آداب نيايش
شرايط دعا
غلام رضا سعادتي
در آيات قرآن كريم و روايات اهل بيت عليهم السلام شرايطي براي دعا بيان شده است. بعضي از اين شرايط بايد قبل از انجام دعا بوجود آمده باشد و برخي از آن ها بايد در هنگام دعا و مناجات با پروردگار رعايت شود. در اين مقاله به صورت مختصر اين دو گونه شرايط را بيان خواهيم كرد.
شرايط پيش از دعا
1- شناخت خدا
شناخت خداوند متعال يكي از شرايط پذيرش دعاست و بدون شناخت، دعا مستجاب نمي شود.
قال رسول الله صلي الله عليه و آله: «لو عرفتم الله حق معرفته لزالت لدعائكم الجبال (1) ؛
اگر معرفت شما به خداوند كامل باشد، با دعاي شما كوه ها از بين مي روند.»
به امام صادق عليه السلام گفته شد: «فما بالنا ندعوا فلا يستجاب لنا؟؛ چرا دعا مي كنيم ولي دعاي ما مستجاب نمي شود؟»
آن حضرت فرمودند: «لانكم تدعون من لاتعرفونه (2) ؛ چون كسي را مي خوانيد كه او را نمي شناسيد.»
2- يقين به اجابت
پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد: «ادعوا الله وانتم موقنون بالاجابة (3) ؛ خدا را با يقين به اجابت دعا، بخوانيد.»
دليل اين شرط اين است كه اجابت داراي مراتبي است و ما به تمام مصالح و مفاسد امور آشنايي نداريم، و نفس خواستن از خداوند نوعي عبادت و اظهار خضوع در مقابل خداوند است كه خداوند اين حالت تواضع و اظهار نياز را بر طبق رحمت واسعه اش بدون پاداش نمي گذارد.
پس در هر حال هيچ دعايي بدون پاداش نخواهد بود، لذا دعا كننده همواره يقين به اجابت دارد.
امام سجاد عليه السلام در دعاي ابوحمزه مي گويد: «اللهم اني اجد سبل المطالب اليك مشرعة ومناهل الرجاء لديك مترعة، والاستعانة بفضلك لمن املك مباحة وابواب الدعاء اليك للصارخين مفتوحة واعلم انك للراجين بموضع اجابة (4) ؛
خدايا راه هاي درخواست از تو را هموار مي بينم و چشمه هاي اميد به سوي تو را سرشار و ياري جستن به فضل تو را براي هر كه اميدوار باشد روا و درهاي دعا به آستانت را براي فريادكنندگان باز مي بينم و مي دانم كه تو براي اميدواران اجابت كننده اي.»
و نيز در همين دعا مي خوانيم: «وليس من صفاتك ان تامر بالسؤال وتمنع العطية (5) ؛ در شان تو نيست كه به سؤال امر كني و از اجابت منع كني.»
و خداوند متعال در حديث قدسي مي فرمايد: «انا عند ظن عبدي بي فلا يظن بي الا خيرا (6) ؛ من طبق گمان بنده ام با او عمل مي كنم، پس بايد همواره به من خوش گمان باشد.»
3- ترك محرمات
كسي كه از آقاي خود چيزي مي خواهد و محتاج اوست، سعي مي كند كاري را كه مورد رضايت مولايش نيست انجام ندهد. مخالفت با مولي زمينه ساز غضب و خشم اوست و عطا و بخشش در حال خشم امكان ندارد، اگر از خدا چيزي مي خواهيم و انتظار اجابت داريم، بايد به عهد خود نسبت به خداوند وفادار باشيم و اوامر و نواهي او را رعايت كنيم.
خداوند متعال مي فرمايد: «اوفوا بعهدي اوف بعهدكم» ؛ (7)
«شما به پيماني كه با من بسته ايد وفادار باشيد تا من هم به پيمان خود عمل كنم.»
لازم به ذكر است كه در پيشگاه خداوند متعال ترك گناه از انجام نيكي ها بيشتر اهميت دارد.
امام علي عليه السلام مي فرمايد: «اجتناب السيئات اولي من اكتساب الحسنات (8) ؛
ترك گناهان بر انجام نيكي ها ترجيح دارد.»
از جمله گناهاني كه مانع اجابت دعا مي شود، خوردن مال حرام است. امام جعفر صادق عليه السلام فرمود: «ان الله لايرفع اليه دعاء عبد وفي بطنه حرام (9) ؛ «خداوند دعاي كسي را كه حرام خورده باشد به سوي خود بالا نمي برد.»
