بیشترتوضیحاتافزودن یادداشت جدید
درسهايي از پيامبر صلي الله عليه و آله مَثَل در سخنان پيامبر (صلي الله عليه و آله) از شيوه هايي كه بر جاذبه سخن مي افزايد و مخاطب را به شنيدن بيشتر ترغيب مي كند، بهره گيري از تمثيلات و تشبيهات مرتبط با موضوع است. قرآن كريم در اين زمينه مي فرمايد: "وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ"؛(1) "و اين مَثَلها را براي مردم مي زنيم، باشد كه آنان بينديشند." آرايش سخن به مثلهاي كوتاه، دل نشين و مفيد مي تواند كلام را تا عمق جان مخاطب نفوذپذير سازد و گاهي اوقات يك عبارت به جا از ضرب المثلها و يا تشبيهات، موضوع را آن چنان به ذهن مستمع القاء مي كند كه هرگز تا آخر عمرش آن را فراموش نخواهد كرد. شيوه استفاده از مثل در حقيقت به عنوان كوتاه ترين راه براي يك سخنران محسوب مي شود. نزديك كردن هدف گوينده به ذهن شنونده، همگاني كردن مسائل، حسي و عيني كردن موضوعات عقلي و ساكت كردن مخالفانِ معاند، از ديگر امتيازات تمثيل است. مهم ترين شاخصه هاي يك مَثَل، كوتاهي لفظ، استحكام معني و زيبايي و لطافت مفهوم آن است كه در بلاغت و فصاحت يك خطابه تأثير مي گذارد ؛ به گونه اي كه حتي علي عليه السلام در ميان اشعار، مثل را بهترين شعر مي داند و مي فرمايد: "خَيْرُ الشِّعْرِ مَا كَانَ مَثَلاً؛(2) بهترين شعر آن است كه مَثَل باشد." به عنوان نمونه، امير مؤمنان علي عليه السلام براي فهماندن تأثير داروها بر تن انسان اين گونه مَثل مي زند: "شُرْبُ الدَّوَاءِ لِلْجَسَدِ كَالصَّابوُنِ لِلثَّوْبِ يُنَقِّيهِ وَلَكِنْ يُخْلِقُهُ؛(3) خوردن دارو براي بدن انسان همانند استفاده از صابون براي شستن چركهاي لباس است كه لباس را تميز و پاك مي كند، اما آن را فرسوده و ضعيف مي گرداند." بسياري از اشعار نغز اديبان و شاعران نيز در اثر جاذبه و گويايي به صورت ضرب المثل در آمده اند. مثلاً صائب تبريزي القاي روح شجاعت و تسليم نشدن در مقابل ستمگر را اين گونه بيان مي كند: اظهار عجز پيش ستمگر روا مدار اشك كباب موجب طغيان آتش است و يا اين شعر او: خمير مايه دكان شيشه گر سنگ است عدو شود سبب خير اگر خدا خواهد بنابراين، استفاده از مَثل يكي از ضروريات تبليغ و روشي كاربردي و موفق براي مبلّغان است؛ به ويژه آنكه يك مبلغ بتواند مثالهايي را از زندگي روز مره به مخاطبان خود عرضه كند و آن را با مفاهيم كلي اخلاقي و تربيتي تطبيق نمايد و مستمعان را با موضوع مورد نظر خود بهتر و بيشتر آشنا گرداند. مولوي براي تفهيم و روشن شدن معناي دنيا دوستي مذموم و استفاده صحيح از مظاهر دنيوي با يك مَثل ساده و جذاب مستمع را به سوي هدف خود سوق مي دهد و معناي آن دو را با عبارتي كوتاه تفكيك مي كند و مي گويد: چيست دنيا از خدا غافل بُدن ني قماش و نقره و فرزند و زن مال را كز بهر دين باشي حمول نِعْمَ مَالٌ صاَلِحٌ گفتش رسول آب در كشتي هلاك كشتي است آب اندر زير كشتي پشتي است در اين باره، شيوه