بیشترتوضیحاتافزودن یادداشت جدید
حج فرصتي استثنايي بركات مادي و دنيوي حج آثار و بركات حج از جهات مختلف عبادي، سياسي، اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و... قابل اعتناء و بررسي است كه تمامي اين آثار را در يك نگاه مي توان در دو بخش مادّي و معنوي لحاظ كرد. ز. سادات حسيني آثار و بركات حج از جهات مختلف عبادي، سياسي، اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و... قابل اعتناء و بررسي است كه تمامي اين آثار را در يك نگاه مي توان در دو بخش مادّي و معنوي لحاظ كرد. به جهت بركات و عظمت حج است كه در ماه مبارك رمضان كه دعا در آن مستجاب است، يكي از بزرگ ترين خواسته هاي حضرات معصومين عليهم السلام زيارت حج خانه خدا بوده است. اين مضمون «اَللَّهُمَّ ارْزُقْنِي حَجَّ بَيتِكَ الْحَرامِ فِي عامِي هذا وَفِي كُلِّ عامٍ؛ خدايا انجام حج و [زيارت] بيت الحرام خودت را در همين سال و در هر سال روزي من گردان.» در بسياري از دعاهاي ماه مبارك رمضان آمده است. (1) در شماره 86 مجلّه مبلّغان گوشه هايي از بركات معنوي حجّ بيان گرديده است، در اين شماره سعي ما بر آن است كه اهم منافع و بركات مادّي و دنيايي حج را بيان نماييم: الف. آثار دنيوي حجّ در قرآن قرآن كتاب جامعي است كه در كنار آثار معنوي حج، گاه به منافع مادّي و دنيوي آن نيز اشاره نموده است، از جمله:
1. شهود منافع مختلف «وَ أَذِّن فِي النَّاسِ بِالْحَجِ ّ يأْتُوكَ رِجَالًا وَ عَلَي كُلِ ّ ضَامِرٍ يأْتِينَ مِن كُلِ ّ فَجٍ ّ عَمِيقٍ * لِّيشْهَدُواْ مَنَفِعَ لَهُمْ»؛ (2) «و مردم را دعوت عمومي به حج كن تا پياده و سواره بر مركبهاي لاغر از راه دوري به سوي تو بيايند تا شاهد منافع [گوناگون] خويش [در اين برنامه حيات بخش و سازنده] باشند.» از امام صادق عليه السلام سؤال شد كه مراد از «لِّيشْهَدُواْ مَنَفِعَ لَهُمْ» منافع دنياست و يا منافع آخرت؟ حضرت فرمود: «تمام آنها مراد است.» (3)
2. قوام بخشي به امورات مردم قرآن كريم مي فرمايد: «جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيتَ الْحَرَامَ قِيمًا لِّلنَّاسِ»؛ (4) «خداوند كعبه بيت الحرام را وسيله اي براي استواري [و سامان بخشيدن] به [كار] مردم قرار داده است.» اين خانه مقدّس، رمز وحدت مردم و مركزي براي اجتماع دلها و كنگره عظيم براي استحكام پيوندهاي گوناگون مي باشد. (5) استفاده از كنگره عظيم حج براي تقويت پايه هاي اقتصادي كشورهاي اسلامي نه تنها با روح حج منافات ندارد، بلكه طبق رواياتي كه بعداً به آن اشاره مي شود، يكي از حكمتهاي حج را تشكيل مي دهد. آري، مي توان در اجتماع بزرگ حج پايه يك بازار مشترك اسلامي را پي ريزي نمود و زمينه هاي مبادلاتي و تجاري را در ميان كشورهاي اسلامي به گونه اي فراهم نمود كه نه منافعشان به جيب دشمنان بريزد و نه اقتصادشان وابسته به اجانب باشد. اين نه تنها دنياپرستي نيست كه عين عبادت و جهاد است. (6)
