الغدير؛ شاهكار علمي علامه اميني / گفتگو آيت الله جعفر سبحاني با روزنامه قدس
الغدير؛ شاهكار علمي علامه اميني
گفتگو آيت الله جعفر سبحاني با روزنامه قدس
كمتر كسي از دانشمندان اسلام،اعم از شيعه و اهل تسنن،يافت مي شود كه با نوشته هاي عميق و محققانه و پر احساس مرحوم علامه اميني(ره) آشنا نبوده و او را به خاطر اثر بي نظيرش،الغدير،نستايد. او از برجسته ترين افرادي است كه به خاطر دفاع از حريم اسلام و تشيع و مخصوصاً دفاع از مقام والاي بزرگ مرد جهان انسانيت علي(ع) قدعلم كرد و با فداكاري و اخلاص عجيب و شهامت و ابتكاري كم نظير، رسالت بزرگ خود را به خوبي انجام داد. علامه اميني شخصيتي است كه يك تنه در برابر تاريخ نويسان مزدور قيام كرد و با قلم توانا و آتشين و درعين حال منطقي و علمي خود، پرده ها را كنار زد و حقايق را از لابلاي زواياي تاريك تاريخ، بيرون كشيد.
دوازدهم تيرماه مصادف است با سي وپنجمين سالروز رحلت عالم رباني حضرت آيةْا...

عبدالحسين اميني(ره). به منظور آشنايي با گوشه هايي از زندگاني سراسر بركت آن فقيه فرزانه، توفيقي دست داد تا پاي صحبت يكي ديگر از عالمان بزرگ ديني حضرت آيةا... جعفر سبحاني بنشينيم و گوشه هايي از مراتب فضل و همت مرحوم علامه را از زبان ايشان بشنويم.
با توجه به آشنايي و شناخت حضرت عالي نسبت به شخصيت مرحوم علامه اميني، لطفاَ زوايايي از زندگي و ويژگي هاي شخصيتي آن بزرگوار را براي خوانندگان روزنامه، تشريح نماييد. پدر بزرگوار علامه اميني مرحوم آميرزا احمد و معروف به "امين الشرع" بود كه در تبريز و در همسايگي ما زندگي مي كردند. پدر ايشان با پدر اينجانب، دوستي خيلي تنگاتنگي داشت و حتي بعدها كه پير شده بود و در تهران، نزد فرزندانش زندگي مي كرد، گاه و بيگاه براي پدرم نامه مي نوشت. خانواده علامه اميني از خانواده هاي اصيل و علمي تبريز بودند و خود مرحوم ميرزا احمد اهل معرفت و كمال و از علماي نامي به شمار مي رفت كه به تقوا و محبت به خاندان اهل بيت پيامبر اكرم(ص)، كاملاً معروف بود. اين بزرگوار علاوه بر همه ويژگي هايي كه ذكر شد، از انشاي بالايي برخوردار بود، يعني از نامه هاي ايشان كه هم اكنون در اختيار ماست، مي توان به درجه بالاي توانمندي وي در نگارش پي برد.
در حقيقت روح و فن نويسندگي در پدر بود كه به پسر يعني مرحوم علامه اميني منتقل شده بود. پدر بزرگ علامه يعني جد ايشان مرحوم ميرزا علي بود كه از علما و ادبا و شعراي تبريز بود و اشعاري كه از او به يادگار مانده، نشانه اخلاص و علاقه وي به خاندان پيامبر اسلام است.
فضايل علمي اين خانواده، چه تأثيراتي در شكل گيري شخصيت علمي مرحوم علامه برجاي گذاشت؟ مرحوم علامه اميني در سال1320 قمري كه در واقع برابر است با 1280 شمسي در شهر تبريز ديده به جهان گشود. از همان دوران كودكي آثار نبوغ و برجستگي از سيماي درخشان وي آشكار و نمايان بود. افكار بلند و بيان شيوا و نيز خانواده اي كه در آن زندگي مي كرد، آينده درخشان او را در ذهن هر بيننده اي ترسيم مي كرد. كساني كه دوران كودكي علامه را به خاطر دارند، مي گويند او در دوران كودكي چون بزرگان سخن مي گفت و مانند آنها فكر مي كرد و هرگز در اعمال و رفتار او، آثار كودكي كه مقتضاي اين سن است، ديده نمي شد. از سوي ديگر مرحوم اميني دوراني را از تبريز درك مي كرد كه دوران علمي تبريز بود.