تبليغي رسول خداصلي الله عليه وآله در بهره گيري از تمثيل و تشبيهات ملموس بهترين الگوي ماست. به اين جهت، در اين نوشتار نمونه هايي از مَثَلهاي نبوي صلي الله عليه وآله را به خوانندگان گرامي و مبلّغان ارجمند تقديم مي كنيم تا سر نخي باشد كه با توسل به آن حضرت از آنها بهره گيرند. نقش ايمان از ضروري ترين نيازهاي يك مسلمان، داشتن ايماني قوي و عميق است كه او را در عمل به دستورات شرعي ياري مي كند. اگر ايمان ضعيف باشد، هرگز انسان مسلمان در عمل به برنامه هاي ديني موفق نخواهد شد. رسول خداصلي الله عليه وآله ايمان را همانند لباس انسان معرفي مي كند، و مي فرمايد: "مَثَلُ الْاِيمَانِ مَثَلُ الْمَقميصِ تَقَمَّصَهُ مَرَّةً وَ تَنْزِعُهُ اُخْرَي؛(4) ايمان همانند پيراهن است كه شخص گاهي آن را مي پوشد و گاهي از تن بيرون مي آورد." يعني انسان وقتي با انگيزه الهي به سوي انجام اعمال خير مي رود، لباس ايمان در بر دارد و هنگامي كه از خداوند غفلت كرده، با ترك واجبات و انجام محرمات، معصيت مي كند، لباس ايمان را از وجودش كنده است. آن حضرت در همين خصوص مَثلي ديگر دارد كه مي فرمايد: "اِنَّ الْاِيمَانَ لَيَخْلُقُ فِي جَوفِ اَحَدِكُمْ كَمَا يَخْلُقُ الثَّوبُ الْخَلَقُ فَاسْأَلُوا اللَّهَ تَعَالَي اَنْ يُجَدِّدَ الْاِيمَانَ فِي قُلُوبِكُمْ؛(5) ايمان در درون شما كهنه و فرسوده مي شود؛ همان گونه كه لباس در تن شما كهنه مي شود. پس از خداي متعال بخواهيد كه ايمان را در قلبهايتان تازه و نو گرداند!" آرايش سخن به مثلهاي كوتاه، دل نشين و مفيد مي تواند كلام را تا عمق جان مخاطب نفوذپذير سازد و گاهي اوقات يك عبارت به جا از ضرب المثلها و يا تشبيهات، موضوع را آن چنان به ذهن مستمع القاء مي كند كه هرگز تا آخر عمرش آن را فراموش نخواهد كرد. شيوه استفاده از مثل در حقيقت به عنوان كوتاه ترين راه براي يك سخنران محسوب مي شود. طبق اين تمثيل نبوي، يك فرد مسلمان همان طوري كه لباسهايش را نو مي كند و به مرور زمان بهتر و زيباتر مي نمايد، نيروي ايمان را نيز بايد تقويت كند تا روز به روز با روحيه اي تازه و ايماني قوي به سوي كمال در حركت باشد. دعا و مناجات، انجام اعمال نيك، توسل، استعاذه و انديشه هاي مثبت مي تواند در تقويت ايمان مؤثر باشد. حكمت بيماريها هر شخصي در طول زندگي خود دچار لغزش و خطاهايي مي شود و روح و جانش را با كدورت و تيرگي گناه مي آلايد و خود را در معرض كيفرها و عقوبتهاي خداوندي قرار مي دهد. از روشهاي خداوند براي پاك و خالص كردن بندگان، مسلط ساختن بيماري جسم آنان است. رسول خداصلي الله عليه وآله فرمود: "اَلْمَرَضُ سَوْطُ اللَّهِ فِي الْاَرْضِ يُؤَدِّبُ بِهِ عِبَادَهُ؛(6) بيماري تازيانه خداوند در روي زمين است كه بندگان خود را با آن ادب مي كند." آن حضرت بيماري را به تازيانه خدايي تشبيه كرده و آن را يكي از شيوه هاي تنبيه خداوندي دانسته است. دوست خوب و بد از عوامل كمال انساني، همنشيني