3. بركات فراوان حضرت ابراهيم عليه السلام براي رونق گرفتن مكّه چند دعا كرد كه همه آنها تحقق يافت: اوّل اينكه اين سرزمين غيرذي زرع را «آباد» كن و به صورت «شهر» درآور: «رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً»؛ (7) «خدايا! اين [سرزمين] را شهر قرار بده!» دوم اينكه امنيت ساكنان آن را فراهم كن: «رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً.» (8) سوم اينكه ساكنان اين منطقه را از «اقتصاد سالم» بهره مند كن: «وَارْزُقْ اَهْلَهُ مِنَ الثَمَراتِ»؛ (9)«اهل مكه را از ميوه ها [ي گوناگون] روزي ده!» خداوند اين دعا را مستجاب فرمود و لذا ميوه هاي مناطق گوناگون كشورها به مكّه منتقل مي شود و در تمام فصول سال در اين سرزمين غيرذي زرع، محصولات گوناگون سراسر عالم يافت مي شود و در ايام حج و عمره زائران ازاين بركات بهره مي برند. بنابراين، قرآن كريم فرمود: «أَوَ لَمْ نُمَكِّن لَّهُمْ حَرَمًا ءَامِنًا يجْبَي إِلَيهِ ثَمَرَ تُ كُلِ ّ شَي ءٍ رِّزْقًا مِّن لَّدُنَّا وَ لَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يعْلَمُونَ «؛ (10) «آيا ما حرم امني در اختيار آنها قرار نداديم كه ثمرات هر چيزي [از هر شهر و دياري] به سوي آنها آورده مي شود؟ رزقي است از جانب ما، ولي بيشتر آنان نمي دانند.» چهارم دعا براي گرايش دلهاي مردم به سوي خاندان ابراهيم عليه السلام است آنجا كه مي فرمايد: «فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيهِمْ»؛ (11) «تو دلهاي گروهي از مردم را متوجّه آنها ساز!» و پنجم، دعا براي ظهور پيامبر خاتم صلي الله عليه وآله است؛ چه اينكه محور اصلي چهار ركن قبلي حكومتي است براساس وحي و در سايه رهبري انسان كاملي چون پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله و لذا ابراهيم عليه السلام درخواست كرد: «رَبَّنَا وَ ابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِّنْهُمْ»؛ (12) «پروردگارا! پيامبري در بين آنان از خودشان مبعوث كن!» تمامي دعاهاي پنج گانه فوق به اجابت رسيد و هر زائري كه به حج و عمره مشرّف مي شود، از اين نعمتها و بركات برخوردار مي گردد.
ب. آثار دنيوي و مادّي حج در روايات آثار دنيوي و مادّي حج در روايات بيش از آن است كه در بخشي از يك مقاله منعكس شود. آنچه آورده مي شود، اهم موارد است كه عبارت اند از:
1. تبادل فرهنگي و اقتصادي اجتماع شكوهمند حج، اجتماعي است از همه قشرهاي مسلمانان جهان؛ چرا كه زائران كعبه از ميان تمام گروهها، نژادها، زبانها و كشورهاي مختلف اسلامي مي باشند و اگر انسان بخواهد تمامي اين كشورها و مردم آنها را از نزديك ببيند، هزينه هنگفتي مي طلبد؛ ولي در حج با پرداخت هزينه حج به راحتي به اين مسئله نيز دست مي يابد. هشام بن حكم مي گويد: از امام صادق عليه السلام درباره فلسفه حج و طواف كعبه سؤال كردم، حضرت فرمود: «اِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْخَلْقَ... وَاَمَرَهُمْ بِما يكُونُ مِنْ اَمْرِ الطَّاعَةِ فِي الدِّينِ وَمَصْلِحَتِهِمْ مِنْ اَمْرِ دُنْياهُمْ فَجَعَلَ فِيهِ الْاِجْتِماعَ مِنَ الشَّرْقِ وَالْغَرْبِ لِيتَعارَفُوا وَلِينْزِعَ كُلُّ قَوْمٍ مِنَ التِّجاراتِ مِنْ بَلَدٍ اِلي بَلَدٍ... وَلِتُعْرَفَ آثارُ رَسُولِ اللَّهِ صلي الله عليه وآله وَتُعْرَفَ اَخْبارُهُ وَيذْكَرَ وَلا ينْسي؛ (13) خداوند اين بندگان را آفريد... و فرمانهايي در طريق مصلحت دين و دنيا به آنها داد، از جمله اجتماع مردم شرق و غرب را [در مراسم حج] مقرر داشت تا مسلمانان به خوبي يكديگر را بشناسند [و از حال هم آگاه شوند و تبادل فرهنگي داشته باشند] و هر گروهي سرمايه هاي تجاري را از شهري به شهر ديگر منتقل كنند [و تبادل اقتصادي داشته باشند] ... و براي اينكه آثار پيامبرصلي الله عليه وآله و اخبار او شناخته و به خاطر آورده شود و فراموش نگردد.»