مراجع بزرگ و صاحب رساله اي كه كمتر از ديگر مراجع قم و نجف نبودند، در اين شهر حضور داشتند و مرحوم علامه آنان را درك كرده بود. ايشان تحصيلات ابتدايي و مقدمات عربي و سطوح عالي را در زادگاه خود به پايان رسانيد و براي تكميل تحصيلات عالي در رشته هاي فقه، اصول و ساير علوم اسلامي، در سال1342 قمري و در حالي كه 22ساله بود، رهسپار نجف اشرف گرديد و در آن مركز علمي از محضر آيات و استادان بزرگ آن دانشگاه بزرگ شيعه به تكميل معارف و علوم پرداخت و در محضر بزرگاني چون:آيةا... نائيني، آيةا... محمد حسين اصفهاني (كمپاني) و ديگران تلمذ كرد واز خرمن علمي آنها بهره گرفت، ولي آنچه از فقه و فلسفه و اصول و كلام مي خواند، تشنگي او را فرو نمي نشاند و معلوم بود كه در ذايقه و خميره او گمشده اي قرار داشت كه وي مي بايد به دنبال آن مي گشت.
در حقيقت علاقه و اخلاص كم نظير وي به خاندان پيامبر اسلام(ص)، كه از افتخارات موروثي اين خانواده بود، علاقه وافر وي را به جستجو و بررسي مسايل تاريخي، تجزيه و تحليل دوران خلفا و بررسي دقيق و جامع الاطراف ولايت اميرمؤمنان(ع) و ساير ائمه اطهار(ع) از نظر قرآن و روايات و دلايل عقلي و ادب و تاريخ معطوف ساخت و او در ميان تمام رشته هاي علوم اسلامي، در اين رشته چنان تخصص، تبحر و احاطه پيدا كرد كه تاريخ شيعه و علم، كمتر كسي را به مانند او به خاطر دارد، مجلدات بيست گانه كتاب نفيس "الغدير" كه يكي از بزرگترين شاهكارهاي علمي عصر حاضر به شمار مي رود، گواه گويا بر اين گفتار است.
آيا كارهاي علمي و تأليفاتي ايشان از الغدير آغاز شد؟ خير. نخستين اثر علمي ايشان، كتاب "شهداء الفضيله" است كه در آن زندگاني 130 تن از دانشمندان بزرگ شيعه را كه در راه دين و آيين تشيع شربت شهادت نوشيدند و نام پرافتخار خود را در دفاتر شهيدان اسلام، ثبت كرده اند، به سبك دلپذير، گردآوري كرده است. اين كتاب كه در سال1355 قمري در نجف اشرف چاپ شده مورد تقدير علماي بزرگ آن زمان قرار گرفت و بزرگاني چون:آيةا... اصفهاني، آيةا... قمي و... به عنوان تقدير از زحمات ارزنده مؤلف، تقريظ هايي را بر آن كتاب نوشته اند.
هدف ايشان در تأليف اين مجموعه، اثبات اين نكته بوده كه علماي شيعه هم در ميدان جهاد مبارزه كرده اند و هم در ميدان علم ... بله. اتفاقاً انسان پيش از خواندن اين كتاب، هرگز تصور نمي كند كه علما و دانشمندان شيعه، در نشر آثار تشيع تا اين اندازه قرباني داده باشند، زيرا در نخستين مرحله آنچه از لفظ "عالم و دانشمند" به ذهن ما خطور مي كند، آن شخصيت هاي علمي هستند كه در زواياي كتابخانه ها و مراكز تدريس و تعليم به وظايف علمي خود مي پردازند، نه آن افرادي كه در صحنه هاي دفاع از حريم تشيع، خون خود را نيز بريزند. آري اين كتاب در نوع خودش يك ابتكار بود، ابتكاري كه به درستي ثابت مي كرد علماي ما هم شمشير به دستشان بوده و هم سلاح قلم. "بيده بالسيف و القلم".
