بیشترتوضیحاتافزودن یادداشت جدید
رهنمودهاى تبليغى براساس ويژگيهاى نوجوانان (3) تمايل به فهم فلسفه گرفتاريها و مشكلات رضا آبيار - گروه كودك و نوجوان(1) امروزه آفت رفاه طلبى و مادى گرايى، فرهنگ و جامعه اسلامى ما را به سمت فرار از سختيها و عدم صبر در مقابل آنها سوق مى دهد. در اين ميان، نوجوانان كه هنوز تفكرات و بينش شان نسبت به امور و وقايعى كه در اطرافشان مى گذرد، كامل نشده است، در برابر آفت راحت گرايى و رفاه طلبى آسيب پذيرتر به نظر مى رسند. آنان فلسفه گرفتاريها و حوادث نابهنگام و تلخ را نمى دانند و از روى دادن اين گونه مصائب براى خود و خانواده شان مى ترسند؛ از سوى ديگر، دوست دارند زندگى راحت و بى دغدغه اى داشته باشند، اطرافيانشان را از دست ندهند و بيمارى، بلا و... را در خود و آنها نبينند و مواجه شدن با انواع گرفتاريها، سؤالات گوناگونى را در ذهن آنان پديد مى آورد. مبلّغ و مربّى بايد پيش از پاسخ به سؤالات نوجوان، اساس باورهاى او را درباره اصل مسئله دنيا پايه ريزى كند. براى تحقّق اين مهمّ به نكات ذيل مى توان اشاره كرد: الف. اينكه او بداند، دنيا منزلگاهى است كه در باطن آن، سختى و بلا موج مى زند. (2) ب. از ويژگيهاى دنيا اين است كه در پس هر نعمتش، مشكل و گرفتارى كمين كرده است. (3) ج. نوجوان بايد به اين مطلب برسد كه نعمت و رحمت خدا تنها در خوشيها و مسائل سازگار با ذائقه و خواسته هاى نفسانى او خلاصه نمى شود؛ بلكه مشكلات و رنجها نيز رحمت و مصلحت خداوند است كه در پاره اى موارد، كمال و خوشبختى ما را فراهم مى آورد. (4)
لزوم وجود گرفتاريها و مصائب (5) اينكه اصولاً فلسفه گرفتاريها چيست و معلول چه علتهايى هستند و چرا خداوند، بلاها و... را آفريده يا مگر نمى شود هميشه راحت بود و بدون دردسر زندگى كرد، سؤالاتى است كه در پاسخ به آنها مربى بايد عمده ترين و در عين حال، مناسب ترين علّتها را انتخاب و براى نوجوان بيان كند. برخى از دلائل و حكمتهاى وجود گرفتاريها عبارتند از: الف. جداشدن خوب از بد (آزمايش) قرآن كريم مى فرمايد: «أَحَسِبَ النَّاسُ أَن يُتْرَكُواْ أَن يَقُولُواْ ءَامَنَّا وَ هُمْ لَا يُفْتَنُونَ »؛(6) «آيا مردم پنداشتند كه تا گفتند ايمان آورديم، رها مى شوند و آزمايش نمى شوند؟» خداوند در ادامه همين آيه شريفه، هدف از آزمايش را جدا كردن راستگويان و دروغگويان در اداى تكليف الهى مى داند. (7) نوجوان مؤمن بايد بداند كه عامل اصلى ورود به بهشت و رسيدن به كمال، تنها اظهار ايمان به خدا نيست؛ بلكه ناراحتى و رنجى كه از سوى خداوند مى آيد نيز براى تكامل و جداسازى بندگان واقعى است. خداوند در قرآن با اين تفكّر كه رمز خوشبختى دنيا و آخرت، تنها در اظهار ايمان است، مخالفت كرده است. (8) مربّى در اين مرحله بايد بكوشد تا مسئله آزمايش را يك امر طبيعى جلوه دهد، به اين بيان كه: همه قبول داريم كه اگر بخواهيم از مقطعى به مقطع بالاتر برويم، بايد در امتحانى شركت كنيم، لازمه قبولى در آزمون، تلاش و تحمّل سختيهاى گوناگون است. آن گاه كه بدانيم ثمره تلاش و شكيبايى در برابر محروميّتهاى مختلف، قبولى و كسب رتبه اى بالاتر است، زندگى، طعم بهتر و رنگ زيباترى به خود