به راستي كسي در مكّه [و زيارت حج خانه خدا] حضور نمي يابد، مگر اينكه خداوند به او نفعي مي رساند؛ امّا شما [شيعيان] بخشيده شده برمي گرديد، ولي غير شما مال و اهل و عيالشان محافظت مي شود.» همچنان كه اگر كسي مانع انجام حج افراد شود، به او فتنه و بلايي مي رسد
در جملات فوق به تبادل فرهنگي و شناخت همديگر و همين طور تبادل اقتصادي و تجارت به عنوان فلسفه و پي آمد حج اشاره شده است. و در ذيل حديث با تأكيد بيشتر بر نقش تبادل فرهنگي و اطلاعاتي، مي فرمايد: «وَلَوْ كانَ كُلُّ قَوْمٍ اِنَّما يتَكَلَّمُونَ عَلي بِلادِهِمْ وَما فِيها هَلَكُوا وَخَرِبَتِ الْبِلادُ وَسَقَطَتِ الْجَلَبُ وَالْاَرْباحُ وَعَمِيتِ الْاَخْبارُ...؛ (14) اگر هر قوم و ملّتي تنها از بلاد خويش و آنچه در آن است سخن بگويند، همگي نابود مي گردند و كشورهايشان ويران مي شود و منافع آنها ساقط مي گردد و اخبار واقعي در پشت پرده قرار مي گيرد.» و در حديث ديگري، امام صادق عليه السلام در ذيل آيه «لَيسَ عَلَيكُمْ جُنَاحٌ أَن تَبْتَغُواْ فَضْلاً مِّن رَّبِّكُمْ»؛ (15) «گناهي بر شما نيست كه از فضل پروردگارتان طلب كنيد.» مي فرمايد كه منظور از اين آيه كسب روزي است: «فَاِذا اَحَلَّ الرَّجُلُ مِنْ اِحْرامِهِ وَقَضي نُسُكَهُ فَلْيشْتَرِ وَلْيبِعْ فِي الْمَوْسِمِ؛ (16) هنگامي كه انسان از احرام بيرون آمد و مناسك حج را به جا آورد، در همان موسم حج خريد و فروش كند!»
2. محافظت مال و عيال از آثار و بركات مادّي حج اين است كه در اين ايام، خداوند از اموال و اهل و عيال زائر خانه اش محافظت و نگه داري مي كند. حضرت صادق عليه السلام در ذيل آيه «لِيشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ» (17) فرمود: «اَنَّهَ لا يشْهَدُها اَحَدٌ اِلَّا نَفَعَهُ اللَّهُ اَمَّا اَنْتُمْ فَتَرْجِعُونَ مَغْفُوراً لَكُمْ وَاَمَّا غَيرُكُمْ فَيحْفَظُونَ فِي اَهالِيهِمْ وَاَمْوالِهِمْ؛ (18) به راستي كسي در مكّه [و زيارت حج خانه خدا] حضور نمي يابد، مگر اينكه خداوند به او نفعي مي رساند؛ امّا شما [شيعيان] بخشيده شده برمي گرديد، ولي غير شما مال و اهل و عيالشان محافظت مي شود.» همچنان كه اگر كسي مانع انجام حج افراد شود، به او فتنه و بلايي مي رسد. حضرت صادق عليه السلام فرمود: «لِيحْذَرْ اَحَدُكُمْ اَنْ يعَوِّقَ اَخاهُ عَنِ الْحَجِّ فَتُصِيبَهُ فِتْنَةٌ فِي دُنْياهُ مَعَ ما يدَّخَرُ لَهُ فِي الْآخِرَةِ؛ (19) آن كه برادر [ايماني] خود را از حج باز دارد، بايد بترسد كه افزون بر آنچه در آخرت براي او ذخيره شده [از عذاب] در دنيايش نيز به مصيبت گرفتار شود.»
