كرديم كه: خانه مرا براي طواف كنندگان و مجاوران و ركوع كنندگان و سجده كنندگان، پاك و پاكيزه كنيد." 2) بحار الانوار، علامه مجلسي، بيروت، مؤسسة الوفاء، 1404 ق، ج 81، ص 8. 3) سنن الترمذي، محمد بن عيسي ابوعيسي الترمذي السلمي، بيروت، دار إحياء التراث العربي، ج 5، ص 392. 4) بحارالانوار، ج 80، ص 362. 5) محلي كه حضرت علي عليه السلام بر آن مي نشستند و قضاوت مي كردند. 6) همان، ج 1، ص 185. 7) الكافي، ثقة الاسلام كليني، تهران، دار الكتب الاسلامية، 1365 ه . ش، ج 5، ص 339. 8) بحار الانوار، ج 80، ص 350. 9) همان، ج 48، ص 114. 10) همان، ج 88، ص 147. 11) همان، ج 16، ص 219. 12) همان، ج 48، ص 110. 13) همان، ج 80، ص 369. 14) همان، ج 80، ص 373.
لطفا منتظر باشید ...
