كتاب تصویری چیست و انواع آن کدام است؟
دونا نورتن

بیشتر کتاب های کودکان، مصور هستـند، اما همه ی کتاب های مصـور، تصویـری نیستنـد. کتاب تصویری کتابی است که به کمک یک رشته تصویر های زیاد همراه با متنی کمابیش اندک یا بدون متن، اطلاعاتی را منتقل کرده یا داستانی را بازگو می کنند.
در کتاب های تصویری، تصویرها به اندازه ی متن یا حتی بیش از آن اهمیت دارند. برخی کتاب های تصویری بدون داشتن هیچ کلامی، گیرا و اثربخش اند. چون کودکان به داستان هایی که به شکل دیداری ارائه می شوند به همان میزان که به شکل شفاهی بازگو می شوند، واکنش نشان می دهند.
مخاطب بیشتر کتاب های تصویری کودکان پیش دبستانی هستند. از نوزادی تا زمانی که پا به مدرسه می گذارند. این کتاب های دارای صفحه های کم، متن هایی کوتاه و ساده و تصویر های زیاد هستند. هر چه کودک کم سن تر باشد، موضوع داستان ها یا مفهوم متن ها ساده تر هستند. کتاب های تصویری برای نوزادان و یا نوپایان گاه تنها رنگ هاو شکل ها را به آن ها می شناساند. کتاب های تصویری برای ۲ و ۳ ساله ها داستان هایی کوتاه و قابل فهم دارند. موضوع هایی را مطرح می کنند که از حوزه ی درک کودک فراتر نرود.

کتاب های تصویری دارای چندین گونه است . کتاب های تصویری داستانی که تصویر و متن به کمک یکدیگر داستانی را بیان می کنند.

واکنش های کودکان به کتاب های تصویری:
این واکنش بستگی به سن وتجربه آن ها دارد. نخستین کنش خردسالان به کتاب تصویری، به طور عمده، فیزیکی است، مانند زمانی که کودک اندازه، شکل، بافت و بخش های متحرک یک جسم ناآشنا را مورد وارسی قرار می دهد. کودک ممکن است برای شناختن کتاب، آن را در دهانش بگذارد و یا حتی سر و ته ورق بزند. با راهنمایی بزرگسالان، کودک خیلی زود به هدف های خاص کتاب و لذت های نهفته در آن پی می برد و به خصلت نمادین کتاب ها واکنش نشان می دهد، به محتوای تصویرها توجه می کند، بین اجسام تصویر شده و مفاهیم با صداها و نام های آن ها ارتباط برقرار می کند. چیزی نمی گذرد که کودک می پندارد که کتاب دارای داستان است.

هنگامی که درک کودک از زمان رشد کند، پیوند بین گذشته، حال، وآینده را در تصویر و متن تشخیص می دهد و پیش بینی می کند که هر داستان آغاز، میانه و پایانی دارد. سرانجام پس از مدتی که تجربه ی او از کتاب و زندگی روزمره بیشتر شد، کودک بر اساس دیدگاه خود از واقعیت و احساس ها و گرایش های خود، کتاب را ارزیابی می کند. بنابراین، گونه های مختلف کتاب و تجربه های مربوط به آن، متناسب با سنین و مراحل رشد مختلف کودکان است.

انواع کتاب های تصویری:

کتاب های اسباب بازی

بسیاری از کتاب های اسباب بازی شامل کتاب های مقوایی، کتاب های پاپ آپ. کتاب های زبانه ای متحرک، کتاب های پارچه ای و کتاب های پلاستیکی، کود کان را به سوی کتاب و درگیر شدن با داستان آن جلب می کنند و از این راه گنجینه ی واژگانی آن ها، توانایی در شمارش اعداد و تشخیص رنگ ها تقویت می شود و باب گفت و گویی با بزرگسالان را می گشاید. این گروه از کتاب ها، ضمایم با ارزشی برای ادبیات کود کان به شمار می آیند، زیرا رشد زبانی، شناخت و رشد اجتماعی کود کان پیش دبستان را تسریع می کنند و همچنین کود کان از کتاب، تجربه و خاطره ی شیرینی کسب می کنند که تا سنین بالاتر و بزرگسالی در ذهن شان باقی می ماند. موضوع کتاب های مقوایی می تواند از آشنایی با لباس های یک نوزاد تا آشنایی با مدرسه و یا مطب یک دکتر باشد.
کتاب های مقوایی به کودکان کمک می کنند تا تجربه های بیشتری به دست آورند و محیط دور و بر خود را بهتر درک کنند.
کتاب های پاپ آپ، کتاب های زبانه ای متحرک و دیگر کتاب های مکانیکی کودکان را به کنش متقابل با متن برمی انگیزد. کتاب های پاپ آپ، کودکان را با شخصیت های محبوب کتاب های داستانی آشنا می کنند، داستان ساده ای را برای شان بیان می کنند یا فضای سه بعدی گیرایی برای کود کان فراهم می سازند.

