بیشترتوضیحاتافزودن یادداشت جدید
آداب اسلامي سلام على عسكرى سوادكوهى مقدمه پيوندهاى اجتماعى نيازمند تحكيم است و استوارسازى اين رشتهها با كلّىگويى به دست نمىآيد. بايد نمونههايى عملى و مصاديقى خاص و روشن ارائه شود تا علقههاى دوستى و پيوندهاى عاطفى استوارتر گردد و پايدار بماند و «سلام» يكى از اين امور است. سلام چراغ سبز آشنايى است. وقتى دو نفر به هم مىرسند، نگاهها كه به هم مىافتد، چهرهها كه رو در رو قرار مىگيرد، نخستين علامت صداقت، مودّت و برادرى، سلام دادن است. دو نفر را تصور كنيد كه به يكديگر مىرسند و آشنا و دوست هستند. در اين برخورد بهتر است نخستين كلامشان چه باشد؟ آيا مناسبتر از سلام چيزى را سراغ داريد؟! سلام نمودن، اطمينان دادن به طرف مقابل است كه هم سلامتى و تندرستى تو را خواستارم و هم از جانب من آسوده و مطمئن باش كه گزندى به تو نخواهد رسيد. من خيرخواه تو هستم، نه بدخواه و دشمن تو. همچنين سلام نوعى تحيت و درود اسلامى است كه دو مسلمان به هم مىگويند. اين معناى شعار اسلامى «سلام» است. بارى، سلام نام خدا و تحيت الهى و سفارش پيامبران و روش امامان است. به راستى سلام دادن به ديگرى نه تنها از منزلت و جايگاه انسان نمىكاهد و هيچگونه ضرر و زيانى را متوجه او نمىسازد، بلكه صفابخش و محبتآور است. به علاوه، نشانهاى از تواضع و نداشتن كبر و غرور مىباشد. تحيّت و سلام (1) يكى از آداب و سنن اسلامى، سلام كردن به يكديگر و جواب سلام است كه اسلام در اين رابطه برنامههاى وسيعى دارد و ما به صورت كوتاه و مختصر به پارهاى از آنها اشاره مىكنيم. خداوند در قرآن كريم مىفرمايد: «وَإِذَا حُيِّيتُم بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَآ أَوْ رُدُّوهَآ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَىْءٍ حَسِيبًا »؛(2) «و هنگامى كه به يكى از شما تحيّت داده شد، پاسخ آن را بهتر بدهيد يا لااقل به همانگونه پاسخ دهيد كه خداوند حساب همه چيز را دارد.» «تحيّت» در لغت از ماده حيات و به معناى دعا نمودن براى حيات ديگرى است. خواه اين دعا به صورت «سلام عليك» (خداوند تو را به سلامت دارد) و يا «حياك اللّه» (خداوند تو را زنده بدارد) و يا مانند آن باشد. در تفسير على بن ابراهيم از امام صادقعليهالسلام چنين نقل شده كه فرمودند: «الْمُرادُ بِالتَّحِيَّةِ فِى الْآيَةِ السَّلامُ وَغَيْرُهُ مِنْ الْبِرِّ؛(3) منظور از تحيّت در آيه، سلام و هرگونه نيكى كردن ديگر است.» تا آنجا كه مىدانيم، تمام اقوام جهان هنگامى كه به هم مىرسند، براى اظهار محبت به يكديگر نوعى تحيّت و التفات دارند كه گاهى جنبه لفظى دارد و گاهى به صورت عملى است. در اسلام نيز «سلام» يكى از روشنترين تحيّتها است و طبق آيه فوق، همه مسلمانان موظفاند كه سلام را بهطور عالىتر و يا لااقل مساوى جواب گويند. از آيات قرآن استفاده مىشود كه سلام يك نوع تحيّت است. در آيه 61 سوره نور مىخوانيم: «فَإِذَا دَخَلْتُم بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِّنْ عِندِ اللَّهِ مُبَرَكَةً طَيِّبَةً»؛ «و هنگامى كه وارد خانهاى شديد، بر يكديگر به عنوان تحيّت الهى سلام بفرستيد، تحيّتى پر بركت و پاكيزه.» در اين آيه، «سلام» كه هم مبارك است و هم پاكيزه، به عنوان تحيّت الهى معرّفى شده است. ضمناً