کتابدار کودک و نوجوان

فاطمه مرادي
مقدمه
ارائه ي خدمات کتابخانه اي به کودکان و نوجوانان، نيازمند دانش تخصصي در زمينه ي کتابداري و اطلاع رساني و آشنايي کتابدار با ويژگي هاي شخصيتي و روانشناختي کودکان مي باشد. به همين دليل کتابدار کودک و نوجوان، که با اين افراد کار مي کند، نيازهاي آنها را نيز به خوبي مي شناسد.
اما در جامعه ي امروز ما، با توجه به رويکرد الگوپذيري در اين زمينه از کشورهاي غربي، تعريف کتابدار کودک و نوجوان نيز که توسط همان مراکز ارائه شده است، تا حدودي سرمشق کتابخانه هاي ما بوده است.
با وجود ارائه ي درس مواد و خدمات کتابخانه اي براي کودکان و نوجوانان در دوره ي کارشناسي رشته ي کتابداري و اطلاع رساني، فقدان تعريفي دقيق از کتابدار کودک و نوجوان، و مهارت هايي که اين فرد بايد داشته باشد، در متون اين درس به خوبي احساس مي شود.
بدين منظور، در اين تحقيق سعي شده است تا با گردآوري اطلاعات موجود و مکتوب در اين زمينه، گامي هرچند کوتاه در معرفي اين حوزه برداشته شده باشد.
کودکان و نوجوانان
کودکان در سنين مهد و آمادگي، سريع ترين مرحله ي رشد جسمي و رواني را پشت سر مي گذارند. به واژه ها و زبان به سرعت تسلط مي يابند. بشدت کنجکاو و آماده ي اکتشاف و کسب تجربه هاي تازه هستند. از کلمه ها، قصه ها و داستان هاي کوتاه، موزون آهنگين و پرجاذبه بشدت لذت مي برند، سخن گفتن جانداران، گياهان و هرچيز ديگر را به آساني مي پذيرند. به موضوع هاي گوناگون و داستان هايي درباره ي زندگي روزمره علاقه مندند. در ميان تخيلات و واقعيات زندگي در نوسانند. مدت زمان تمرکز انديشه شان به طور طبيعي کوتاه است. به امنيت خاطر و پشتيباني بزرگترها نيازمندند. دوست دارند به جاي قهرمانان قصه ها و داستان هاي مورد علاقه ي خود باشند. به دليل آمادگي اين گروه سني براي شکل گيري شخصيت و تاثير پذيري، افسانه ها و قصه هايي با شخصيت هاي منفي و مثبت يا بد و خوب، اثر فوري و سريع بر آنها مي گذارند. دوست دارند کتاب هاي تصويري گويا را به تنهايي يا همراه ديگران ببينند. در اين سن کتاب ها براي کودکان خوانده مي شود. خواننده يا گوينده ي داستان براي آنان مادران و آشنايان خانوادگي هستند و يا مربيان و کتابداران محيط آموزشي کودکستان و کتابخانه. کاربرد واژه ها و زبان شيوا و روان براي اين گروه سني، از نظر سوق دادن آنان به سوي کتاب در آينده، از اهميت ويژه اي برخوردار است. (مجيدي 1378)
هم اکنون بيش از 18 ميليون کودک و نوجوان به عنوان مهم ترين سرمايه در اين کشور رشد مي کنند و آينده ي اين سرزمين به تفکر و توانايي که تا حدود زيادي در گرو منابع مطالعاتي، کتابخانه هاي مجهز و کتابداران لايق است.(انصاري 1383، 29)
کودک و نوجواني که به کتابخانه مي آيد، آزاد مي آيد نه با جبر بدانگونه که به مدرسه مي رود تا پس از جندين سال از او انساني به قطع و قواره ي خاص از طرف ديگر کارخانه به بازار عرضه شود. مي آيد براي اينکه شايد بهترين جائيست که تاکنون ديده است، مي آيد بخاطر اينکه در يکي از فعاليت هاي کتابخانه شرکت جويد، مي آيد بخاطر اينکه کتاب علمي را ورق بزند يا ساعتي با يک کتاب، به دنياي خيال سفر کند. علت اين آمدن ها فراوان است و به تعداد يکايک مراجعان، و آن اصل مطلب نيست بلکه آنچه که مي خواهيم اينست که بيايد و بيشتر بيايد و همواره به عنوان يک دوست بيايد. فراموش نکنيم که غالبا او ممکن است از نظر جسمي تنها به کتابخانه بيايد. ليکن با هر بار آمدن او قسمتي از خانواده ي نيامده ي او نيز به کتابخانه مي آيد. (انصاري 1354،106)