مى گيرد. عرصه بندگى خداوند نيز همين گونه است. آنان كه از نوجوانى در ميدان پربلاى دنيا، پخته شده و فهميده اند كه در پس هر سختى، گشايش و راحتى خواهد بود،(9) هيچ گاه در برابر ناملايمات اظهار عجز و ناشكرى نمى كنند. پس بايد از حالا كه زمين وجود نوجوان، آماده پذيرش هر بذرى است، بذر تحمّل آزمايشها و گردن نهادن به اطاعت خدا را در دل او كاشت. همچنين بايد روزنه هاى ورود شياطين مادّى را - كه آماده اند تا زمينه هاى نافرمانى خدا را در دل او ايجاد كنند -، بست، تا در ادامه راه بتواند وفادار و خوشبخت باشد و چه زيباست آن گاه كه يك نوجوان، هر چه از خدا مى رسد را نيكو بداند. وفا كنيم و ملامت كشيم و خوش باشيم كه در طريقت ما، كافرى است، رنجيدن(10) اكنون كه نوجوان فهميد هدف خداوند از فرستادن بلا براى بشر، آزمايش ايشان است، به دنبالِ راهى مى گردد تا بتواند از اين امتحانات سربلند بيرون بيايد. راههاى مقابله با مشكلات را در بخش سوم همين مقاله بررسى خواهيم كرد. غفلت را مى توان از مهم ترين و تأثيرگذارترين علل پديدار شدن گرفتاريها قلمداد كرد. پيشرفت و توسعه تكنولوژى از بسترهاى مهم غفلت است. كانالهاى گوناگون و متنوع تلويزيونى، ظهور انواع بازيهاى رايانه اى، ماهواره، وسايل ارتباطىِ رايانه اى نظير چَت، وبلاگ و ايميل، پاساژها، اتومبيلها و... همه مى توانند از عوامل غفلت باشند.
ب. غافل نشدن از خدا غفلت را مى توان از مهم ترين و تأثيرگذارترين علل پديدار شدن گرفتاريها قلمداد كرد. پيشرفت و توسعه تكنولوژى از بسترهاى مهم غفلت است. كانالهاى گوناگون و متنوع تلويزيونى، ظهور انواع بازيهاى رايانه اى، ماهواره، وسايل ارتباطىِ رايانه اى نظير چَت، وبلاگ و ايميل، پاساژها، اتومبيلها و... همه مى توانند از عوامل غفلت باشند. انسانهايى كه پايه اعتقادى آنها به درستى، شكل نگرفته است، با رسيدن به وسايل مدرن امروزى و دستيابى به اين سرگرميها، منشأ واقعى نعمت را فراموش كرده، دنيازده و زمين گير شده، در نتيجه از خدا غافل مى شوند. يكى از مظاهر دنيا كه موجب غفلت انسان مى شود، اموال و اولاد اوست كه خداوند متعال نسبت به آن هشدار داده و مى فرمايد: «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تُلْهِكُمْ أَمْوَ لُكُمْ وَ لَآ أَوْلَدُكُمْ عَن ذِكْرِ اللَّهِ وَ مَن يَفْعَلْ ذَ لِكَ فَأُوْلَئكَ هُمُ الْخَسِرُونَ »؛(11) «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اموال شما و فرزندانتان، شما را از ياد خدا غافل نكند و هر كس چنين كند، آنان خود زيانكارند.» نكته اى كه از آيه مى توان استفاده كرد، اين است كه نوجوان هم بايد خود را از اسباب غفلت دور نگه دارد و هم سبب نشود كه والدين او از ياد خدا غافل شوند. به بيان ديگر به او بياموزيم كه اگر به دنيا و نعمتهايش طورى بپردازد كه ياد خدا در زندگى خانوادگى اش كمرنگ شود، آن گاه او خود، سبب غفلت از خدا مى شود و والدين را نيز غافل مى كند. خداوند، خير و صلاح بنده را مى خواهد و دوست ندارد بندگانش گمراه شوند و راه اطاعت و بندگىِ دنيا و شياطين دنيوى را پيش بگيرند؛ براى همين، آنان را در معرض مصيبت قرار داده است تا از اين راه به خود بيايند