چگونه کودکان دبستاني و نوجوانان دوره ي راهنمايي را به خواندن علاقه مند کنيم؟

عاطفه سلياني
کودکان دبستاني بيش ازهرچيز شادي و بازي را دوست دارند. تکليف و تحميل، روح کودکانه ي آن ها را مي آزارد واز آنچه ممکن است حتي به سود آن ها باشد، گريزان مي کند.
موضوع سخن من بر انگيختن شوق و بخشيدن لذت خواندن به کودکان مان است. اين کار چندان آسان به نظر نمي رسد، اما خيلي هم سخت نيست، تنها بايد فکر کرد و ابتکار و حوصله به خرج داد. براي پرورش علاقه ي کودک به کتابخواني بايد به سه عامل مهم توجه کرد:
انتخاب روش کتابخواني
انتخاب کتاب و موضوع مناسب
انتخاب زمان مناسب
روش کتابخواني
براي کودک درسال هاي اول دبستان دلچسب است که همراه پدر يا ما درش که کتاب را براي او بلند مي خواند، تصوير هاي کتاب را نگاه کند، معناي واژه هاي نادانسته را بپرسد و به کشف دنياي پر راز و رمز واژگان بپردازد و از آن ها رمز گشايي کند، ازشادي هاي قهرمان داستان بخندد، براي پيروزي اش دعا کند و براي مشکلاتش راه حل بيابد. کسي که کتاب را براي کودک مي خواند، بايد از پيش با متن آن آشنا باشد. چند بار به تنهايي کتاب را بخواند تا بتواند اوج و فرود داستان را با لحن و زبان بدن خود به کودک انتقال دهد. بايد از اين توانايي برخوردار باشد که کودک را درشادي هاي متن سهيم کند، او را در گذرگاه هاي پرپيچ و خم در کنار قهرمان داستان قرار دهد تا کودک براي گذر از فراز و نشيب هاي زندگي واقعي آماده شود. در هنگامه ي داستان، از خواندن باز ايستد و از کودک بپرسد اگر او به جاي قهرمان داستان بود، چه مي کرد. به اين ترتيب به شکل غير مستقيم، کودک را به چاره انديشي و تفکر براي حل مساله رهنمون شود. فعاليت هاي کناري در گسترش درک کودک از داستان و افزايش لذت وعلاقه ي او به خواندن تاثير گذار خواهد بود. اين فعاليت ها گستره ي بزرگي را در برمي گيرند، از بازگويي داستان از سوي کودک و نقاشي بخش هايي که براي کودک گيراتر بوده است گرفته تا درست کردن عروسک هاي انگشتي شخصيت ها با مشارکت خود او و اجراي نمايش با آن ها، ساخت شخصيت ها و صحنه ها با گل و سفال، اجراي نمايش خلاق از داستان با شرکت اعضاي خانواده، درست کردن کلاژ همراه پدر، مادر، برادر يا خواهر بزرگتر، اظهار نظر درباره ي تصويرها که سبب افزايش دقت در مشاهده و تقويت حس زيبايي شناسي او خواهد شد، کتاب سازي تصويري با کمک بزرگترها و تشويق او به نقل داستان به زبان خودش.