3. برآورده شدن حاجات خانه خدا - مخصوصاً در اولين نگاه - مكاني است براي استجابت دعا و همين طور است صحراي عرفات و ديگر مواقف و به طور كلّي، حاجي مورد توجّه خاص خداوند است و خداوند حاجات او را برآورده مي سازد. امير مؤمنان علي عليه السلام فرمود: «مَنْ تَرَكَ الْحَجَّ لِحاجَةٍ مِنْ حَوائِجِ الدُّنْيا لَمْ يقْضَ حَتّي ينْظُرَ اِلَي الْمُحَلَّقِينَ؛ (20) كسي كه حج را براي حاجتي از حاجتهاي دنيوي ترك گويد، [حاجتش] برآورده نمي شود، مگر اينكه نگاهش به [حاجيان] سر تراشيده بيفتد.»
4. فقرزدايي انجام حج براي هميشه فقر را از انسان دور مي سازد. پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله فرمود: «الْحَجُّ ينْفِي الْفَقْرَ؛ (21) حج باعث از بين رفتن فقر [به صورت دائم] مي شود.» وامام صادق عليه السلام فرمود: «مَنْ حَجَّ ثَلاثَ حِجَجٍ لَمْ يصِبْهُ فَقْرٌ اَبَداً؛ (22) هر كس سه بار حج انجام دهد، تا ابد فقر به او نمي رسد.»
خاطره در سال 1383 در بعثه رهبري در مكه، آقاي محسن قرائتي در ضمن بحثهاي خود گفت: «من وقتي كه قبل از انقلاب طلبه شدم، عده اي از بازاريان كاشان پدرم را كه خود بازاري بود، ملامت كردند كه چرا گذاشتي پسرت طلبه شود! طلبگي درآمدي ندارد و براي هميشه فرزندت فقير خواهد ماند. پدرم از اين مسئله خيلي نگران بود و شنيده بود كه حج باعث فقرزدايي مي شود؛ لذا تصميم گرفت من را در سن حدود 18 سالگي به حج بفرستد. اتفاقاً بنده بعد از تشرف به حج وضعم بهتر شد و هرگز تاكنون به فقر مبتلا نشده ام.» (23) حج نه تنها باعث فقرزدايي مي شود، بلكه باعث توسعه رزق و روزي نيز مي گردد. اين مطلب را در عنوان بعدي پي مي گيريم.
5. افزايش رزق و روزي از ديگر آثار و بركات مادي حج اين است كه بر رزق و روزي انسان افزوده مي شود. پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله فرمود: «حُجُّوا تَسْتَغنُوا؛ (24) حج انجام دهيد [تا از نظر مالي] بي نياز شويد.» امام صادق عليه السلام نيز فرمود: «ما رَأَيتُ شَيئاً أَسْرَعَ غِني وَلا أَنْفَي لِلْفَقْرِ مِنْ اِدْمانِ حِجِّ هذا الْبَيتِ؛ (25) چيزي سريع تر براي بي نيازي [مالي] و نابود كننده فقر از مداومت حج خانه [خدا] نديدم.» اسحاق بن عمار مي گويد كه به امام صادق عليه السلام عرض كردم: من با خود اين گونه قرار گذاشته ام كه هر سال تنها و يا با يكي از بستگان با سرمايه خودم حج انجام دهم. حضرت فرمود: «بر اين قرار، تصميم جدي داري؟» عرض كردم: بلي. فرمود: «اِنْ فَعَلْتَ ذلِكَ فَأَيقِنْ بِكَثْرَةِ الْمالِ أَوْ أَبْشِرْ بِكَثْرَةِ الْمالِ؛ (26) اگر اين كار (حج در هر سال) را انجام دهي، پس يقين كن به زيادي مال [خويش] و يا بشارت باد تو را به زيادي مال!»