و راه صحيح زندگى را بيابند و در مسير اطاعت خداوند موفّق تر باشند. براى ملموس تر شدن مسئله غفلت، از اين تمثيل حقيقى مى توان بهره برد كه «قسمت افراد گمشده در حرم مطهّر امام رضاعليه السلام، دو اتاقِ جدا از هم دارد: در يكى از اتاقها افرادى هستند كه مى فهمند گم شده اند. آنها گريه و بى تابى مى كنند، منتظر خانواده شان هستند، وقتى خادم حرم، چاى يا... به آنان تعارف مى كند برنمى دارند و ناراحت هستند؛ چون مى دانند و مى فهمند كه گم شده اند، براى همين از حال خود غافل نمى شوند. امّا در اتاق ديگر، كسانى هستند كه نمى فهمند گم شده اند. آنها روى زمين نشسته اند و با اسباب بازى و خوراكيهاى مختلف سرگرم هستند، انگار كه هيچ اتفاقى نيفتاده است و كسى منتظر آنها نيست. والدين آنان، نگرانشان هستند؛ ولى اينها بى خيال و بدون توجه به نگرانى آنها، سرگرم بازى هستند. مَثَل كسانى كه علايق دنيوى و مظاهر غلطانداز غفلت، آنها را از ياد خدا غافل كرده، مَثَل همان گروه دوم است؛ آنان، خدا را فراموش كرده اند و زنجيرهاى دنيا، آنها را در بند كرده است. پس خدا ما را دوست دارد و از اينرو هنگامى كه غافل مى شويم، ما را دچار بلا مى كند تا از خواب غفلت بيدار شويم.
ج. شبيه شدن به امامان و... ما بيش تر اوقات «اسوه بودن» اهل بيت عليهم السلام را در قالب فضايلى چون: اخلاص، ساده زيستى، تواضع، نماز اوّل وقت و... معنا كرده ايم. اكنون، نوبت آن رسيده است تا از اين فضا استفاده و از بلا و گرفتارى به عنوان يكى از راههاى شبيه شدن به آن بزرگواران ياد كنيم. نوجوانى كه تا به حال، خوشبختى را در كسب صفاتى چون: راستگويى، احترام به والدين و... مى ديده است، اكنون مى آموزد كه خدا از رهگذر گرفتاريهاى زندگى، قصد دارد ما را يك گام ديگر به پيشوايان دينى مان نزديك كند. امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «اِنَّ اَشَدَّ النَّاسِ بَلاءً الاَبْنِياءُ ثُمَّ الَّذِينَ يَلُونَهُمْ ثُمَّ الْاَمْثَلُ فَالْاَمْثَلُ؛(12) بيش ترين بلاها را در ميان مردم، پيامبران داشته اند، بعد كسانى كه نزديك تر به آنان هستند و بعد هر كه به پيامبران شبيه تر باشد. [به ميزان شباهت به آنان، از بلاى بيش ترى بهره مند خواهد شد.]» مردى خدمت امام باقرعليه السلام رسيد و گفت: «به خدا سوگند! من شما خاندان را دوست دارم.» امام فرمود: «پس جامه بلا بر تن كن؛ زيرا سوگند به خدا كه بلا به سوى ما و پيروان ما شتابنده تر مى آيد تا حركت سيلاب در درّه. بلا از ما آغاز مى شود و سپس به شما مى رسد و آسايش نيز از ما شروع مى شود و سپس به شما مى رسد.» (13) بيان ناگواريهايى كه در زندگى اهل بيت عليهم السلام وجود داشته است(14)؛ نظير: نامردى مردمانِ دورانشان، گرفتاريهاى مالى، بيماريها، از دست دادن فرزندان و... مى تواند به فهم اين فلسفه كمك كند. وقتى مربّى، نمونه هايى را از زندگى معصومان بياورد وبا زندگى روزمرّه نوجوان تطبيق دهد، او به اين واقعيت دست مى يابد كه نوكرى ايشان و دوستدار آنان بودن، تنها با گريستن در مصائبشان و لباس مشكى پوشيدن محقّق نمى شود؛ بلكه صبر در مشكلات، از برترين و مهم ترين مصاديق نوكرى اهل بيت عليهم السلام است.