کتابخانه ي کودکان و نوجوانان
کتابخانه اي که در اينجا صحبت از آن است، زندان کتاب نيست و کتابهايش در پشت درها و يا شيشه ها مخفي نشده است. بلکه محيطي است زيبا با کتابهاي رنگارنگ متنوع و قابل دست يابي. بدين منظور تاسيس و تشکيل شده است تا رسالت يک کتابخانه ي پويا را در جامعه برعهده گيرد. اين کتابخانه مرکز آموزش و پرورش است و اين امر امروزه در انحصار مواد نوشته نيست. فيلم، نقاشي، صفحه، صحبت، داستان گويي و غيره همه جزء آموزش و پرورش است. از جهت ديگر در اين کتابخانه ها خدمات فني کتابداري انجام نمي شود. انتخاب، ثبت، فهرستنويسي،
طبقه بندي و آماده کردن کتاب براي قفسه کارهايي است که ديگران در جاهاي ديگر انجام مي دهند. (انصاري 1354، 105) يکي از مشکلات جدي بر سر راه توسعه ي کتابخانه هاي کودکان و نوجوانان، اعم از کتابخانه هاي مدارس و يا کتابخانه هاي عمومي، مهجور ماندن موضوع ادبيات کودک و نوجوان در بسياري از حوزه هاي مربوط به آموزش عالي است. در حال حاضر دروس مربوط به اين موضوع بيشتر در برنامه هاي کتابداري و اطلاع رساني و علوم تربيتي(آموزش پيش از دبستان) و در يکي از برنامه هاي هنر تدريس مي شود و اين در حالي است که کتابداران و معلمان بيشتر مصرف کننده ي آثار توليد شده هستند و در روند خلق ادبيات تاثير زيادي ندارند. امروزه مسئوليت مهمتر و خطيرتر برعهده ي دانشکده هاي زبان و ادبيات فارسي، زبان هاي خارجي و هنر است که بايد در برنامه هاي خود به اين بخش از آثار خلق شده در کشور بپردازند. تنها در اين صورت است که مباحث نظري، نقد و بررسي، پژوهش، تجزيه و تحليل و تاريخ نگاري در اين زمينه ( تا حدي که در حوزه هاي بزرگسالان وجود دارد) گسترش خواهد يافت و اين مباحث در سطح وسيع تر در جامعه مطرح خواهد شد و زمينه هاي نويني به صورت احياي آثار و بازآفريني به شکل هاي صوتي، تصويري، نمايشي و غيره بر غناي فرهنگي ادبيات کودک و نوجوان خواهد افزود.( انصاري 1383، 31)
خدمات کتابخانه اي براي کودکان و نوجوانان
کتابخانه ي کودک و نوجوان فقط محل عرضه و امانت کتاب نيست و مي تواند با اجراي برنامه هاي آموزشي و فرهنگي در کنار مدرسه و خانه، رشد و تعالي شخصيت نسل فردا را موجب شود.(افشار 1387)
خدماتي که در کتابخانه هاي کودکان و نوجوانان ارائه مي شود، جزء وظايف کتابدار کودک و نوجوان محسوب مي شود.
خدماتي که اين کتابخانه ها در اختيار افراد قرار مي دهند به طور کلي شامل موارد زير مي باشد:
- تهيه ي کتابهاي مناسب براي امانت دادن به کودکان
- تهيه ي کتابهاي مرجع مناسب از جمله لغتنامه، دائره المعارف، زندگي نامه و اطلس در حد توانايي و درک کودکان. اين گونه کتابها به سوال هاي گوناگون کودکان پاسخ مي دهند که نتيجه ي آن تقويت دانش پايه و بنيه ي علمي آنها مي شود ودر انجام تکاليف درسي به آنها کمک مي کند.