6. بيمه سلامتي اثر ديگر سفر حج اين است كه بر سلامتي بدن و صحت جسم نيز اثر مي گذارد. امام زين العابدين عليه السلام فرمود: «حُجُّوا وَاعْتَمِرُوا تَصِحَّ أَجْسامُكُمْ؛ (27) حج كنيد و عمره انجام دهيد كه باعث سلامتي بدنهاي شما مي شود.»
تذكر مهم آنچه از آثار و بركات انجام حج بيان شد، اختصاص به كساني دارد كه با شرايط، حج را به جا آورند. اين شرايط متعدد است و اهم آنها را اين گونه مي توان بيان كرد:
1. اخلاص حجي آثار معنوي و بركات مادي را در پي دارد كه از روي اخلاص انجام گيرد، نه براي شهرت و ريا و يا به قصد تجارت و سياحت و.... امام صادق عليه السلام فرمود: «الْحَجُّ حَجَّانِ حَجٌّ لِلَّهِ وَحَجٌّ لِلنَّاسِ فَمَنْ حَجَّ لِلَّهِ كانَ ثَوابُهُ عَلَي اللَّهِ الْجَنَّةَ وَمَنْ حَجَّ لِلنَّاسِ كانَ ثَوابُهُ عَلَي النَّاسِ يوْمَ الْقِيامَةِ؛ (28) حج دو نوع است: 1. حج براي خدا؛ 2. حج براي مردم [و از روي ريا] . پس كسي كه براي خدا حج كند، ثوابش بر خدا بهشت است و كسي كه براي مردم [و از روي ريا] حج گذارد، پاداشش در روز قيامت بر مردم است [و پاداشي در نزد خدا ندارد] .» عبد الرحمان بن كثير مي گويد: سالي با امام صادق عليه السلام در سفر حج همراه شدم. در مسير راه بر كوهي صعود كرد [در عرفات يا مني و يا خود مكه] . پس مُشرف بر حاجيان شده، به آنها [با دقت] نظر كرد و فرمود: «ما أَكْثَرَ الضَّجِيجَ وَأَقَلَّ الْحَجِيجَ؛ (29) چقدر ناله كننده بسيار است، ولي حاجي [واقعي بسيار] كم!»
2. ترك گناه و محرمات احرام امام باقرعليه السلام فرمود: «ما يعْبَأُ بِمَنْ يؤُمُّ هذا الْبَيتَ اِذا لَمْ يكُنْ فِيهِ ثَلاثُ خِصالٍ وَرَعٌ يحْجُزُهُ عَنْ مَعاصِي اللَّهِ تَعالي وَحِلْمٌ يمْلِكُ بِهِ غَضَبَهُ وَحُسْنُ الصَّحابَةِ لِمَنْ صَحِبَهُ؛ (30) اعتنا نمي شود [از طرف خدا] به كسي كه قصد اين خانه [خدا] مي كند، مگر سه خصلت در او باشد: 1. ورعي كه او را از معصيت الهي باز دارد؛ 2. حلم و بردباري كه به وسيله آن مالك غضبش باشد [و بر خشم خود مسلط شود] ؛ 3. و نيكو رفاقت كردن با كسي كه با او رفيق مي شود [و خوش اخلاق بودن در سفر حج] .»
اين حديث اشاره به برخي تروك احرام دارد كه بايد از آن اجتناب شود؛ چنان كه در قرآن كريم نيز آمده است: «فَمَن فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِ ّ وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَيرٍ يعْلَمْهُ اللَّهُ وَتَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَيرَ الزَّادِ التَّقْوَي وَاتَّقُونِ يأُوْلِي الْأَلْبَبِ «؛ (31) «پس كساني كه [با بستن احرام و شروع به مناسك حج] در اين ماهها، حج را بر خود فرض و واجب كرده اند، [بايد بدانند] در حج، آميزش جنسي با زنان و گناه و جدال نيست و آنچه از كارهاي نيك انجام مي دهيد، خدا آن را مي داند و زاد و توشه تهيه كنيد؛ كه بهترين زاد و توشه، تقوا مي باشد و از من بترسيد اي خردمندان!» تقوا و خداترسي همان چيزي است كه انسان را از گناهان و محرمات باز مي دارد.