علت اتبلاء به رنجها و مشكلات با بررسى آيات و روايات در مى يابيم مشكلاتى كه به وجود مى آيد، مى تواند دلايل گوناگونى داشته باشد. در اين بخش با بررسى عوامل مشكلات و گرفتاريها متناسب با فهم نوجوانان، در صدد بررسى برخى از اين موارد و مصاديق برمى آييم. الف. ارتكاب گناه مولاى متّقيان على عليه السلام، پديدار شدن هر مانع و ناگوارى در زندگى انسان را معلول گناه مى داند و مى فرمايد:«تَوَقُّوا الذُّنُوبَ فَمَا بَلِيَّةٌ اَشَدُّ وَأفْظَعُ مِنْهَا وَلاَ يَحْرُمُ الرِّزْقُ اِلاَّ بِذَنْبٍ حَتَّى الْخَدْشِ وَالنَّكْبَةِ وَالْمُصِيبَةِ. قَالَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ: وَمَا أصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أيْدِيكُمْ وَيَعْفُوا عَنْ كَثِير؛(15) از گناهان دورى كنيد كه هيچ بلايى شديدتر و زشت تر از آن نيست و رزق باز داشته نمى شود، مگر به دليل انجام گناهى، حتى در حدّ ايجاد خراش و جراحت و ناراحتى [در ديگران ]؛ چرا كه خداوند فرمود: هر مصيبتى كه به شما رسد، به سبب اعمالى است كه انجام داده ايد و بسيارى را نيز عفو مى كند.» كم شدن روزى، مرگ زودرس، بلاهاى كم سابقه، خشكسالى و... از جمله امورى هستند كه به سبب نافرمانى خدا به انسان مى رسد. (16) اكنون به نمونه هايى از گناهان رايج در بين نوجوانان اشاره مى كنيم:
بى توجهى به محرم و نامحرم رعايت نكردن پوشش ظاهرى و بى توجهى به محرم و نامحرم از سوى برخى نوجوانان دختر، يكى از گناهان رايج است، از راههاى زير مى توان براى جلوگيرى نوجوانان از ارتكاب گناه استفاده كرد: 1. بيان رابطه اين نوع گناه با پيشامدهاى ناگوار در دنيا. برخى از اين رويدادها عبارت اند از(17): به هم خوردن تعادل روحى و روانى و به وجود آمدن عوارضى مانند: افسردگى، گوشه گيرى، پرخاشگرى و...، بى اعتمادى خانواده و اطرافيان به وى، عدم اطمينان به همسر آينده خود و در نتيجه، بروز ناهنجاريهايى مثل: بدبينى و عدم لذّت در زندگى شخصى و... . 2. نقل خاطرات واقعى از نوجوانان گرفتار در اين دام. بى احترامى به والدين براى بيدار سازى نوجوانان نسبت به اين گناه، مى توان كارهاى زير را انجام داد: 1. بيان آثار احترام به والدين و عواقب دنيوى بى احترامى به ايشان(18). برخى از آثار احترام به والدين عبارت اند از: آمرزش گناهان، عمر طولانى، افزايش روزى، موفقيّتهاى زندگى و پيشرفت و... البته آثار ديگرى هم ذكر شده است؛ ولى ما بيش تر بايد درصدد بيان آثارى باشيم كه نوجوان، آنها را دنبال مى كند. برخى از آثار بى احترامى به پدر و مادر: انتقام خدا در همين دنيا، تيره و تار شدن فضاى زندگى، فقر، ذلت و خوارى و... .
2. بيان مصاديق بى احترامى به پدر و مادر. (19) برخى از مصاديق بى احترامى عبارت اند از: اندوهگين كردن آنها، زمينه عصبانيّت ايشان را فراهم آوردن، خيره نگاه كردن به آنها، صدا كردن پدر و مادر با اسم، جلوتر از آنان راه رفتن، باعث دشنام دادن ديگران به آنها شدن، نافرمانى و... .