مىتوان از آن استفاده كرد كه معناى «سلامٌ عليكم» در اصل «سلام اللّه عليكم» است؛ يعنى درود پروردگار بر تو باد! يا خداوند تو را به سلامت بدارد و در امن و امان باشى! به همين جهت، سلام كردن يك نوع اعلام دوستى و صلح و ترك مخاصمه و جنگ محسوب مىشود. از پارهاى آيات قرآن استفاده مىشود كه تحيّت اهل بهشت نيز سلام است. چنانكه در آيه 23 سوره ابراهيم و آيه 10 سوره يونس درباره بهشتيان مىخوانيم: «تَحِيَّتُهُمْ فِيها سَلامٌ»؛ «تحيت آنها در آن [بهشت] سلام است.» از آيات قرآن استفاده مىشود كه در اقوام پيشين نيز تحيّت به معناى سلام (يا چيزى معادل آن) بوده است؛ چنانكه در آيه 25 سوره ذاريات در داستان ابراهيم مىخوانيم: «هنگامى كه فرشتگان مأمور مجازات قوم لوط به صورت ناشناس بر او وارد شدند، به او سلام كردند و او هم پاسخ آنها را به سلام داد: «إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالُوا سَلَمًا قَالَ سَلَمٌ قَوْمٌ مُّنكَرُونَ »؛ «هنگامى كه فرشتگان بر حضرت ابراهيم وارد شدند، سلام كردند و حضرت ابراهيم گفت سلام بر شما افراد ناشناس.» كلمه سلام به سه صورت: «سلامٌ»، «سلاماً» و «سلامٍ» 43 مرتبه در قرآن وارد شده است و اين بر اهميت آن دلالت مىنمايد. يكى از نامهاى بهشت «دار السلام» است كه دو بار در قرآن مطرح شده است. دار السلام يعنى سر منزل سعادت و سلامت. خداوند در قرآن كريم به چند پيامبر با ذكر نام آنها سلام و درود و تحيّت فرستاده است كه عبارتاند از: «سَلامٌ عَلى نُوحٍ فِى الْعالَمِينَ»،(4) «سَلامٌ عَلى اِبْراهِيمَ»،(5) «سَلامٌ عَلى مُوسَى وَهارُونَ»(6).
با توجه به احاديث و روايات فوق، «سلام» بهترين كلمه است براى شروع و ابراز علاقه و محبت، كه دين مقدّس اسلام ما را به آن سفارش نموده است؛ اما برخى از افراد بهجاى اين واژه زيبا و پرمعنا، كلمات غير مأنوس و بىمحتواى ديگرى بكار مىبرند كه چندان درخور مقام و منزلت آنان نمىباشد و بايد تا حد امكان از آنها دورى نمود.
سلام، اوّلين سخن امام صادقعليهالسلام مىفرمايد: «مَنْ بَدَءَ بِكَلامٍ قَبْلَ سَلامٍ فَلا تُجِيبُوهُ؛(7) هر كس پيش از سلام آغاز به سخن كرد، پاسخش را ندهيد.» و نيز آن حضرت مىفرمايد: «اَلسَّلامُ قَبْلَ الْكَلامِ؛(8) سلام قبل از آغاز به كلام است.» در روايتى از رسول اكرمصلىاللهعليهوآله آمده است: «لا تَدْعُ اِلى طَعامِكْ اَحَداً حَتّى يُسَلِّمَ؛(9) كسى را قبل از آنكه سلام كند، به غذايت دعوت نكن.» حضرت علىعليهالسلام نيز فرمودند: «اِذا دَخَلَ اَحَدُكُمْ مَنْزِلَهُ فَلْيُسَلِّمْ عَلى اَهْلِهِ يَقُولُ السَّلامُ عَلَيْكُمْ فِاِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ اَهْلٌ فَلْيَقُلِ السَّلامُ عَلَيْنا مِنْ رَبِّنا؛(10) هرگاه يكى از شما وارد منزلش شود، بر خانواده خويش سلام كند و بگويد: درود بر شما! و چنانچه خانوادهاى نداشت، بگويد: سلام از طرف پروردگارمان بر ما باد!» با توجه به احاديث و روايات فوق، «سلام» بهترين كلمه است براى شروع و ابراز علاقه و محبت، كه دين مقدّس اسلام ما را به آن سفارش نموده است؛ اما برخى از افراد بهجاى اين واژه زيبا و پرمعنا، كلمات غير مأنوس و بىمحتواى ديگرى بكار مىبرند كه چندان درخور مقام و منزلت آنان نمىباشد و بايد تا حد امكان از آنها دورى نمود.