با دوستان خوب و نيكان روزگار است. انساني كه بكوشد لحظات عمرش را با صالحان و انسانهاي كمال يافته سپري كند، بدون ترديد در روح و جسم او تأثير مثبتي خواهد گذاشت. پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله اين سخن را در يك تمثيل زيبا اين گونه بيان فرمود: "اِيَّاكَ وَ صَاحِبَ السُّوءِ فَاِنَّهُ قِطْعَةٌ مِنَ النَّارِ لَا يَنْفَعُكَ وُدُّهُ وَلَا يَفِي لَكَ بِعَهْدِهِ؛(7) از همنشين بد پرهيز كن كه او همانند پاره آتش است؛ نه دوستي اش براي تو سودي دارد و نه به عهدش وفا مي كند." سعدي نيز در توضيح اين معنا دوست بد را به پاره ابري تشبيه مي كند كه درخشندگي آفتاب را مانع مي شود: با بدان كم نشين كه همسر بد گر چه پاكي تو را پليد كند آفتابي بدان بلندي را ذره اي ابر ناپديد كند طبق حديث فوق، دوست بد هرگز به حال انسان سودي ندارد و به عهد و پيمان او اعتمادي نيست. او همچون آتشي است كه تمام نيكيها و صفات خوب را در وجود رفقايش مي سوزاند و نابود مي كند. در اين مورد، مَثل ديگر نيز گفته اند: تا تواني مي گريز از يار بد يار بد بدتر بود از مار بد مار بد تنها تو را بر جان زند يار بد بر جان و هم ايمان زند ارزش نماز خداوند متعال براي عزت و آرامش و ثبات ايمان مسلمان، هديه اي به عنوان نماز به او بخشيده است. هر بنده اي براي دوري از شيطان و استواري ايمان و اعتقادات خود، همه روزه خود را در سنگر نماز پناه مي دهد و جان و دلش را صفا مي بخشد. او با ايستادن در صف پاكان، رو به سوي مبدأ زيباييها كرده، لحظاتي را فارغ از دغدغه هاي زندگي و دلبستگيهاي مادي در خلوت با آفريدگار خويش رازهاي دلش را در قالب عبادت و مناجات خود بازگو مي كند. رسول خداصلي الله عليه وآله فرمود: "مَثَلُ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ كَمَثَلِ نَهْرٍ جَارٍ عَذْبٍ عَلَي بَابِ اَحَدِكُمْ يَغْتَسِلُ فِيهِ كُلُّ يَوْمٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ فَمَا يُبْقَي ذَلِكَ مِنَ الدَّنَسِ؛(8) نمازهاي پنج گانه همانند نهر جاري گوارايي است كه در مقابل درب خانه يكي از شما جاري است. اگر او روزي پنچ مرتبه خود را در آن نهر شستشو دهد، ديگر چرك [و كثافت و آلودگي ] در بدن او باقي نمي ماند." آن حضرت علاقه خود را به نماز با مثالي ديگر توضيح مي دهد و مي فرمايد: "جَعَلَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَائُهُ قُرَّةَ عَيْنِي فِي الصَّلوةِ وَ حَبَّبَ اِلَيَّ الصَّلَوةَ كَمَا حَبَّبَ اِلَي الْجَائِعِ الطَّعَامَ وَ اِلَي الظَّمْآنِ الْمَاءَ وَ اِنَّ الْجَائِعَ اِذَا اَكَلَ شَبِعَ وَ اِنَّ الظَّمْآنَ اِذَا شَرِبَ رَوِيَ وَ اَنَا لا اَشْبَعُ مِنَ الصَّلَوةِ؛(9) خداوند متعال روشنايي چشمانم را در نماز قرار داد و نماز را محبوب دلم گردانيد ؛ همچنان كه غذا و آب را محبوب دل گرسنه و تشنه نمود. گرسنه هر گاه غذا بخورد، سير مي شود و انسان تشنه اگر