کتاب های الفبا (الفباآموزها)

سال هاست که الفباآموزها برای کودکان کم سن و سال جهت شناسایی اشیاء آشنا، حروف و صداها استفاده می شود. در الفباآموزها از تصویر اشیایی استفاده می شود که شناسایی آن ها برای کودکان کم سن و سال آسان است و بیش از یک اسم عام ندارند. هدف اصلی الفبا آموزها شناسایی حرف / صدا است، حروف و تصویر های مربوط به آن باید به آسانی قابل شناسایی باشند. در کتاب الفباآموزی که بچه های کوچک به طور مستقل از آن استفاده می کنند، نباید در هر صفحه تصویر چندین چیز در کنار هم قرار گیرد، زیرا کودکان نمی توانند رابطه ی آن حرف و صدا را شناسایی کنند.
وقتی بزرگسالان الفباآموزها را با کودکان بزرگتر می خوانند، می توانند از کتاب هایی که تصویر ها به ریزه کاری های بیشتری پرداخته اند و در هر صفحه چند چیز عرضه شده است، استفاده کنند. چنین کتاب هایی به کودکان کمک می کند که مهارت های دیداری و گفتاری خود را تقویت کنند. به هنگام ارزیابی یک کتاب الفباآموز، سن کودک و هدف های آموزشی باید مورد توجه و بررسی باشد. الفباآموزها بیشتر برای بچه های کوچک تهیه شده اند، با این حال برخی از الفباآموزها دارای تصویر هایی است که به دلیل جزییات زیاد و بینش تاریخی آن ها برای کود کان بزرگتر هم بسیار گیرایی دارد.

عددآموزها

عددآموزها، مانند الفباآموز ها، بیشتر برای هدف های آموزشی ویژه استفاده می شوند. هدف عددآموزها این است که کود کان بتوانند دو چیز همسان هم را به یکدیگر مربوط سازند و اعداد را به ترتیب، از یک تا ده بشمارند. برای این منظور در عددآموزها باید عددها و اجسام مربوط به آن قابل تشخیص باشند. عددآموزهای خوب برای کودکان کم سن و سال معمولا یک عدد بزرگ را همراه با واژه ی آن عدد و به تعداد آن، اشیایی را در یک صفحه یا دو صفحه روبه روی هم نشان می دهند. عدد مورد نظر باید کاملا روشن باشد.
کتاب هایی که کودکان را به شمارش اجسام مشخصی برمی انگیزد، کتاب های بسیار مفیدی برای این منظور هستند. برای نمونه، یک عددآموز که عدد ۲ و ۲ تا ساختمان را نشان می دهد، کودک را تشویق می کند که این دو ساختمان را بشمارد. یکی از عددآموزهای ساده برای بچه های کوچک، کتاب بدون کلام «اولین عدد شمار من» نوشته ی «اریک کارل» است. این کتاب به گونه ای طراحی شده است که کودکان می توانند عددهای درون مربع ها را با تصویر های مربوط به آن ارتباط دهند.
کتاب های عددآموز برای بچه های کوچک، رشد زبانی آن ها را تقویت می کند و آن ها را در ایجاد رابطه با متن، توانا می سازد.
برخی از کتاب های عدد آموز هم مهارت های دیداری و هم توانایی شمارش را در کودکان تقویت می کنند. کتاب های عدد شمار برای کودکان بزرگتر، مفهوم اعداد و جمع و تفریق کردن را نشان می دهد و کودکان را تشویق می کند که گروه های دیگری از همان عدد را در آن صفحه بیابند. شما باید با توجه به توانایی های کودک، کتاب مناسبی برای او انتخاب کنید.