پاداش سلام و جواب آن حضرت علىعليهالسلام مىفرمايند: «لِلسَّلامِ سَبْعُونَ حَسَنَةً تِسْعَةٌ وَسِتُّونَ لِلْمُبْتَدئ وَواحِدَةٌ لِلرَّادِّ؛(11) سلام هفتاد حسنه دارد كه شصت و نه حسنهاش براى سلامكننده و [فقط] يك حسنهاش براى پاسخدهنده است.» امام صادقعليهالسلام نيز فرمودند: «مَنْ قالَ سَلامٌ عَلَيْكُمْ فَهِىَ عَشْرُ حَسَناتٍ وَمَنْ قالَ سَلامٌ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَةُ اللَّهِ فَهِىَ عِشْرُونَ حَسَنَةً وَمَنْ قالَ سَلامٌ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكاتُهُ فَهِىَ ثَلاثُونَ حَسَنَةً؛(12) هر كس بگويد: درود بر تو باد! برايش ده حسنه است. و اگر بگويد: درود و رحمت خدا بر تو باد! براى او بيست حسنه است. و اگر بگويد درود و رحمت و بركتهاى خدا بر تو باد! براى او سى حسنه است.» از اين حديث دو امر فهميده مىشود: 1. جامعيت دين: اسلام دين جامعى است و در تمام شئون زندگى داراى برنامه است و براى ريز و درشت زندگى، رهنمودهاى مخصوص خودش را دارد؛ 2. انجام كار نيكو به احسن وجه: حال كه آدمى مىخواهد كارى را انجام بدهد، چه خوب است آن را به بهترين نحو به انجام برساند تا ثواب كامل دريافت كند.
مراحل سلام در توضيح المسائل مراجع عظام آمده است كه در غير نماز، مستحب است جواب سلام را بهتر از سلام بگويد؛ مثلاً اگر كسى گفت: «سلام عليكم» در جواب بگويد: «سلام عليكم و رحمة اللَّه» و اگر گفت: «سلام عليكم و رحمة اللَّه» در جواب بگويد: «سلام عليكم و رحمة اللَّه و بركاته».(13) در متون روايى وارد شده است كه حضرت علىعليهالسلام بر جماعتى مىگذشت و بر آنها سلام كرد. آنان در پاسخ خويش عبارت «وَ مَغْفِرَتُهُ وَ رِضْوانُهُ» را آوردند. حضرت فرمود: «لا تُجاوِزُوا بِنا مِثْلَ ما قالَتِ الْمَلائِكَةُ لِاَبِينا اِبْراهِيم؛(14) براى ما از حدّ سلام ملائكه به پدر ما ابراهيم تجاوز نكنيد.» در تفسير «درّ المنثور» مىخوانيم: شخصى به پيامبر اكرمصلىاللهعليهوآله وسلم عرض كرد: «السَّلامُ عَلَيْكَ» پيامبر فرمود: «السَّلامُ عَلَيْكَ وَرَحْمَةُ اللَّهِ». ديگرى عرض كرد: «السَّلامُ عَلَيْكَ وَرَحْمَةُ اللَّهِ»، پيامبر فرمود: «وَعَلَيْكَ السَّلامُ وَرَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكاتُهُ». نفر ديگرى گفت: «السَّلامُ عَلَيْكَ وَرَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكاتُهُ»، پيامبر فرمود: «وَعَلَيْكَ» و هنگامى كه سؤال كرد: چرا جواب مرا كوتاه بيان كرديد؟ فرمود: قرآن مىگويد تحيّت را به طرز نيكوترى پاسخ گوييد؛ اما تو چيزى باقى نگذاشتى. در حقيقت، پيامبر در مورد نفر اوّل و دوم تحيت به نحو احسن گفت؛ اما در مورد شخص سوم به مساوى؛ زيرا جمله «عَلَيْكَ» مفهومش اين است كه تمام آنچه گفتى بر تو باد. (15)