آب بنوشد، سيراب مي شود؛ امّا من هرگز از نماز سير نمي شوم." مفاسد گناهان پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله براي تقريب ذهن مسلمانان و روشن شدن برخي آموزه هاي ديني و مفاسد گناهان از راهكار موفق مَثل استفاده مي كرد كه برخي از آنها عبارت اند از: الف. حسد آن حضرت در مورد ضررهاي معنوي حسد فرمود: "لَا تَتَحَاسَدُوا فَإِنَّ الْحَسَدَ يَأْكُلُ الْإِيمَانَ كَمَا تَأْكُلُ النَّارُ الْحَطَبَ الْيَابِسَ؛(10) هرگز به همديگر حسد نكنيد؛ زيرا حسد ايمان را مي خورد؛ همان طوري كه آتش، هيزم خشك را مي خورد." ب. غضب پيامبرصلي الله عليه وآله در مورد مفاسد خشم و غضب نيز فرمود: "الْغَضَبُ يُفْسِدُ الْإِيمَانَ كَمَا يُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ؛(11) خشم ايمان را فاسد مي كند؛ همچنان كه سركه عسل را از بين مي برد." ج. آلوده شدن به حرام آن حضرت در مورد آثار مخرّب حرام خواري در روحيات و اعمال يك انسان مسلمان مي فرمايد: "اَلْعِبَادَةُ مَعَ اَكْلِ الْحَرَامِ كَالْبِنَاءِ عَلَي الرَّمْلِ؛(12) عبادت به همراه حرام خوري، مثل اين است كه فردي در شنزار [و در زمين سست ]ساختماني بنيان نهد." يعني همچنان كه آن بنا ماندگار نيست و به زودي فرو مي ريزد و صاحبش نمي تواند از آن بهره ببرد، همان طور عبادتهاي فرد حرام خوار نيز بي اثر و سريع الزوال خواهد بود و براي عبادت كننده سودي نخواهد داشت. د. گوش كردن به موسيقي حضرت خاتم الانبياءصلي الله عليه وآله در مورد عواقب و آثار خطرناك شنيدن موسيقي فرمود: "اِيَّاكُمْ وَاسْتِمَاعَ الْمَعارِفِ وَ الْغِنَاءِ فَاِنَّهُمَا يُنْبِتَانِ النِّفَاقَ فِي الْقَلْبِ كَمَا يُنْبِتُ الْمَاءُ الْبَقْلَ؛(13) از گوش دادن به موسيقي و آهنگهاي حرام بپرهيزيد كه اين دو سبب روييدن نفاق در دل آدمي است؛ همان طور كه آب موجب رويش سبزيجات است." علم و عالم حضرت رسول صلي الله عليه وآله در مورد علم و دانش سفارشهاي بسياري فرموده است و در سيره و سخن آن حضرت نكات قابل توجهي در اين زمينه وجود دارد. آن گرامي از تمثيلات هم در اين موضوع استفاده كرده است كه مواردي را با هم مي خواهيم: 1. "مَثَلُ الَّذِي يَتَعَلَّمُ الْعِلْمَ فِي صِغَرِهِ كَالنَّقْشِ عَلَي الْحَجَرِ وَ مَثَلُ الَّذِي يَتَعَلَّمُ الْعِلْمَ فِي كِبَرِهِ كَالَّذِي يَكْتُبُ عَلَي الْمَاءِ؛(14) مثل آن كه در كودكي دانش مي آموزد، همانند نوشتن در روي سنگ است [كه همواره پايدار مي ماند] و مَثل آن كه در سنين بالا به كسب دانش مشغول است، همانند كسي است كه در روي آب مي نويسد [كه دوام ندارد و سريعاً پاك مي شود]." 