نكرديم كاري در اين بندگي ها // نديديم خيري از اين زندگي ها
از اين زندگي ها نشد كام حاصل // در اين بندگي هاست شرمندگي ها
بيا تا تلافي كنيم آنچه بگذشت // كه داريم از عمر شرمندگي ها
4- صدقه، مسجد، عطر
حضرت صادق عليه السلام فرمود: «كان ابي اذا طلب الحاجة طلبها عند زوال الشمس فاذا اراد ذلك قدم شيئا فتصدق به وشم شيئا من طيب وراح الي المسجد ودعا في حاجته بما شاء الله (10) ؛
پدرم گاهي كه حاجتي داشت، آن را وقت زوال شمس طلب مي كرد. پس وقتي كه آن را اراده مي كرد، چيزي را مقدم داشته و صدقه مي داد و عطر مي زد و به مسجد مي رفت و حاجت خود را از خدا مي خواست.»
5- تختم به فيروزه و عقيق
پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: «قال الله سبحانه: اني لاستحيي من عبد يرفع يده وفيها خاتم فيروزج فاردها خائبة (11) ؛
خداوند مي فرمايد: من شرم دارم دعاي بنده اي را كه دست خود را بلند مي كند و فيروزه در آن است رد كنم، در حالي كه به آرزو نرسيده باشد.»
و امام صادق عليه السلام فرمود: «مارفعت كف الي الله عزوجل احب اليه من كف فيه خاتم عقيق؛
هيچ دستي به سوي خدا بالا نرفته است كه نزد خدا محبوب تر از دستي باشد كه انگشتر عقيق در آن است.»
6- رد مظالم:
امام صادق عليه السلام فرمود: «اذا اراد احدكم ان يستجاب له فليطلب كسبه وليخرج من مظالم الناس وان الله لا يرفع اليه دعاء من عنده مظلمة لاحد من خلقه (12) ؛
هر كس مي خواهد دعايش مستجاب شود، بايد حق الناس را از سرمايه اش جدا كند. بدرستي كه كسي كه حق الناس به عهده اش باشد دعايش به سوي خدا بالا نمي رود.»

7- دعاكنندگان 40 نفر باشند يا...
امام صادق عليه السلام فرمود: «ما من رهط اربعين رجلا اجتمعوا فدعواالله عزوجل في امر الا استجاب الله لهم فان لم يكونوا اربعين فاربعة يدعون الله عزوجل عشر مرآت، فان لم يكونوا اربعة فواحد يدعواالله سبحانه اربعين مرة يستجيب الله العزيز الجبار (13) ؛
هيچ گروه چهل نفري خداوند را در كاري نمي خوانند مگر اينكه دعاي آن ها را مستجاب مي كند. پس اگر چهل نفر نباشند، چهار نفر هر كدام ده مرتبه دعا كنند و اگر چهار نفر [هم] نباشد، يك نفر چهل مرتبه دعا كند، خداوند عزيز و جبار دعا را مستجاب مي كند.»
شرايط حين دعا
1- شروع با «بسم الله»
پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمودند: «لا يرد دعاء اوله «بسم الله الرحمن الرحيم» (14) ؛
دعائي كه اولش بسم الله الرحمن الرحيم گفته شود، رد نمي شود.»
ز شر ديو به درگاه ما بيار پناه // به آب مغفرت ما بشوي لوح گناه
كمر به خدمت ما بند روز و شباز جان // به هر چه امر كنيمت، بگوي «بسم الله»
2- حمد و ثناي خداوند، 3- صلوات، 4- اقرار به گناه
امام صادق عليه السلام فرمود: «اياكم ان يسال احد منكم ربه شيئا من حوائج الدنيا والآخرة حتي يبدا بالثناء علي ا لله (15) ؛
بپرهيزيد از اينكه يكي از شما بدون مدح و ثناي پروردگارش از او چيزي از حاجت هاي دنيا و آخرت بخواهد، مگر اينكه با ستايش خداوند شروع كند.»
از آن حضرت سؤال شد: چگونه خداوند را مدح كنيم؟ فرمود: بگو: «يا من هو اقرب الي من حبل الوريد، يا من يحول بين المرء وقلبه، يا من هو بالمنظر الاعلي، يا من ليس كمثله شي ء (16) ؛
اي كسي كه از رگ گردن به من نزديك تري، اي كسي كه بين انسان و قلب او حائل مي شوي، اي كسي كه در جايگاه بلندي، اي كسي كه چيزي مانند او وجود ندارد.»
امام صادق عليه السلام فرمود: «اياكم اذا اراد احدكم ان يسال شيئا من حوائج الدنيا والآخرة حتي يبدا بالثناء علي الله عزوجل والمدح له والصلواة علي النبي (17) ؛
هرگاه يكي از شما خواست از پروردگار خود حاجتي در مورد دنيا و آخرت درخواست كند مبادا بدان مبادرت كند مگر اينكه ابتدا ستايش و مدح خدا نموده و درود بر پيغمبر صلي الله عليه و آله فرستد.»