حضرت عالي مجموعه ارزشمند الغدير را يكي از مهمترين شاهكارهاي علمي عصر حاضر برشمرديد. مهمترين ويژگي هاي اين مجموعه در چيست؟ همان طور كه عرض كردم، بزرگترين اثر نفيس علمي كه علامه اميني از خود برجاي گذاشت، همان كتاب گرانبهاي "الغدير" است كه در واقع دايرةالمعارف آيين تشيع به شمار مي رود؛ درست است كه او اين كتاب را پيرامون حديث "غدير" و بيان زندگاني گروهي كه اين حديث را در طول قرون اسلامي از زمان پيامبر اسلام(ص) تا عصر حاضر به نظم درآورده اند، تأليف كرده است، ولي او روي مناسباتي در مجلدات بيستگانه "الغدير" بحث هايي را مطرح نموده و حقايقي را روشن ساخته كه كاملاَ ابتكاري بوده و از احاطه و اطلاع فوق العاده ايشان بر كتب تفسير و حديث و تاريخ و عقايد و ادبيات حكايت دارد. اولين ابتكار وي در اين مجموعه اين بوده كه حديث غدير را از روي تواتر به دست آورد، يعني اين حديث را از دوران پيغمبر(ص) به بعد كه صحابه و تابعين و علماي اهل سنت آن را نقل كرده اند، استخراج كند، چون در عقايد خبر واحد حجت نيست آنچه حجت است، خبر متواتر است. در مجموع متأخرين هم بايد يك سري ابتكاراتي در كار خود داشته باشند كه در متقدمين نبوده است.
از اين رو علامه اميني در اين كتاب دست به ابتكار جالبي زده است، ايشان در اين كتاب اولاَ صحابه را از تابعان جدا كرده و حديث غدير را از 110 صحابه رسول ا...(ص) و از حدود 90 تن از تابعين نقل كرده است، بعداً كه به اصل علما رسيده، اسامي حدود 350 عالم مشهور اهل سنت را كه متون حديث غدير را نقل كرده اند با ذكر اسم كتاب و جلد و صفحه و تاريخ آورده است. براستي هر زمان انسان كتاب الغدير را مطالعه مي كند، خود را در برابر يك درياي عظيم مي بيند كه با امواج خود، ديده و دل را به وحشت و اضطراب مي اندازد. در عظمت و تأثير اين كتاب همين بس كه از طرف بزرگان و اساتيد مصر، سوريه، عراق، ايران و لندن، مقالات و تقريظ هاي فراواني نوشته شده كه قسمتي از آنها در اوايل هر جلد چاپ شده است. مثلاَ مرحوم آيةا... سيدعبدالهادي شيرازي(ره) در تقريظي كه بر آن نوشته، نكته لطيفي را متذكر شده و مي فرمايد:"اگر ما از نزديك وضع علامه اميني را مشاهده نكرده بوديم كه او به تنهايي به تأليف چنين كتابي قيام كرده است، تصور مي كرديم كه كتاب "الغدير" اثر و تأليف يك جمعيت علمي است كه هر كدام به نوشتن قسمتي از آن برخاسته اند." همچنين استاد عبدالفتاح عبدالمقصود، مؤلف كتاب "الامام علي(ع)" از نويسندگان معروف مصر در مقاله اي كه پيرامون كتاب الغدير نوشته است مي گويد:"علامه اميني با پشتكار عجيب و زحمات توانفرسا، حقايقي را كه مرور زمان آنها را از ديدگان ربوده بود، به جهان علم و دانش، بازگردانيد."
در لابلاي صحبت هايتان، به وجوه ادبي كتاب الغدير هم اشاره اي داشتيد، لطفاً در اين باره بيشتر توضيح دهيد. شما مي دانيد كه ادب عرب و ذهن و ذوق عربي با ذوق ايراني، تفاوت هايي دارد. در ايران شعر و ادب وجود دارد، ولي شعر و ادب نسبت به مسايل ديگر در درجه اول قرار ندارد، اما در عالم عرب، شعر و ادب حرف اول را مي زند، يعني در آنجا چنانچه فردي بخواهد حتي يك انديشه سياسي يا انديشه اجتماعي را جا بيندازد، حتماَ بايد از فنون ادبي استفاده كند. مرحوم علامه اميني در اين كتاب، نام و زندگاني شاعراني را كه حديث غدير را به نظم درآورده اند، ذكر كرده و گاه و بيگاه اشعار آنان را نيز ترجمه و تفسير كرده است. در واقع مسأله شعراي غدير، سوژه اي براي طرح يك سلسله از مهمترين مباحث اسلامي بوده است. در عين حالي كه اين كتاب يك مجموعه حديثي و تاريخي است، مي توان گفت كه يك مجموعه ادبي هم هست. البته هنگامي كه كتاب منتشر شد، بعضي افراد چنين بيان مي كردند كه اين كتاب، شعر زياد دارد، بنده اين جمله را به مرحوم علامه عرض كردم و ايشان فرمودند كه اين آقايان فقط آن كتابهاي دور خود را مي بينند و نمي دانند در جهان خارج و در ادبيات عربي، چه مي گذرد. اين مهم از ابتكارات ايشان در اين كتاب بوده و در حقيقت اين شعر است كه گويي به حديث غدير، ابديت بخشيده است. ابديت حديث غدير به اين دليل است كه در قرآن و سنت آمده و به آن ابديت بخشيده و ديگري هم در شعر و شعرا آمده است. چون شعر مورد رغبت ادباست و مادامي كه شعر كساني كه اين حديث را به نظم درآورده اند، هست، حديث غدير هم رنگ ابديت به خود گرفته است.