- وجود ادواري هاي مناسب کودکان در کتابخانه. اين گونه منابع اطلاعاتي به لحاظ دارا بودن مطالب متنوع، تازه و سرگرم کننده، بسيار جذاب هستند و کودکان از ديدن تصاوير رنگي و خواندن مطالب ساده ي آنها لذت مي برند.
- وجود کتابدار با ويژگي هاي منحصر بفرد، که توانايي اداره و تنظيم کتابخانه ي کودکان را داشته باشد. او بايد بتواند با کودکان و دنياي آنها ارتباط برقرار کند، نيازها و خواسته هاي آنان را بشناسد و با صبر و حوصله و دانش و درايت براي برآورده کردن آن خواسته ها بکوشد.
- تنظيم و سازماندهي منابع اطلاعاتي بايد علمي و ساده باشد و بتوان به راحتي در اسرع وقت منابع اطلاعاتي مورد نياز کودکان را بازيابي کرد، زيرا کودکان بسيار کم طاقت هستند.
تعريف کتابدار کودک
اگر کتابخانه و مراجعان آنرا در برابر هم قرار بدهيم آيا مي توان گفت که کار ما به پايان رسيده است؟ جواب منفي است. زيرا که نه کتاب خواننده ي خويش را مي شناسد و نه خواننده کتاب خويش را. نيرو ها به هدر مي رود، چشم ها کم سو مي شود، زمان مي گذرد و به ظاهر همه جا شلوغ است و همه سرگرم و آمارها چشم گير. جمع کردن کودکان و نوجوانان در يک جا خصوصا اگر از سرگرمي هاي ديگر محروم باشند چندان دشوار نيست. آنچه دشوارتر است آنست که مکث کنيم و بدانيم با اين کودکان و نوجوانان چه خواهيم کرد و از آنها چه خواهيم ساخت و پاسخ به اين سوالات زماني امکان دارد که کار خدمت در کتابخانه آغاز گردد و اين آخرين واژه ي تعريف ماست.
خدمت در کتابخانه يک ظاهرسازي اداري نيست بلکه کاري است پرمعني و عميق. بيشتر افراد مي پندارند که خدمت در کتابخانه يعني کتاب مهرزدن، کودکان را ساکت کردن، صدور کارت عضويت، نشان دادن جاي فلان کتاب و غيره. افراد ديگري هم هستند که صحبت و خنديدن با دوستان و تلفن هاي طولاني را جزء خدمات کتابخانه به حساب مي آورند، ولي براستي خدمت در کتابخانه وراي اين اعمال است. خدمتي است که مرکز آن جهان کوچک ذهن طفل است در برابر جهان بزرگ تفکر بشري، در واقع نوعي راه نشان دادن است.
حال کتابدار را در مقابل اين سه اصل يعني کتابخانه، خواننده و خدمت قرار مي دهيم. در مورد اصل اول يعني کتابخانه، آنچه مهم است اينست که کتابدار از وضع فعلي بسياري از کتابخانه هاي ديگر آگاه باشد و خوب متوجه گردد که در يک نظام نو و متفاوت با روش هاي سنتي کار مي کند. اين مطلب از يک سو بايد او را راضي و خرسند سازد و از سوي ديگر او بايد احساس رسالت کند تا آنچه خود دارد به ديگران نيز بياموزد. کتابخانه اي که تنها در پارکي بنا شود و صدايش و وجودش اثري بر زندگي اطراف نداشته باشد حتما در کارش اشکالي است. در واقع بهترين معرف کتابخانه کتابدار آن است و هر چه کتابداران رسالت خويش را بهتر بشناسند، کتابخانه اثري واقعي تر بر اجتماع خواهد داشت. ( انصاري1354، 106-108)
ويژگي هاي فردي کتابدار کودک و نوجوان
به طور کلي کتابدار کودک و نوجوان بايد شرايط زير را دارا باشد:
- درک صحيح دوران کودکي، نوجواني و جواني
- درک نيازمندي کودکان به توسعه ي اجتماعي
- تشخيص نياز کودک با توجه به علاقه و سطح سني
- خلق محيطي لذت بخش و مفرح براي مطالعه ي کودک
- برخورداري از مهارت هاي ارتباطي شامل مهارت هاي شنيداري و گفتاري
- آگاهي از منابع مرجع ويژه کودکان و توانايي انتخاب کتاب هاي خوب