بين خدا و بندگانش حلقاتي از مودت و محبت وجود دارد كه مهم ترين اين حلقات مودت و محبت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و آل طاهرين حضرتش هستند. خداوند درود و صلوات بر پيامبر اكرم و اهل بيت او را اجابت مي كند و اگر حاجت ديگري در كنار اين صلوات مطرح شود نيز به اجابت مي رساند.
امام علي عليه السلام مي فرمايد: «اذا كان لك الي الله سبحانه حاجة فابدا بمسئلة الصلاة علي رسول الله ثم سل حاجتك فان الله اكرم من ان يسال حاجتين فيقضي احداهما ويمنع الاخري (18) ؛
هرگاه از خداوند چيزي خواستي با صلوات بر پيامبر شروع كن و سپس حاجت خود را بخواه، به درستي كه خداوند شانش بالاتر از اين است كه از دو چيزي كه از او خواسته مي شود يكي را اجابت كند و ديگري را اجابت نكند.»
رقت قلب اغلب موجب مي شود كه اولا غير خدا از دل محو شود، و ثانيا قلب به كلي متوجه خداوند گردد. تا زماني كه دل نشكند و كاملا متوجه خدا نشود مانند ظرفي است كه پشتش به طرف آسمان است و هر چه باران رحمت الهي ببارد قطره اي به داخل اين ظرف نفوذ نخواهد كرد
و امام صادق عليه السلام فرمود: «لا يزال الدعاء محجوبا حتي يصلي علي محمد وآل محمد (19) ؛
دعا پيوسته در پرده است تا بر محمد و آل محمد درود فرستاده شود.»
و نيز آن حضرت فرمود: «انما هي المدحة، ثم الثناء ثم الاقرار بالذنب ثم المسئلة (20) ؛
همانا [هنگام دعا] اول مدح (بيان صفات خداوند) ، بعد ستايش خداوند (اعتراف به نعمت و شكر او) و بعد اعتراف به گناه و سپس درخواست حاجت است.»
جان مرا جان تويي، لعل مرا كان تويي // در دل ويران تويي، گنج نهاني مرا
يك نفس از پيش تو، گر بروم گم شوم // چون به تو آرم پناه، امن و اماني مرا
* * *
اي دواي درد بي درمان ما // وي شفاي علت و نقصان ما
اي به ما آثار صنع تو پديد // وي تو پنهان در درون جان ما
اي تو هم آغاز و هم انجام خلق// وي تو هم پيدا و هم پنهان ما
عاجزيم از شكر نعمت هاي تو// عجز ما بين، بگذر از كفران ما
اي بدي از ما و نيكويي ز تو// آن خود كن، پرده پوش آن ما
5- نام بردن حاجت
قال الصادق عليه السلام: «ان الله تبارك وتعالي يعلم مايريد العبد اذا دعاه ولكنه يحب ان تبث اليه الحوائج فاذا دعوت فسم حاجتك؛ (21)
خداوند تبارك و تعالي خواسته بنده را - آنگاه كه او را مي خواند - مي داند، اما دوست دارد خواسته ها به درگاهش شرح داده شود، پس هرگاه دعا كردي حاجت خود را ذكر كن.»
6- دعاي پنهاني
خداوند متعال مي فرمايد:
«ادعوا ربكم تضرعا وخفية» (22) ؛ «پروردگارتان را از روي تضرع و در پنهاني بخوانيد.»
و امام رضا عليه السلام مي فرمايد:
«دعوة العبد سرا دعوة واحدة تعدل سبعين دعوة علانية؛ يك دعاي بنده در نهاني برابر است با هفتاد دعاي آشكار. (23).»
7- رقت قلب و گريه
قال الصادق عليه السلام: «اذا رق احدكم فليدع (24) ؛ هرگاه رقت قلب پيدا كرديد، دعا كنيد.»
رقت قلب اغلب موجب مي شود كه اولا غير خدا از دل محو شود، و ثانيا قلب به كلي متوجه خداوند گردد. تا زماني كه دل نشكند و كاملا متوجه خدا نشود مانند ظرفي است كه پشتش به طرف آسمان است و هر چه باران رحمت الهي ببارد قطره اي به داخل اين ظرف نفوذ نخواهد كرد. قلب غير رقيق هيچ بهره اي از رحمت دائم الفضل خداوند نخواهد داشت.
حافظ! ز ديده دانه اشكي همي فشان // شايد كه مرغ وصل كند قصد دام ما
مرا در اين ظلمات آنكه رهنمايي كرد// دعاي نيمه شبي بود و گريه سحري
8- دعا براي همه
پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: «اذا دعا احدكم فليعم فانه اوجب للدعاء (25) ؛
هرگاه يكي از شما خواست دعا كند بايد عمومي دعا كند، زيرا كه آن براي دعا واجب تر است.»