3. دوري از مال حرام حجي آثار و بركات دارد كه با مال حرام، همچون پول ربا، و پول خمس نداده و درآمدهاي نامشروع نباشد. رسول گرامي اسلام صلي الله عليه وآله فرمود: «مَنْ حَجَّ بِمالٍ حَرامٍ فَقَالَ لَبَّيكَ اللَّهُمَّ لَبَيكَ قَالَ اللَّهُ لَهُ لا لَبَّيكَ وَلا سَعْدَيكَ حَجُّكَ مَرْدُودٌ عَلَيكَ؛ (32) كسي كه با مال حرام [قصد] حج كند، پس [هنگامي كه] مي گويد: خداوندا! لبيك. خداوند مي فرمايد: نه لبيك و نه سعديك، حج تو به سوي خودت برگشت مي خورد [و هرگز مورد قبول واقع نمي شود] .» و امام باقرعليه السلام فرمود: «لا يقْبَلُ اللَّهُ حَجّاً وَلا عُمْرَةً مِنْ مالٍ حَرامٍ؛ (33) خداوند حج و عمره اي را كه با مال حرام انجام گيرد، قبول نمي كند.» در نتيجه، آثار و بركات معنوي، اخلاقي و مادي حج را كسي مي تواند دريافت كند كه از گناهان دوري كند و تروك احرام را مرتكب نشود و حجي با اخلاص و مال حلال انجام دهد.
1) ر. ك: اعمال مشترك ماه رمضان، اعمال شبهاي ماه مبارك رمضان، دعاي ابو حمزه ثمالي، و اعمال روزهاي ماه مبارك رمضان، در مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمي. 2) حجّ/27 - 28. 3) تفسير الصافي، فيض كاشاني، بيروت، مؤسسة الاعلمي للمطبوعات، ج 3، ص 374. 4) مائده/97. 5) ر. ك: تفسير نمونه، مكارم شيرازي، دار الكتب الاسلامية، چهاردهم، ج 5، ص 90. 6) با اقتباس از: تفسير نمونه، ج 14، ص 81. 7) بقره/126. 8) همان. 9) همان. 10) قصص/57. 11) ابراهيم/37. 12) بقره/129. 13) وسائل الشيعة، ج 11، ص 9. 14) همان. 15) بقره/198. 16) وسائل الشيعة، ج 11، ص 60. 17) حج/28. 18) تفسير الصافي، ص 374. 19) وسائل الشيعة، ج 8، ص 106. 20) منتخب ميزان الحكمة، ص 123. 21) تحف العقول، ص 7. 22) الخصال، شيخ صدوق، ص 117، ح 101؛ منتخب ميزان الحكمة، ص 123. 23) نقل به مضمون. 24) نهج الفصاحة، ص 520، ح 344. 25) الامالي، شيخ طوسي، ص 694، ح 1478، منتخب ميزان الحكمة، ص 123. 26) ثواب الاعمال، ص 70، ح 4؛ منتخب ميزان الحكمة، ص 123. 27) ثواب الاعمال، ص 70، ح 3؛ منتخب ميزان الحكمة، ص 123. 28) ثواب الاعمال، ص 74؛ منتخب ميزان الحكمة، ص 124. 29) بحار الانوار، ج 27، ص 181، ح 30؛ منتخب ميزان الحكمة، ص 124. 30) الخصال، ص 148، ح 180. 31) بقرة/197. 32) الدرّ المنثور، ج 2، ص 63؛ نهج الفصاحة، ص 519، ح 342؛ منتخب ميزان الحكمة، ص 518. 33) الحكم الزاهرة، ص 158.
لطفا منتظر باشید ...