2. "اِنَّمَا مَثَلُ الْعَالِمِ كَمَثَلِ يَنْبُوعٍ مِنْ مَاءٍ يَسْقِي بَلَدَهُ وَ مَنْ مَرَّ بِهِ كَذَلِكَ الْعَالِمُ يَنْتَفِعُ بِهِ اَهْلُ بَلَدِهِ وَ مَنْ مَرَّ بِهِ؛(15) عالم همانند چشمه آبي است كه منطقه خود و كساني را كه از آنجا عبور مي كنند، سيراب مي سازد؛ همچنين از وجود عالم، اهل منطقه و عابرين از آنجا بهره مي برند." 3. "لَا بُدَّ لِلْمُؤْمِنِ مِنْ اَرْبَعَةِ اَشْيَاءَ دَابَّةٍ فَارِهَةٍ وَ دَارٍ وَاسِعَةٍ وَ ثِيَابٍ جَمِيلَةٍ وَ سِرَاجٍ مُنِيرٍ قَالوُا يَا رَسُولَ اللَّهِ لَيْسَ لَنَا ذَلِكَ فَمَا هِيَ قَالَ صلي الله عليه وآله اَمَّا الدَّابَّةُ الْفَارِهَةُ فَعَقْلُهُ وَ اَمَّا الدَّارُ الْوَاسِعَةُ فَصَبْرُهُ وَ اَمَّا الثِّيَابُ الْجَمِيلَةُ فَحَيَائُهُ وَ اَمَّا السِّرَاجُ الْمُنِيرُ فَعِلْمُهُ؛(16) مؤمن به چهار چيز نياز دارد: مركبي چاق و نيرومند، خانه وسيع، لباس زيبا و چراغ روشني بخش. مسلمانان حاضر گفتند: يا رسول الله! ما اينها را نداريم. منظور شما از اينها چيست؟ فرمود: مركب قوي، عقل؛ خانه وسيع، بردباري؛ لباس زيبا، شرم و حيا؛ و چراغ روشني بخش، علم و دانش اوست."
عالم بي عمل رسول خداصلي الله عليه وآله در باره عالم بي عمل فرمود: "مَثَلُ مَنْ يُعَلِّمُ النَّاسَ الْخَيْرَ وَلَا يَعْمَلُ بِهِ كَالسِّرَاجِ يُحْرِقُ نَفْسَهُ وَ يُضِي ءُ غَيْرَهُ؛(17) مثل دانشمندي كه به مردم نيكي مي آموزد، ولي خودش به آن عمل نمي كند، مانند چراغي است كه خودش را مي سوزاند و به ديگري روشنايي مي دهد." با توجه به مطالب گفته شده، مثلهاي رسول اكرم صلي الله عليه وآله و ائمه اطهارعليهم السلام مي تواند در تبيين مطالب و تأثير آن به شنونده از دو جهت ما را ياري كند: اول از آن جهت كه سخني معتبر و قابل اعتناست و ثانياً بدان جهت كه معقولات را براي ذهن مخاطب محسوس مي كند و بنابراين، در خطابه و سخنراني و تفهيم مطالب سهم بسزايي دارد. 1) حشر / 21. 2) شرح نهج البلاغة ابن ابي الحديد، نشر كتابخانه آية اللّه مرعشي، قم، 1404 ق، ج 20، ص 336. 3) همان، ص 300. 4) الجامع الصغير، جلال الدين سيوطي، بيروت، دار الفكر، 1401 ق، ج 2، ص 527. 5) فيض القدير، محمد الحناوي، بيروت، دار الكتب العلمية، 1415، ج 2، ص 410. 6) سبل الهدي و الرشاد، محمد صالحي شامي، بيروت، دار الكتب العلمية، 1414 ق، ج 12، ص 116. 7) كنز العمال، علاء الدين متقي هندي، بيروت، مؤسسة الرسالة، 1409 ق، ج 9، ص 45. 8) الجامع الصغير، ج 2، ص 528. 9) امالي شيخ طوسي، قم، دار الثقافة، 1414 ق، ص 528. 10) مستدرك الوسائل، ميرزا حسين نوري، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام، 1408 ق، ج 12، ص 17. 11) الكافي، محمد بن يعقوب كليني، تهران، دار الكتب الاسلامية، 1365 ش، ج 2، ص 202. 12) بحار الانوار، علامه محمد باقر مجلسي، لبنان، مؤسسة الوفاء، 1404 ق، ج 81، ص 258. 13) كنز العمال، ج 15، ص 220. 14) منية المريد، زين الدين عاملي معروف به شهيد ثاني، قم، مكتب الاعلام الاسلامي، 1409، ص 227. 15) مثلهاي آسماني، علي اسعدي، قم، نشر دار الحديث، 1383. 16) المواعظ العددية، علي مشكيني، قم، نشر الهادي، 1406 ق، ص 213. 17) مستدرك الوسائل، ج 12، ص 205.
لطفا منتظر باشید ...