درباره ابعاد علمي و دو مورد از تأليفات مرحوم علامه اميني، به ظرافت تمام، صحبت كرديد. آيا از تأليفات و يا ساير فعاليت هاي علمي علامه، مواردي موجود هست؟ عرض كنم كه يك شاعر، شعر مي گويد ولي در ميان شعرها، يك شعرش خيلي مهم است، عرب به آن شعر مي گويد "بيت القصيد". البته شاهكار علامه همين الغدير است كه عرض كردم و افراد بي شماري از داخل و خارج، اعم از شيعه و سني اين كتاب را ستوده اند. به نظر من اين كتاب ممتاز و كتاب قرن است ولي مرحوم علامه در عين اينكه اين آثار را دارد، آثار و فعاليت هاي علمي ديگري نيز از خود به يادگار گذاشته است. فلسفه عزاداري امام حسين(ع)، فلسفه سجده بر خاك از جمله آثار منتشر نشده علامه اميني است، ايشان همچنين دست نوشته هايي دارند كه هنوز به چاپ نرسيده است. ما اميدواريم اين آرزو با همت شاگردان و مخصوصاً فرزند مرحوم علامه يعني حجةالاسلام حاج شيخ محمدرضا اميني كه خود نيز فاضل و اهل قلم و كتاب ه ستند، محقق شود. گفته مي شود كه ايشان يكي از بزرگترين كتابخانه هاي اسلام را در نجف تأسيس كرده اند كه قبل از آن در نجف نيز وجود نداشته است. آيا از تاريخچه و چگونگي تأسيس آن كتابخانه اطلاع دقيقي در دست هست؟ از جنبه هاي اجتماعي شخصيت مرحوم علامه بايد عرض كنم كه ايشان كاملاً معتقد به كار جمعي بود و مي دانست كه كار فردي مشكلاتي دارد و بايد كار به صورت جمعي صورت پذيرد. اين را هم مي دانست كه كار جمعي، كتابخانه مي خواهد و در نجف هم كتابخانه اي نبود كه جمعي در آن بنشينند و كار كنند. لذا از خدمات ارزنده اين مرد بزرگ، تأسيس يك كتابخانه عمومي به نام "مكتبه الامام اميرالمؤمنين العامه" است كه در سال1373قمري برابر با 1333شمسي، به تأسيس آن اقدام كرد و هم اكنون يكي از كتابخانه هاي عظيم اسلامي است كه از نظر كتب چاپي و نفايس خطي بسيار ممتاز است و از نظر تعداد، قريب به 40هزار كتاب در خود جاي داده است. علامه اميني در راه تأسيس اين كتابخانه و گردآوري نسخ خطي كه در كتابخانه هاي هند و پاكستان و تركيه وجود دارد، شخصاً به كشورهاي فوق مسافرت نموده و توانسته است از قسمت مهم نفايس خطي كتابخانه هاي آن نقاط كه بيشتر آنها از منابع مهم حديث و تفسير و تاريخ و كلام مي باشند، عكسبرداري و حتي برخي از آنها را شخصاً استنتاج نمايد:نكته مهم در اين قضيه اين است كه ايشان پس از تأسيس كتابخانه، نام اميرالمؤمنين(ع) را بر آن نهاد و از گذاشتن اسم خود روي آن پرهيز كرد.