نحوه سلام گفتن امام صادقعليهالسلام فرمودند: «اِذا سَلَّمَ اَحَدُكُمْ فَلْيَجْهَرْ بِسَلامِهِ وَلا يَقُولَ سَلَّمْتُ وَلَمْ يَرُدُّوا عَلَىَّ وَلَعَلَّهُ يَكُونُ قَدْ سَلَّمَ فَلَمْ يُسْمِعْهُمْ فَاذا رَدَّ اَحَدُكُمْ فَلْيَجْهَرْ بِرَدِّهِ وَلا يَقُولَ الْمُسْلِمُ سَلَّمْتُ فَلَمْ يَرُدُّوا عَلَىَّ؛(16) هر گاه يكى از شما سلام كند، بايد واضح و آشكارا سلام كند تا اينكه نگويد سلام كردم ولى جوابم را ندادند؛ زيرا امكان دارد سلام كرده باشد و به آنان نشنوانده باشد. و نيز هر گاه يكى از شما بخواهد جواب سلام را بدهد، بلند پاسخ دهد؛ تا اينكه مسلمانى نگويد سلام كردم ولى جوابم را ندادند.» در اين حديث دو نكته نهفته است: 1. كارها را به صورت ناقص انجام ندهيد. برخى ناقص سلام مىكنند يا نصفه و نيمه جواب مىدهند، پس بايد روشن و شفاف سلام كرد و جواب داد؛ 2. مردم را به سوء ظن نيندازيد، زيرا بسيارى از كارها كه رخ مىدهد، منشأ آن سوء ظن مىباشد، در حالى كه اساس اسلام بر حسن ظن است. نكته ديگر در مورد نحوه سلام كردن، رعايت حال افراد ضعيف در جامعه است. امام رضاعليهالسلام فرمودند: «مَنْ لَقِىَ فَقِيراً مُسْلِماً فَسَلَّمَ عَلَيْهِ خِلافَ سَلامِهِ عَلى الْغَنِىِّ لَقِىَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَهُوَ عَلَيْهِ غَضْبانُ؛(17) هر كس به فقيرى سلام كند، بر خلاف آنگونهاى كه به غنى سلام مىكند، خدا را در قيامت ملاقات مىكند، در حالى كه خدا بر او خشمگين است.» امامان بزرگوار ما با نقل اين احاديث در پى آن بودند كه ارزش را مشخص و نظام ارزشى را تغيير دهند؛ به همين جهت، تقوا، شجاعت و دليرى را معيار و ملاك قرار دادند؛ چون اين خصوصيات در درون انسان است و سبب ارتقاء نفسانى مىشود؛ ولى پول و شهرت خارج از وجود آدمى است و تعالى روحى محسوب نمىشود.
آغاز كننده سلام امام صادقعليهالسلام مىفرمايند: «يُسَلِّمُ الْصَغِيرُ عَلَى الْكَبِيرِ وَالْمارُّ عَلَى الْقاعِدِ وَالْقَلِيلُ عَلَى الْكَثِيرِ؛(18) كوچك به بزرگ سلام مىكند و كسى كه مىگذرد، بر كسى كه نشسته سلام مىكند و جماعت كمتر بر جماعت بيشتر سلام مىكند.» در حديث ديگرى چنين آمده است: «اِذا لَقِيَتْ جَماعَةٌ جَماعَةً فَسَلَّمَ الْاَقَلُّ عَلَى الْاَكْثَرِ وَ اِذا لَقِىَ واحِدٌ جَماعَةً سَلَّمَ الْواحِدُ عَلَى الْجَماعَةِ؛(19) هرگاه گروهى به گروه ديگر رسيدند، جماعت كمتر بر جماعت بيشتر سلام كند و اگر يكى، گروهى را ملاقات نمايد، آن يك نفر بر آن گروه سلام كند.» امام صادقعليهالسلام فرمودند: «اِذا سَلَّمَ الرَّجُلُ مِنَ الْجَماعَةِ أَجْزَأَ عَنْهُمْ وَاِذا رَدَّ واحِدٌ أَجْزَأَ عَنْهُمْ؛(20) هر گاه يك نفر از جماعتى سلام بگويد، از ديگران مجزى است و هر گاه يك نفر جواب بدهد، از جماعتى كفايت مىكند.»