3. نقل حوادث و داستانهاى واقعى از كسانى كه هر چه به دست آوردند از احترام به والدين و هر چه از دست دادند از بى احترامى به آنان بوده است. گناهان ونافرمانيهاى ديگرى نيز در بين جوانان و نوجوانان رايج است كه بيش تر محصول تهاجم فرهنگى است؛ مانند: نگاه كردن عكسهاى مبتذل، گوش دادن موسيقيهاى غير مجاز، ارتباطهاى نامشروع و... كه در مجال اين نوشتار نيست. ادامه دارد... . 1) اين بحث در دو مرحله ارائه مى شود. 2) دنيا خانه اى است پوشيده از بلاها، به حيله و نيرنگ شناخته شده، نه حالات آن پايدار و نه مردم آن در سلامت برخوردارند، داراى تحولات گوناگون و دورانهاى رنگارنگ، زندگى در آن، نكوهيده و امنيّت در آن نابود است. اهل دنيا همواره هدف تيرهاى بلا هستند كه با تيرهايش آنها را مى كوبد و با مرگ، آنها را نابود مى كند. (نهج البلاغه، خ 226، ترجمه دشتى.) 3) در هر جرعه اى (از نعمتها) اندوهى گلوگير و در هر لقمه اى استخوان شكسته اى قرار دارد... . (همان، خ 145.) 4) خداوند به پيامبر خود فرمود: «اى محمّد! آن گاه كه بنده اى را محبوب شمارم، وى را با سه پديده همراه مى كنم: دلش را غمگين مى سازم، بدنش را بيمار مى كنم و دستش را از بهره هاى دنيايى تهى مى گردانم.»: (بحار الانوار، علامه مجلسى، بيروت، دار احياء التراث العربى، سوم، 1403 ق، ج 72، ص 48.)امير مؤمنان فرمود: «دلِ انسان خدادوست، رنج و سختى در راه خدا را بسيار دوست دارد؛ ولى بى خبر از خدا راحت طلب است.» (ميزان الحكمه، محمدى رى شهرى، قم، دار الحديث، هفتم، 1386، ص 441، ح 3314.) 5) سعى شده احاديث، آيات، داستان و... به تناسب نوجوانان باشد؛ از اين رو بايد مبلّغ، ادبيات نوجوانان را در استفاده از مواد موجود به كار ببرد. 6) عنكبوت/2. 7) همان. 8) تفسير نمونه، مكارم شيرازى، تهران، دار الكتب الاسلامية، چهلم، 1383 ش، ج 2، ص 100، ذيل آيه 214 سوره مباركه بقره. 9) اشاره به آيات 5 - 8 سوره مباركه انشراح مناسب است، به ويژه با اين زاويه كه پس از سختى، آسانى است و پس از فراهم شدن آسانى، چه زيبا است كه خدا را بندگى كنيم و... . 10) خواجه حافظ شيرازى. 11) منافقون/9. 12) بحار الانوار، ج 64، ص 200، ح 3. 13) ميزان الحكمه، ج 2، ص 462، ح 3379. 14) توجه دادن نوجوانان به اين مسئله نيز لازم است كه، اهل بيت و پيامبران عليهم السلام خزانه داران عالم بوده و هستند. آنان خود طبيب همه دردهاى بشرند؛ ولى وجود گرفتارى، فقر، بيمارى و... در طول حيات دنيوى شان، براى انتقال سيره و چگونگى برخورد صحيح آنان، به نسلهاى بعد و انسانهاى آزاده است. 15) مكارم الاخلاق، طبرسى، بى جا، منشورات الشريف الرضى، ششم، 1329 ق، ص 147. 16) مراجعه شود به ميزان الحكمه، ج 4، ص 285 به بعد باب گناه (الذنب). 17) نگارنده در تحقيق ميدانى كه از 50 دختر دبيرستانى در مدارس چند شهر كشور داشت، اين نتايج و آثار را از زبان آنها شنيده است. آنها به صورت مكتوب اين آثار را نوشته و راهكار، طلب كرده اند. 18) ر.ك: ميزان الحكمه، ج 13، ص 474، باب پدر و فرزند. 19) همان.
لطفا منتظر باشید ...