کتاب های مفهومی

بسیاری از کتاب هایی که برای رشد شناختی کودکان پیشنهاد می شود، کتاب های مفهومی هستند. این کتاب ها با تکیه بر تصویر، کودکان را در درک مفاهیم کمک می کنند؛ درک مفاهیم نسبتاً ساده ای همچون رنگ قرمز یا شکل دایره و مفاهیم مجردتری که درک آن ها برای کودکان دشوارتر است، همچون حروف اضافه (مانند از میان) و متضادها (مانند سریع و آرام)، کتاب های مفهومی نیز همچون عددآموزها، دارای درجه های مختلفی از دشواری و آسانی است. بنابراین آموزگاران باید هنگام گزینش کتاب برای کودکان، به سطح درک کودک توجه کنند.
بسیاری از کتاب ها برای کمک به کودکان در درک مفاهیم پایه، همچون رنگ و شکل، طراحی شده اند. «اولین کتاب رنگ من» اثر «اریک کارل»، کتاب ساده ی تصویری و بدون کلام است که از کودکان می خواهد، هر رنگ را با جسمی که در تصویر آمده است، هماهنگ سازند.

کتاب های بدون کلام

یکی از گونه های جدید کتاب های تصویری، کتاب های تصویری بدون کلام است، که تصویر ها به تنهایی داستان را بیان می کنند. کود کان از داستان سازی برای این گونه کتاب ها، لذت می برند و این روش خوب برای تقویت مهارت گفتاری و شنیداری آنان است. از آنجا که کودکان به هنگام تماشای کتاب های تصویری بدون کلام، برای پی بردن به معنای کنش ها باید دقت کنند، در نتیجه، تفکر خلاق و سواد دیداری آن ها تقویت می شود.
کتاب های تصویری بدون کلام به ویژه از این نظر ارزشمند هستند که به کودکان با پیشینه های گوناگون و سطح سواد مختلف اجازه می دهند تا از یک کتاب واحد لذت ببرند.
در طیف کتاب های تصویری، کتاب هایی با ریزه کاری های متفاوت و یا با پیرنگ های ساده یا پیچیده دیده می شوند. برخی از کتاب ها دارای ریزه کاری های زیاد است، در حالی که برخی وارد جزئیات نمی شوند. برخی، کتاب های بزرگی هستند که کودکان به شکل گروهی می توانند از آن استفاده کنند و برخی اندازه ای کوچک دارند که کودک یا بزرگسالی که کودکی نیز در آغوش دارد، می تواند به آسانی آن را در دست گیرد. وقتی می خواهید برای کودکان سنین گوناگون، با علاقه های متفاوت، کتابی را برگزینید، باید تمام این ویژگی ها را در یک کتاب تصویری بدون کلام، در نظر بگیرید.
بسیاری از کتاب های بدون کلام، برای تقویت زبان گفتاری بسیار مناسب هستند. وقتی یک کتاب تصویری بدون کلام برمی گزینید، به ساده بودن مفهوم و طرح داستانی کتاب توجه کنید. کتاب های تصویری بدون کلام بنا به آسانی یا دشواری، مناسب کودکان کوچک تر یا بزرگتر خواهد بود.

کتاب های داستانی تصویری

اگرچه کتاب های تصویری داستانی شامل تصویر های زیادی است، اما خط داستانی متن نیز در آن ها قوی است. در یک کتاب تصویری خوب داستانی، متن و روایت تصویری یکدیگر را کامل می کنند، به گونه ای که کودکان نمی توانند بدون متن، داستان را بفهمند. تصویر ها با خط داستانی در هم آمیخته اند و کنش های داستان، فضاسازی ها و شخصیت سازی ها را تقویت کرده اند.
برگردان:
زهره قائینی
منبع:
شناخت ادبیات کودکان.گونه ها و کاربردها. نوشته دونا نورتون. ترجمه منصوره راعی و... دیگران ،‌خانه ترجمه ، تهران : قلمرو، ۱۳۸۲.