به چه افرادى سلام كنيم؟ در اين مورد، روايتى از امام صادقعليهالسلام وارد شده است كه حضرت فرمودند: «مِنَ التَّواضُعِ اَنْ تُسَلِّمَ عَلى مَنْ لَقِيتَ؛(21) يكى از نشانههاى تواضع و فروتنى اين است كه با هر كس ملاقات كردى، سلام بگويى.» رسول گرامى اسلامصلىاللهعليهوآله وسلم فرمودند: «اَوْلَى النَّاسِ بِاللَّهِ وَبِرَسُولِهِ مَنْ بَدَأَ بِالسَّلامِ؛(22) نزديكترين مردم به خدا و رسولش كسى است كه [كلامش را] با سلام آغاز كند.» حضرت رسول اكرمصلىاللهعليهوآله كه نمونه كامل و تكميلكننده مبانى اخلاقى و اجتماعى اسلام است، به كودكان سلام مىكرد تا به عنوان يك روش اخلاقى در بين مردم همچنان باقى بماند. در روايتى مىخوانيم: «خَمْسٌ لا أَدَعُهُنَّ حَتَّى الْمَماتِ... وَالتَّسْلِيمُ عَلَى الصِّبْيانِ؛(23) پنج چيز است كه تا آخر عمر آنها را رها نمىكنم... و [يكى از آن پنج چيز ]سلام كردن بر كودكان است.» سعى حضرت بر آن بود سلام كردن حتى به كوچكتر را به عنوان رسمى پسنديده و به صورت يك اصل و عادت در جامعه ترويج نمايد؛ پس سبقت گرفتن در سلام به ديگران، از اخلاق پسنديده پيامبر گرامى اسلام است.
سلام به صيغه جمع امام صادقعليهالسلام در حديثى فرمودند: «ثَلاثَةٌ تُرَدُّ عَلَيْهِمْ رَدَّ الْجَماعَةِ وَاِنْ كانَ واحِداً عِنْدَ الْعِطاسِ تَقُولُ يَرْحَمُكُمُ اللَّهُ وَاِنْ لَمْ يَكُنْ مَعَهُ غَيْرُهُ وَالرَّجُلُ يُسَلِّمَ عَلَى الرَّجُلِ فَيَقُولُ السَّلامُ عَلَيْكُمْ وَالرَّجُلُ يَدْعُو لِلرَّجُلِ يَقُولُ عافاكُمُ اللَّهُ وَاِنْ كانَ واحِداً فِاِنَّ مَعَهْ غَيْرُهُ؛(24) سه كس هستند كه به صيغه جمع بايد به ايشان سلام كرد، هر چند تنها باشند: 1. كسى كه عطسه كند، مىگويى: «خداوند شما را مورد رحمت قرار دهد!» هر چند ديگرى با او نباشد؛ 2. كسى به ديگرى سلام مىكند و مىگويد: «درود بر شما باد!»؛ 3. كسى كه براى ديگرى دعا كند، مىگويد: «خداوند شما را سلامت بدارد!» هر چند يكى باشد.» زيرا با او، ديگران (ملائكه) هستند.»
بخل در سلام امام سجادعليهالسلام مىفرمايد: «اَلْبَخِيلُ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلامِ؛(25) بخيل كسى است كه از سلام دادن خوددارى نمايد.» رسول خداصلىاللهعليهوآله وسلم مىفرمايد: «اَبْخَلُ النَّاسِ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلامِ؛(26) بخيلترين مردم كسى است كه در سلام بخل ورزد.»