- رفع نيازهاي کودک با شناخت رسانه هاي جديد و درک مزايا و معايب استفاده از آن(کفاشان 1387)
کتابدار نبايد تنها به کودکان و نوجواناني که به کتابخانه مي آيند توجه داشته باشد. بلکه بايد تمام کودکان و نوجوانان دور و بر خود را مراجعان بالقوه ي کتابخانه بداند تا شايد روزي بتواند خود به سوي آنها برود و رسالت خويش را به نحوي ديگر عملي سازد. به طور محدودتر، هر کودک و نوجواني که به کتابخانه مي آيد براستي کليد شناخت جامعه است. چون کتابدار بايد به خانواده، محيط زندگي، مدرسه، سرگرمي، نحوه ي تغذيه، سلامت جسمي و فرهنگ اين انسان هاي کوچک توجه کند. قدر مسلم اين است که کودکي را که وارد کتابخانه مي شود، هرگز نبايد موجودي تنها دانست. بلکه بايد او را با تمام اقوام و نزديکان و با تمام افکارش در نظر گرفت. جامعه شناسي کتابدار بايد توام با عشق و علاقه باشد، زيرا شناخت علمي صرف، به کار کتابدار نخواهد خورد و از جهت ديگر بايد جامعه شناسي او ساده و عملي باشد.
جهت ديگر کار کتابدار در شناخت کودک و نوجوان روانشناسي است. زيرا در کتابخانه برعکس مدرسه که کار آموزش گروهي است، کار پرورش فردي است و تا کتابدار مشتري خود را نشناسد و وضع او را از نظر رشد رواني درک نکند، نخواهد دانست که به چه نوع پيغامي نياز دارد و چه چيزي مي تواند در او شوق ايجاد کند و محرک تفکر و پيشرفت او باشد. در اين مرحله کتابدار دو نقش ايفا مي کند، يکي شناخت زمينه ي شوق و بيدار کردن توجه و تغذيه ي نيازها، و ديگري هماهنگ کردن خواندني ها ي موجود با نيازهاي زنده ي اجتماع و نشان دادن نقاط ضعف در زمينه هاي مختلف. زيرا هر اندازه نيازها بيشتر آشکار گردد قدمي به رفع آنها نزديک تر شده ايم. ( انصاري 1354، 111) در صورتي که کتابدار کودک و نوجوان از مهارت هاي خاص در زمينه ي روانشناسي، گرافيک و ادبيات برخوردار باشد، شوق مطالعه را از ابتداي سال هاي تکوين شخصيت در نسل فردا بارور مي کند. (افشاري 1387)
موفقيت يا شکست کتابخانه ي کودک و نوجوان در تحليل نهايي به کارکنان آن بستگي دارد. نقش کتابدار کتابخانه ي کودک حتي از نقش کتابدار کتابخانه ي بزرگسالان هم مهم تر است. مراجعان کتابخانه ي بزرگسالان در اکثر مواقع مي توانند شخصا خود را اداره کنند و نظارت بر آنان لزومي ندارد. اما اگر کتابخانه ي کودک و نوجوان کارکنان شايسته نداشته باشد، حتي کودکان علاقه مند را هم نمي تواند به خود جلب کند.
براي يک کتابدار کودک انضباط لازم است اما کافي نيست. کتابدار کودک بايد بتواند انضباط را نه با تحميل، بلکه با ايجاد محيطي که رفتار شايسته در آن طبيعي بنمايد حفظ کند. براي اينکه کتابدار در اين کار توفيق يابد بايد اين خصوصيات را داشته باشد:
- علاقه ي کودکان را جلب کند،
- خود را سرمشق و نمونه قرار دهد،
- اين احساس را در کودکان بوجود آورد که همان چيزهايي را دوست دارد که آنان دوست دارند، به همان اندازه به کتابخانه تعلق دارد که خود آنها دارند.
- کتابدار بايد به علت تفاهمي که با کودکان و کتابهايشان دارد، مورد احترام و توجه قرار گيرد.
- کودکان بايد هميشه کتابدار را نيکخواه خود بدانند تا وقتي ناگزير مي شود در مورد يک کودک کج رفتار سختگيري کند، اکثريت حس کنند که اين کار به نفع همگان است.