عموميت دعا به دو معني است:
الف: دسته جمعي دعا كردن؛ به همين خاطر، شرط اصلي نماز استسقاء به جماعت نماز خواندن است.
ب: براي عموم مردم دعا كردن؛ به همين جهت است كه در نماز شب بهتر است چهل مؤمن را دعا كنند و يا به طور كلي بگويند: «اللهم اغفر للمؤمنين والمؤمنات.»
9- واسطه كردن پيامبر و اهل بيت عليهم السلام
از داوود برقي نقل شده است كه مي گفت: «اني كنت اسمع ابا عبدالله عليه السلام اكثرما يلح في الدعاء علي الله بحق الخمسة يعني رسول الله واميرالمؤمنين وفاطمة والحسن والحسين عليهم السلام (26) ؛ من همواره از امام صادق عليه السلام مي شنيدم كه بيشترين چيزي كه امام صادق عليه السلام در دعا بر خداوند اسرار داشت، [دعا كردن] به حق اصحاب خمسه يعني پيامبر، اميرالمؤمنين و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام بود.»
10- داشتن حالت خوف و رجا
در حين دعا بايد به فضل پروردگار اميدوار و از نتيجه اعمال خود نگران و خوفناك باشيم.
اميرالمؤمنين عليه السلام خطاب به خداوند عرض مي كند: «واجعلني ممن يسارع في الخيرات ويدعوك رغبا ورهبا (27) ؛ [خدايا] مرا از كساني قرار بده كه در كارهاي نيك شتابانند و تو را در حال بيم و اميد مي خوانند.»
و خداوند متعال مي فرمايد: «وادعوه خوفا وطمعا» (28) ؛ «خدا را در حال بيم و اميد بخوانيد.»
وجود مقدس امام سجاد عليه السلام در دعاي ابوحمزه ثمالي به خداوند عرض مي كند: «خيرك الينا نازل وشرنا اليك صاعد (29) ؛ [خدايا] خير تو بر ما فرود مي آيد و شر ما به سويت بالا مي آيد.
و نيز مي گويد: «اذا رايت مولاي ذنوبي فزعت واذا رايت كرمك طمعت (30) ؛ اي مولاي من! چون به گناهانم مي نگرم ناله ام بلند مي شود و چون به گذشت تو نظر مي كنم اميدوار مي شوم.»
11- اصرار در دعا
پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمودند: «ان الله يحب السائل اللحوح (31) ؛ خداوند دعا كننده اصرار كننده را دوست دارد.»
گرم براني از اين در، درآيم از در ديگر// من آن گدا سمج مخلص، كنايه نفهمم
* * *
دكان عاشقي را بسيار مايه بايد // دل هاي همچو آذر چشمان رودباري
12- ختم دعا به قول «ما شاءالله لاقوة الا بالله»
امام صادق عليه السلام فرمود: «ما من رجل دعا فختم دعاءه بقول ماشاء الله لاقوة الا بالله الا اجيب حاجته (32) ؛ هيچكس دعايش را به قول «ماشاء الله لا قوة الا بالله» ختم نمي كند مگر اينكه حاجتش برآورده مي شود.»

1) جامع الصغير، ج 2، ص 432، ح 7448.
2) بحرالمعارف، ج 1، ص 21.
3) عدة الداعي، ص 105.
4) مفاتيح الجنان، دعاي ابو حمزه ثمالي.
5) همان.
6) الميزان، ج 2، ص 37.
7) بقره/40.
8) غررالحكم، ص 57.
9) بحارالانوار، ج 93، ص 321.
10) وسائل الشيعه، ج 4، ص 1116.
11) بحارالانوار، ج 93، ص 321.
12) همان.
13) سفينة البحار، ج 3، ص 51.
14) بحارالانوار، ج 93، ص 314.
15) همان.
16) سفينة البحار، ج 3، ص 50.
17) كافي، ج 4، ص 253.
18) نهج البلاغه، حكمت 361.
19) اصول كافي، ج 2، ص 491، ح 1.
20) همان.
21) اصول كافي، ج 2، ص 476، ح 1.
22) اعراف/55.
23) اصول كافي، ج 2، ص 476.
24) همان.
25) كافي، ج 1، ص 255.
26) اصول كافي، ج 2، ص 580، ح 11.
27) بحارالانوار، ج 87، ص 93.
28) اعراف/56.
29) مفاتيح الجنان، دعاي ابوحمزه ثمالي.
30) همان.
31) سفينة البحار، ج 3، ص 57.
32) همان، ص 306.

منبع : ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره35