کتاب درماني براي کودکان
صغري سليمي/ استاد راهنما: رحمان معرفت
پيشينه ي کتاب درماني به دوران باستان بر مي گردد. کتاب درماني يا بيبليوتراپي يکي از شيوه هاي درماني است که با "استفاده از فن کتاب خواندن انجام مي شود." کودکان هنگام استفاده از کتاب، سه فرآيند را تجربه مي کنند: همانند سازي، درگير شدن احساسات و يافتن راه حل مناسب.
اين روش درمان اگر به درستي انجام گيرد، سودهاي بسياري در پي دارد، از جمله تخليه ي احساسات، همانند سازي کودک با شخصيت داستان، فعال شدن تخيل کودک، تجربه ي لحظه هاي شاد و تقويت تفکر مثبت. کتاب درماني راهي مناسب براي کاهش فشارهاي روحي و جسمي است که استفاده از آن در موارد ويژه پيشنهاد مي شود.
بايد بدانيم که اين شيوه، راه حل همه ي مشکلات نيست ولي مي تواند گزينه اي مناسب براي درمان باشد. براي اين که فرآيند کتاب درماني با موفقيت انجام پذيرد، بايد گام هايي برداشته شود، از جمله انتخاب کتاب مناسب براي درمان که بايد با مشکلات کودکان همخواني داشته باشد. اين موضوع يکي از مشکلات پيش روي کتاب درماني است. استفاده از معيارهاي انتخاب کتاب مي تواند به ما در حل اين مشکل کمک کند.
کليد واژه:
کتاب درماني/ کودکان/ کودک
مقدمه:
يکي از مهم ترين دوران زندگي هر انسان دوره ي کودکي است. انسان در اين مرحله از زندگي خود با مسائل جسمي و روحي گوناگوني دست و پنجه نرم مي کند که به نظر مي رسد نمي تواند به تنهايي از عهده ي حل آن ها برآيد.
لازمه ي سلامتي و شادابي و رشد طبيعي و شکوفايي کودکان دراين دوره و چه بسا دربزرگسالي، رسيدگي و توجه به مسائل کودکان در خردسالي است. ثابت شده است که کودکان شاداب و سالم وهمچنين بزرگسالان کار آمد، از پشتوانه ي دوران خردسالي مناسب برخورداربوده اند.
گذر از اين دوران حساس و پر خطر بردباري کافي کارداني و دانش بزرگ ترها را نيز مي طلبد. بزرگ سالان مي توانند با فراهم کردن زمينه و ابزار مناسب در راستاي پاسخ گويي به پرسش ها، حل مشکلات و کاهش درد و رنج کودکان گام بردارند.
"کتاب درماني" يکي از شيوه هاي کهن درماني است که امروزه مورد توجه بسياري از کارشناسان و مربيان گستره ي آموزش قرار گرفته است. اين روش درمان، به دليل بي خطر و بدون درد بودن، مناسب حال کودکان است. با کمک کتاب درماني مي توان بسياري از اختلالات رواني و جسمي آن ها مانند افسردگي، ترس، اضطراب، زورگويي، دروغ گويي، پرخاشگري، لکنت زبان و ... را درمان کرد، بدون آن که کودک آسيب جدي ببيند يا حتي احساس درد کند.
اين مقاله نگاهي گذرا به تاريخچه ي کتاب درماني، مراحل، سودها، دشواري ها و چگونگي درمان با کتاب و کتاب خواني دارد.

کتاب درماني چيست؟
کتاب درماني يکي از روش هاي درماني است که تعريف هاي گوناگوني از آن ارائه شده است. تبريزي معتفد است: کتاب درماني "روان درماني با استفاده از فن کتاب خواندن است" (تبريزي وتبريزي، 1388: 13)
اصطلاح"کتاب درماني" يا "بيبليوتراپي" از دو واژه ي "بيبليوس" به معناي کتاب و "تراپيا" به معناي درمان گرفته شده است. "( بلوچ زراعتکار، 1383به نقل از مهري و ناصري، 1390)" کارشناسان، اين روش درماني را در حوزه هاي مختلف گسترش داده اند و مي کوشند تا از اين شيوه که به نظر مي رسد کم و بيش فراموش شده است، براي درمان بسياري از اختلالات رواني و جسمي نه تنها کودکان، بلکه بزرگ سالان نيز بهره ببرند.
کتاب به دو روش مي تواند مورد استفاده قرارگيرد:
به شکل مستقيم در ارتباط با خود کودک، يعني کودک با داستان درگير شود و ما منتظر واکنش از سوي کودک تحت درمان بمانيم.
به شکل غير مستقيم از راه بالا بردن آگاهي اطرافيان و دادن اطلاعات لازم براي برخورد با کودک.
موفقيت در هر دو اين روش ها به توانمندي، برنامه ريزي و آگاهي درمان گر از کتاب ووضعيت کودک بستگي دارد.
تاريخچه ي "کتاب درماني"
درباره ي تاريخچه ي کتاب درماني مي توان به جمله ي مشهوري از هرينگ اشاره کرد که گفته است: "پيشينه ي کتاب درماني به اندازه ي پيشينه ي خود کتاب يا بهتر است بگوييم به « قدمت خواندن است.»" (هرينگ، 1987به نقل از تبريزي و تبريزي 1388: 21) از سوي ديگر، برخي "پيشينه ي کتاب درماني را به دوران باستان مي رسانند. در آن زمان، کتابخانه را به نام «درمانگاه روح» مي شناختند. در کتابخانه ي اسکندريه، به تالارمطالعه «روان» مي گفتند. در قرن 18 و19 ميلادي، روش کتاب درماني به شکل گسترده در اروپا و امريکا به کار گرفته شد." (بلوچ زراعتکار،1383به نقل از مهري و ناصري، 1390)" با نگاهي به متون و منابع مختلف در مي بابيم که کتاب درماني شيوه اي نو و منحصر به دوران معاصر نيست و ريشه هاي آن به پيشينه ي حضور کتاب در زندگي انسان باز مي گردد.

مراحل کتاب درماني:
کودکان هنگام استفاده از کتاب، بيش تر سه فرآيند را تجربه مي کنند. در آغاز، کودک خود را به جاي شخصيت و قهرمان داستان مي گذارد، همانند سازي و همذات پنداري مي کند و در مي يابد که کودکان ديگر نيز ممکن است مشکل او را داشته باشند.
در مرحله ي بعد، احساسات کودک درگير مي شود و کشمکش دروني او شکل مي گيرد. اين وضعيت او را وا مي دارد تا مشکلات خود را بهتربشناسد و از رويارويي با آن ها نهراسد. سرانجام توانايي حل مسئله را پيدا مي کند و راه مناسب را برمي گزيند. اين موضوع، نتيجه اي رضايت بخش، يعني رسيدن به احساس آرامش و امنيت براي او به همراه دارد.
با بررسي منابع و متون حوزه ي کتاب درماني، انجام مراحل زير براي اين کار پيشنهاد مي شود:
شناسايي نيازهاي کودکان مورد نظر
انتخاب کتاب هاي مناسب براي آن ها
ايجاد فضاي مناسب براي کتاب خواني و برپايي نشست ها
گفت وگو، نقاشي، نوشتن و اجراي نمايش، پس از نشست هاي کتاب خواني
تشويق کودک براي فعاليت هاي بيش تر
اختصاص زماني براي اين که کودک بتواند نسبت به داستان واکنش نشان دهد
انتخاب يک کتاب خوان ماهر و آشنا با کتاب درماني
سودهاي "کتاب درماني" کودک:
به نظر مي رسد ما بعد از مطالعه ي هر کتابي تا مدت ها تحت تاثير محتواو فضاي آن قرار داريم. کتاب هاي خوب و مناسب، تاثيرات ژرفي برروح و جان کودک به جاي مي گذارند. کودک بيمار با سرکوب احساسات خود وانکار آن ها، سبب آزار خود و ايجاد مشکل براي ديگران مي شود. مطالعه، اين فرصت را براي او فراهم مي آورد تا هيجان هاي خود را تخليه کند.
اضطراب کودک با مطالعه ي کتاب و همذات پنداري با شخصيت اصلي داستان کاهش پيدا مي کند و سرانجام به احساس امنيت و آرامش دست مي يابد. اين روش درمان، تخيل کودک را فعال مي کند و در عين حال که به او کمک مي کند راه هاي جديد را تجربه کند، به او ياري مي رساند تا راه هاي چيره شدن بر مشکلات را پيدا کند و راه مناسب را برگزيند.

تفکر مثبت نيز، در حالي که کودک لحظاتي شاد و لذت بخش را تجربه مي کند و سرگرم مي شود، در او شکل مي گيرد و روش هاي برنامه ريزي را هم مي آموزد. (اشرفي، 1388: 98) کودک مي تواند اين شيوه را بعدها در بزرگ سالي نيز به کار بندد. اين مسئله نه تنها بر روح بلکه بر جسم او نيز تاثير مي گذارد. گرچه به نظر مي رسد کتاب درماني بي خطر، ارزان و دل پذير است، ميزان و موارد استفاده ي آن در اختيار خود ماست.
از کتاب درماني مي توان براي: کاستن از فشارهاي روحي و رواني کودکاني که در بيمارستان بستري هستند و از انواع بيماري ها رنج مي برند ، کمک به کنار آمدن کودکان با بيماري يا بهبود وضعيت رواني کودکاني که درغم از دست دادن والدين خود در اثر مرگ يا طلاق افسرده شده اند و همچنين کودکاني که در وضعيت بحران، مانند جنگ و بلاياي طبيعي همچون سيل و زلزله قرار گرفته اند، بهره گرفت.
کتاب، هم زمان با تسکين دردهاي روحي و جسمي، فرصتي براي دورشدن از مشکلات و درست انديشيدن به آن ها را فراهم مي کند، با اين حال نمي توان گفت که کتاب درماني، راه حل همه ي مشکلات است و براي هر مشکلي مي توان آن را تجويز کرد، گرچه گزينه اي مناسب است.
برخي مشکلات "کتاب درماني"
گرچه براي کتاب درماني امتيازهاي بي شماري برشمرده مي شود،ممکن است برخي مشکلات هنگام کتاب درماني پيش بيايد. يکي از اين مشکلات، گزينش کتاب مناسب براي کودکان است.
نشست هاي کتاب درماني را مي توان به شکل انفرادي يا گروهي برنامه ريزي کرد. فرد کتاب خوان در اين مرحله با يد با دقت و بردباري کتاب مناسب را انتخاب کند. بنابراين، درمانگر از يک سو در عين شناخت مشکلات کودکان بايد آگاهي کافي از کتاب هاي آن ها داشته باشد و کتابي را برگزيند که مناسب حال کودکان بيمار است و با مشکلات آن ها همخواني دارد. در غير اين صورت، ممکن است اين شيوه ي درمان، نتيجه ي عکس داشته باشد و براي کودک بيمار مشکل ساز شود.
در انتخاب کتاب مناسب براي کتاب درماني، کتا ب خوان يا درمانگر مي تواند از تجربه ي ديگران استفاده کند و همچنين از کتاب هايي که پيش تردر همين زمينه مورد استفاده قرارگرفته اند،بهره ببرد تا درمان او نتيجه ي مطلوب داشته باشد. آشنايي با معيارها ي انتخاب کتاب هم مي تواند به کتاب خوان براي انتخابي درست ومناسب کمک کند.
معيارهاي انتخاب کتاب براي کودکان
انتخاب کتاب مناسب مي تواند به موفقيت فرآيند کتاب درماني کمک کند. برخي از معيارهاي اتنخاب کتا ب براي کودکان را در زير مي خوانيد:
کتاب بايد متناسب با مشکلات کودک باشد
کتاب بايد مورد علاقه ي کود ک قرار گيرد
داستان کتاب بايد واقع گرايانه باشد و خلاقيت کود ک را برانگيزاند
ازکيفيت ادبي لازم برخوردار باشد
مشکلات کودک را به شکل درست بازتاب دهد
هيجان هاي کودک را به شکل مناسب تخليه کند
منابع
اشرفي ريزي، حسن، در آمدي بر مطالعه و نقش خدمات ويژ ه کتابخانه هاي عمومي در توسعه فرهنگ مطالعه، تهران: چاپار، 1383
تبريزي، مصطفي و تبريزي، اميد، کتاب درماني، تهران: فراروان 1388
بلوچ زراعتکار، کيميا، تاثير کتاب درماني بر افسردگي خقيق (خفيف) دانشجويان دختر دانشکده توانبخشي دانشگاه علوم پزشکي دانشگاه علوم پزشکي ايران، پايان نامه کارشناسي ارشد دانشگاه علوم پزشکي و خدمات بهداشتي درماني ايران، 1383
پريرخ، مهري و ناصري، زهرا، بررسي ميزان تاثير برنامه هاي کتاب درماني بر کاهش پرخاش گري کودکان، مجله علمي پژوهشي مطالعات ادبيات کودک دانشگاه شيراز، شماره 1، ص ?1، 1390
پريرخ، مهري، نقش ادبيات کودکان و نوجوانان در رشد آنان، فصلنامه کتابداري و اطلاع رساني، شماره 23، صص 23-37، 1382
ويراستار:
گروه ويراستاران کتابک