با توجه به آنچه از تلاش ارزنده و همت بالاي مرحوم علامه نقل كرديد، به نظر مي رسد كه ايشان از اراده و استقامت كم نظيري برخوردار بوده اند،... كاملاَ درست است. يكي از دوستان بنده يعني آيةا... خزعلي نقل مي كرد كه در حرم حضرت رضا(ع) بودم كه شنيدم علامه اميني(ره) به مشهد آمده و در حرم حضور دارد. من زيارت را كوتاه كردم و آمدم بيرون و در ديدار با ايشان، مذاكراتي هم داشتم و در خلال آن، از ايشان پرسيدم كه در اين مدت كجا تشريف داشتيد. ايشان فرمودند كه من هند بودم، عرض كردم كه در آنجا چه كاري انجام مي داديد، علامه فرمودند:در هند روزانه 17 ساعت كار تحقيقي مي كرده ام. آقاي خزعلي مي گويد كه از ايشان پرسيدم آيا در هند هوا گرم هم بود؟ ديدم ايشان مقداري مكث كرد و فرمودند:مثل اينكه گرم بود. ديدم اصلاً ايشان متوجه گرماي هوا هم نبوده است و اين عين فرو رفتن در آن عالم معنويت و در برابر هدفش بود كه فقط به هدف فكر مي كرد. به ياد دارم زماني كه مرحوم آيةا... العظمي بروجردي در درس، مسأله "ترتب" را مي گفت، اين خاطره را نقل مي كرد كه در مدرسه صدر اصفهان نشسته بودم شب بعد از نماز مغرب و عشا مشغول نوشتن مسأله ترتب و تحقيق و همچنان سرگرم مطالعه و تحقيق بودم كه صداي مؤذن بلند شد و من متوجه شدم در تمام مدت مطالعه رنج مطالعه و بي خوابي را نفهميده بودم. آري اين افراد پديدآورندگان آثار بزرگ و اهل ابتكارند و مي توانند قله هايي از معارف و فضايل را درك كنند. آري علامه اميني هم جزو آنهايي بود كه بر هدفش، اراده واستقامت داشت. مدير كتابخانه اش مي گفت كه من متحيرم از اينكه اين پيرمرد در اين سن و سال، چه علاقه اي به كار و تحقيق دارد و روز و شب نمي شناسد.
به نظر شما "الغدير" چه اثراتي براي فرهنگ شيعه برجاي گذاشت؟ مهمترين اثرش اين بود كه بدبيني ها را كم كرد و يك مقدار به اهل فهم اثبات كرد كه شيعه براي عقايدش منطق و استدلال دارد. به علاوه تهمت هايي كه به شيعه زده مي شد، بسياري از آنها به وسيله اين كتاب رفع شد و گروهي از علما را نيز مستبصر كرد.
الغدير علاوه بر اين محتوا، داراي ويژگي هاي خاص تحقيقي هم هست. به نظر شما اين كتاب و اصولاً خود مرحوم علامه، چه پيامي براي پژوهشگران و محققان ما دارند؟ پيام الغدير و مرحوم علامه اين است كه اگر در موضوعي تحقيق مي كنيد، خيلي سطحي تحقيق نكنيد، بلكه به عمق مطالب هم وارد شويد. براي مثال مي بينيم وقتي كه ايشان در مورد زندگاني سيد هندري تحقيق مي كند، حتي مجلاتي را كه در عراق راجع به زندگي سيد نوشته شده را هم مطالعه كرده و از آنجا مدرك آورده است، يعني علامه اميني در تحقيقات خود به يك جايي مي رسيد كه در آن زمان و براي آن موضوع، بيشتر از آن امكان تحقيق نبود. هم اكنون كتابهاي بيشتر و بهتري چاپ شده و امكانات بيشتري در اختيار اهل تحقيق قرار دارد، پس مي شود بهتر از اين هم تحقيق كرد. با توجه به امكاناتي كه آن زمان براي تحقيق وجود داشت بايد شيوه هاي پژوهشي اين مجموعه را نيز داراي پيام خاصي دانست.
در آخر بحث مي خواستم بدانم كه حضرت عالي به عنوان يك محقق و عالم ديني، درباره الغدير به عنوان يك اثر معنوي و مورد توجه، چه نظري داريد؟ البته جايي كه پيامبر يا امام بفرمايند:"من غنا لنا بيتاً و من قال لنا بيتاً، من ا... له بيتاً" يعني كسي كه شعر سازنده اي را براي ما بگويد و يا بخواند، خداوند خانه اي در بهشت به او كرامت مي كند. بايد گفت كه تكليف كسي همچون مرحوم علامه اميني معلوم است. بايد گفت كه اثر معنوي كارش محفوظ است. ولا و علاقه او به خاندان عصمت و طهارت، غيرت و شهامت او در راه دين و مذهب، خدمات و آثار ارزنده او بر كسي پوشيده نيست. او از جمله شخصيت هايي است كه هر چه زمان بگذرد، عظمت و شخصيت او جلوه گر مي شود و موج وجود او همه جا را فرا مي گيرد.
حامد گيلاني--روزنامه قدس