انتخاب کتاب و موضوع مناسب
کار با کودکان دبستان در زمينه ي ترويج کتابخواني، به من آموخت که بهتر است کار خواندن را با متن هاي آهنگين و ريتميک آغاز کرد. بلندخواني شعرهايي که روح، خواسته ها و نيازهاي کودکانه در آن ها باز تاب دارد، براي آن ها بسيار لذت بخش است. ممکن است خيلي از ما بزرگترها بسياري از شعرهاي کتاب هاي دوره ي دبستان مان را فراموش کرده باشيم، اما فکر مي کنم بيشتر ما شعر"باز باران با ترانه" را اگر نه به شکل کامل، اما بيشتر بخش هايش را به ياد داريم. مي دانيد چرا؟ چون پر از تصويرهاي ذهني زيبا، حرکت و جنبش و سر زندگي کودکانه است. ما تصوير کودکانه ي خود را در اين شعر باز مي يابيم، انگار که رو به روي آينه اي ايستاده ايم و خود را تمام قد در آن مي بينيم. هيچ کس در اين شعر به ما هشدار نمي دهد: "مبادا خيس بشوي! سرما مي خوري! لباس هايت گلي مي شوند!". ما با اين شعر ازروي برکه ها مي پريم، از تماس قطره هاي باران با بدن مان لذت مي بريم، از مواهب طبيعت بهره مند مي شويم و با آن احساس يگانگي مي کنيم. خواندن چنين شعرهايي که شيطنت ها و بازيگوشي ها و گاه "کلک" هاي کودکانه ي کودک را به او باز مي نمايانند و به شکل غير مستقيم او را به خودش مي شناسانند، به نظر من اولين گام براي علاقه مند کردن کودک به مطالعه است. به جز اين، آشنا کردن کودک با ادبيات شفاهي و پيش از همه لالايي ها و متل ها و بازي هاي سنتي، انجام اين بازي ها که بيشتر گروهي هستند، دادن تکليف به بچه ها براي گرد آوري لالايي و متل هاي زادگاه خود يا پدر و مادرشان، هم آن ها راهم با ميراث ادبي و فرهنگي ميهن شان آشنا مي کند، هم روابط شان را با بزرگترهاي فاميل که بايد براي گرد آوري ادبيات شفاهي به آن ها مراجعه کنند، تحکيم مي بخشد و هم به شکل گيري پايه هاي هويت ملي در آن ها کمک مي کند. در اين ميان ادبيات کلاسيک را فراموش نکنيد. بازنويسي هاي ارزشمندي از شاهنامه فردوسي، قصص قرآن، مثنوي مولوي و مرزبان نامه و... در بازار نشر در دسترس هستند که هم مي توان آن ها را بلند خواني کرد و هم برخي ها را کودکان سال هاي آخر دبستان خود مي توانند بخوانند. از داستان هاي شاهنامه، زال و سيمرغ، کشف آتش، هفت خان رستم و ضحاک و کاوه آهنگر به سبب وجود شخصيت کودک، موضوع کشف تصادفي آتش، هيجان و تحرک و پيروزي خير بر شر، براي کودکان اين گروه سني مناسب اند. از مثنوي، مي توانيد داستان طوطي و بازرگان، حکايت مرد بقال و طوطي و... از قصص قرآن، حکايت کشتي نوح، يونس در دهان ماهي، ابراهيم واسماعيل و... را براي بلندخواني يا پيشنهاد مطالعه به کودکان انتخاب کنيد.
کودکان اين گروه سني، مشکلات ويژه ي خود را دارند. براي آموختن مهارت هاي زندگي از راه کتاب مطالعه ي کتاب هاي مربوط به موضوعات مهم جهان امروز، همچون بهداشت، روابط خانوادگي مشارکت، فناوري هاي نو، صلح و دوستي، پرهيز از خشونت، محافظت خود از استثمار و سو استفاده ي جنسي، حقوق کودک، موضوعات مربوط به روان شناسي تربيتي از جمله اعتماد به نفس، مبارزه با ترس هاي بي مورد، حسادت، خودپسندي بيش از اندازه، پرخاشگري، اندوه، ديگر دوستي و... را در برنامه ي مطالعاتي کودکان بگذاريد و اهميت اين دسته از موضوعات را هرگز دست کم نگيريد.
خواندن بخش هاي سرگرم کننده ي نشريه هاي کودکانه، از جمله لطيفه ها، معماها، حل جدول ها با مشارکت کودک، خواندن شعرها، داستان هاي کوتاه يا دنباله دار آن ها را نيز فراموش نکنيد. خيلي ازکودکان گريزان از مطالعه که حوصله ي خواندن کتاب ها و داستان هاي بلند را نداشته اند، با عادت به خواندن نشريه هاي کودکانه به مطالعه علاقه مند شده اند.
کتاب هاي پيشنهادي براي بلند خواني و مطالعه ي کودک
مجموعه " تاريخ ادبيات کودکان ايران"، انتشارات چيستا
کتابشناسي هاي سالانه شوراي کتاب کودک (براي انتخاب کتاب بنابر گروه سني)
مجموعه " قصه هاي خوب براي بچه هاي خوب " نويسنده مهدي آذر يزدي، انتشارات اميرکبير، کتاب هاي شکوفه
مجموعه " کتاب هاي سبز" وکتاب هاي" سفيد" شرکت انتشارات فني ايران