- کتابدار کودک بايد شايستگي فني داشته باشد، مجموعه ي کتابهاي خود را خوب بشناسد و از علايق کودکان و نحوه ي تفکر و رفتار آنان را به خوبي آگاه باشد. افراد مستعد اين خصوصيات را به آساني بدست مي آورند، در حالي که اشخاص بي استعداد حتي اگر بهترين شرايط و تحصيلات را داشته باشد باز هم با عدم موفقيت روبرو خواهد شد. شخصيت و خلق و خو در درجه ي اول اهميت قرار دارد. کتابداران بايد از لحاظ فردي چند صفت اساسي داشته باشند، نخست شعور متعارف و عقل سليم است، يعني توانايي ديدن چيزها آن چنان که هستند، پذيرفتن آنها و اقدام مقتضي درباره ي آنها، واقع بيني، انعطاف و روحيه ي علمي.
دوم بردباري است. شخص عصبي و زودرنج و مضطرب که از هر اتفاق کوچکي که ضمن کار برايش پيش مي آيد تحريک مي شود و آرامش خود را از دست مي دهد، به هيچ وجه براي اين کار مناسب نيست.
همچنين کتابدار بايد صميمانه به کودکان، کتاب ها و کتابخانه علاقه مند باشد. بايد کارش را دوست بدارد و اين امر را به آرامي و بدون تظاهر به مراجعان کتابخانه نشان دهد. کتابدار کودک بايد روحيه ي جوان داشته باشد.
و نکته ي آخر اينکه نبايد زيادي سختگيري کند و بيش از اندازه جدي نشان دهد و رسالت خويش را در زندگي به رخ بکشد. البته همه ي کتابداران کودک در زندگي رسالتي دارند، ولي تنها در صورتي مي توانند از عهده ي انجامش برآيند که آن را در متن کار خويش پنهان نگاه دارند.
کتابخانه ي کودک را بايد بخشي از تمامي خدمات کتابخانه اي جامعه دانست و کتابدار کودک را عضوي از کل کارکنان کتابخانه ي عمومي به حساب آورد. کتابداران کودک را نبايد از مقوله ي جداگانه اي دانست، زيرا آنها نيز به هر حال کتابدار هستند، اما کتابداراني که با کودکان سروکار دارند.(مک کولوين 1353، 88-90)
دانش و مهارت کتابدار کودک
خدمات کتابخانه اي موثر براي کودکان مستلزم وجود طيف وسيعي از تجارب و مهارت هاي حرفه اي است. کتابداراني که به کودکان خدمات مي دهند، با معلومات ترين افراد در زمينه ي نظريات و راههاي عملي در حوزه ي کتابداري هستند. اما بايد دانش تخصصي در زمينه ي نيازهاي خاص استفاده کنندگان کتابخانه ي کودک را نيز داشته باشند. کتابداران کودکان موظف به انجام کارهايي فراتر از فراهم آوري خدمات مختص يک سن است. همچنين کتابداران کودکان بايد مدافع مراجعه کنندگان خود چه در کتابخانه و چه در جامعه ي بزرگتر باشند. اين مهارت ها با دانش اجتماع و گروه مراجعه کنندگان شروع مي شود و سپس مبنايي محکم و منسجم براي طرح ريزي و مديريت در اختيار مي گذارد.
کتابدار کودک بايد داراي دانش گروه مراجعه کنندگان باشد. اين مهارت کتابدار در واقع آشنا بودن او باروش هاي آموزشي و کمک به پيشرفت کودکان در تمامي سطوح و شناخت نياز هاي کودکان و رابطه ي آن با پيشرفت جامعه و اوضاع اجتماعي است. همچنين کتابداران بايد به نيازهاي مراجعه کنندگان با نيازهاي خاص، کودکان داراي فرهنگ هاي قومي متفاوت، والدين و مراقبان کودکان و ديگر بزرگسالاني که از منابع بخش کودکان استفاده مي کنند توجه داشته باشند و محيطي مناسب براي استفاده ي لذت بخش و آسان از منابع را ايجاد کنند.