احكام سلام (27) 1. انسان بايد جواب سلام را چه در نماز و يا در غير نماز فوراً بگويد و اگر عمداً يا از روى فراموشى جواب سلام را به قدرى طول دهد كه اگر جواب بگويد، جواب آن سلام حساب نشود، چنانچه در نماز باشد، نبايد جواب بدهد و اگر در نماز نباشد، جواب دادن واجب نيست. 2. اگر زن يا مرد نامحرم و يا بچه مميّز (بچهاى كه خوب و بد را مىفهمد) به نمازگزار سلام كند، نمازگزار بايد جواب او را بدهد. 3. اگر نمازگزار جواب سلام را ندهد، معصيت كرده؛ ولى نمازش صحيح است. 4. در حال نماز، انسان نبايد به ديگرى سلام كند و اگر ديگرى به او سلام كند، بايد طورى جواب دهد كه سلام مقدم باشد، مثلاً بگويد: «السلام عليكم» يا «سلامٌ عليكم» و نبايد «عليكم السلام» بگويد. 5. اگر كسى به نمازگزار، غلط سلام كند، به طورى كه سلام حساب نشود، جواب او واجب نيست. 6. بايد جواب سلام را طورى بگويد كه سلامكننده بشنود؛ ولى اگر سلامكننده كر باشد، چنانچه انسان بهطور معمول جواب او را بدهد، كافى است. 7. جواب سلام كسى كه از روى مسخره يا شوخى سلام مىكند، واجب نيست و احتياط واجب آن است كه در جواب سلام مرد و زن غير مسلمان بگويد: «سلام» و يا فقط «عليك». 8. اگر كسى به عدهاى سلام كند، جواب سلام او بر همه آنان واجب است، ولى اگر يكى از آنان جواب دهد، كافى است. 9. سلام كردن مستحب است و خيلى سفارش شده است كه سواره به پياده و ايستاده به نشسته و كوچكتر به بزرگتر سلام كند. 10. اگر دو نفر با هم به يكديگر سلام كنند، بر هر يك واجب است جواب سلام ديگرى را بدهد. 11. در غير نماز، مستحب است جواب سلام را بهتر از سلام بگويد، مثلاً: اگر كسى گفت: «سلامٌ عليكم» در جواب بگويد: «سلامٌ عليكم و رحمة اللّه».
پي نوشت: 1) ر.ك: تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازى و جمعى از دانشمندان، انتشارات دار الكتب اسلاميه، تهران، 1372، چاپ شانزدهم، ج 4، ص 42 - 46. 2) نساء/86. 3) عوالى اللئالى، ابن ابى جمهور الأحسائى، دار سيد الشهداعليهالسلام، قم، 1405 ه . ق، ج 2، ص 51. 4) صافات/79. 5) صافات/109. 6) صافات/120. 7) تحف العقول عن آل الرسول، شيخ ابو محمّد حرانى، ترجمه صادق حسنزاده، انتشارات آل على، 1382، چاپ دوم، ص 432. 8) مستدرك الوسائل، محدث نورى، مؤسسة آل البيت، قم، 1408 ه . ق، ج 5، ص 213. 9) همان، ص 437. 10) خصال، شيخ صدوق، ترجمه آيت اللّه كمرهاى، كتابفروشى اسلاميه، تهران، 1351، چاپ پنجم، ج2، ص419. 11) تحف العقول، ص 432. 12) وسائل الشيعه، ج8، ص 444. 13) توضيح المسائل مراجع، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1385 ش، چ چهاردهم، ج1، ص 626. 14) الاصول الكافى، ابى جعفر محمّد بن يعقوب بن اسحق الكلينى الرازى، ترجمه محمدباقر كمرهاى، انتشارات مكتبة الاسلامية، تهران، 1392 ه . ق، چاپ چهارم، ج 4، ص 471. 15) درّ المنثور، ج2، ص8، به نقل از تفسير نمونه، مكارم شيرازى، تهران، دارالكتب الاسلاميه، چ16، 1372 ش، ج4، ص46. 16) وسائل الشيعه، ج8، ص 443. 17) همان، ص 442. 18) همان، ص 449. 19) همان. 20) همان. 21) همان، ص 446. 22) همان، ص 438. 23) همان، ص 436. 24) خصال، ج 2، باب پنجگانه. 25) تحف العقول، ص 432. 26) وسائل الشيعه، ج8، ص 440. 27) ر.ك: رساله توضيح المسائل، امام خمينىرحمه الله، بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، مشهد، 1367، چاپ اوّل، ص 155 و 156، مسئله 1137 تا مسئله 1150.
لطفا منتظر باشید ...