مهارت هاي ارتباطي کتابدار بايد در برقراري ارتباط با کودکان، والدين آنها، مديران و ديگر کارکنان، در سخنراني و صحبت با گروه هاي کوچک و بزرگ و در اجراي مصاحبه هاي مرجع رسمي و غير رسمي نمايان شود.کتابدار بايد بتواند به صورت فعال به سخنان ديگران گوش دهد. همچنين کليه ي درخواست هاي مکتوب و مدارک طرح ريزي پروژه ها، رهنمون ها، عرضه ي انتشارات، پيش نويس قراردادها، گزارش ها، درخواست کمک مالي، شرح ها و مصاحبه ها در همه ي اشکال شامل چاپ شده يا به صورت الکترونيکي بايد توسط کتابدار تهيه شود.
از ديگر مهارت هاي کتابداران درنظر گرفتن درخواست هاي کودکان در جهت پيشرفت و ارزيابي خدمات کتابخانه و حصول اطمينان از دسترسي کامل کودکان به منابع کتابخانه است. کتابداران بايد به ايجاد ارتباط و توسعه ي برنامه هاي مشارکتي بين کتابخانه ها، مدارس و سازمان هايي که با کودکان سروکار دارند اقدام کنند. همچنين آنها بايد در جهت ارائه ي خدمات به گروه هاي محروم تلاش کنند. (موسايي 1387)
در مورد دانشي که يک کتابدار بايد داشته باشد بايد گفت، آنچه که در اينجا مطرح مي شود، شناخت علائق و گرايش هاي کودک و نوجوان براساس مطالعات صحيح و دقيق است نه براساس برگه هاي امانت کتاب. زيرا ميزان خارج کردن کتاب بصورت مادي از کتابخانه يک چيز و نفوذ پيام کتابخانه بر ذهن خواننده چيز ديگري است.( انصاري 1354، 112)
وظايف کتابدار کودک و نوجوان
خدمت کتابدار به چند طريق ارائه مي شود. به عنوان مثال مي توان گفت خدمات رسمي و خدمات غير رسمي. خدمات رسمي علاوه بر کارهايي مثل اجراي مقررات امانت کتاب، راهنمائي مراجعان و ساير موارد، وظيفه ي ديگري را نيز شامل مي شود کخ کتابداران از آن آگاهي کامل ندارند. اين وظيفه پاسخگويي به کودکان و نوجوانان است. کتابدار بايد اين وظيفه را از مهمترين وظائف خود برشمارد و ابزار پاسخگويي را، چه مجله باشد، چه نقشه، چه فرهنگ لغت و چه يک کتاب علمي، به خوبي بشناسد. کودک و نوجوان ايراني، حال که کتابخانه دارد بايد سوال کند، بايد کنجکاوي او به اطراف و دوروبرش زيادتر گردد و در اين مرحله است که کمک کتابدار بي نهايت اهميت پيدا مي کند. در جوار خدمات رسمي کتابدار، خدمت ديگري نيز وجود دارد که قابل اندازه گيري نيست و آن ارزش تاثير پرورشي کتابدار است بر کودکان و نوجوانان به خاطر شخصيت و اخلاق شخصي او. اگر جامعه در او يک مربي بيابد، اگر بين گفتار و کردار او هماهنگي و وحدت وجود داشته باشد، اگر قادر باشد به راستي بخندد و گريه کند، و اگر به فرهنگ خود احترام بگذارد، نام کتابدار کودک بر او برازنده خواهد بود و خواهد توانست اثري واقعي و پايدار بر جامعه ي خويش باقي گذارد.

فهرست منابع
- انصاري، نوش آفرين. کتابداري کودک و نوجوان. مجموعه مقالات اولين همايش ادبيات کودکان و نوجوانان(آبان 81). بيرجند: گلرو، 1383.
- انصاري، نوش آفرين. کتاب و کتابداري. تهرات: توس، 1354.
- مجيدي، موسي. راهنماي ايجاد و گسترش کتابخانه هاي آموزشگاهي. تهران: مدرسه، 1378.
- مک کولوين، ليونل. کتابخانه هاي کودکان. تهران: کانون پرورش فکري کودکان و نوجوانان، 1353.
- Afshari, Maryam. WWW. IBNA.ir.May24,2008.
- Kafashan, Ali. WWW. Fumlibrarians. Blogfa.com/ post- 280 aspx.
- Musaee, Asghar. WWW. Aftab. Ir. Des 22, 2008.