تدوین قرآن

عبدالکریم بهجت‏پور

قرآن کلام الاهی است که در طول 23 سال به تدریج نازل شده و ترتیب نزول آیات قرآن به نحوی که الان به چشم می‏خورد نبوده است، چنان که نخستین آیات نازل شده «اقرا باسم ربک الذی خلق‏» بوده است نه سوره حمد . سؤال این است که جمع آوری قرآن به صورت کنونی، به دستور چه کسی و در چه زمانی و چگونه انجام گرفت؟

درباره زمان جمع آوری و تدوین قرآن میان محققان علوم قرآنی سه دیدگاه به چشم می‏خورد:

دیدگاه اول: تدوین قرآن به بعد از رحلت رسول الله (ص) بر می‏گردد . دلیل‏های پیروان این دیدگاه چنین است:

الف) امکان تدوین قرآن به لحاظ پراکندگی نزول وحی وجود نداشت .

ب) روایاتی هم این نظر را تایید می‏کند . مثل: رسول الله (ص) در حالی رحلت کرد که قرآن در چیزی نگاشته نشده بود . (1)

دیدگاه دوم: تدوین قرآن به همین صورت فعلی (ترتیب آیه‏ها و سوره‏ها) در عهد رسول الله (ص) انجام گرفته است . این گروه نیز برای مدعای خودادله ذیل را اقامه می‏کنند:

الف) مصونیت قرآن از خطر تحریف بدون تدوین در زمان آن حضرت امکان‏پذیر نیست; چون غیر از حضرت کسی به طول کامل از خصوصیات قرآن آگاهی ندارد .

ب) تحدی از جانب قرآن، اقتضا می‏کند آیه‏ها و سوره‏ها تنظیم و به شکل خاصی درآیند .

ج) روایاتی چنان دلالت دارد که عده‏ای در زمان رسول الله (ص) مشغول این کار بودند . از شعبی نقل شده است که: شش نفر از انصار، قرآن را در عهده رسول الله (ص) جمع کردند: ابی بن کعب، زیدبن ثابت، معاذبن جبل، ابودرداء، سعید بن عبید، و ابوزید .

دیدگاه سوم: معتقد است که برای قرآن سه مرحله جمع‏آوری شکل گرفته است:

مرحله اول: نظم و چینش آیه‏ها در کنار یکدیگر که شکل‏گیری را در پی دارد . این کار در زمان پیامبر (ص) صورت گرفت . مرحله دوم: جمع کردن مصحف‏های پراکنده در یک جا و تهیه جلد برای آن‏ها که در زمان ابوبکر انجام شد .

مرحله سوم: جمع آوری تمام قرآن‏های نویسندگان وحی برای نگارش یک قرآن به عنوان الگو و ایجاد وحدت قرائت در آن . این مرحله در زمان عثمان صورت گرفت . طرفداران دیدگان سوم برای مدعای خود ادله‏ای ذکر کرده‏اند که در کتاب مربوط به علوم قرآنی به تفصیل آمده است .

به هر حال، آن چه گذشت نشان می‏دهد همه علمای اسلام تدوین قرآن در غیر زمان رسول الله (ص) را نپذیرفته‏اند . عده‏ای از آنان به تدوین و جمع آوری در زمان رسول الله معتقدند و سه مرحله‏ای بودن و یا تدوین در زمان خلفا، را به طور کلی رد می‏کنند; از جمله آیت الله خویی در ترجمه البیان، ج‏1، ص‏346 و آیت الله حسن زاده در فصل الخطاب، ص‏46 و دکتر صبحی صالح در مباحث فی علوم القرآن، ص‏73 . مرحوم آیت الله خوئی در توجیه دیدگاه خود امور ذیل را مطرح فرموده است:

1 . احادیث دلالت کننده بر جمع قرآن در غیر زمان پیامبر (ص) متناقض می‏نماید . در برخی نام ابوبکر و در برخی دیگر عمر و در برخی هم عثمان ذکر شده است .

2 . این احادیث‏با احادیث دلالت کننده بر جمع قرآن در زمان پیامبر تعارض دارد .

3 . احادیث فوق با حکم عقل به وجوب اهتمام پیامبر در امر جمع و ضبط قرآن مخالف است .

4 . روایات فوق بااجماع مسلمانان مبنی بر ثبوت قرآن با تواتر نیز مخالفت دارد .

5 . جمع متاخر، طبعا نمی‏تواند شبهه تحریف قرآن را به طور کامل از بین ببرد .

در مقابل آن‏هایی که تدوین را به عهد رسول الله (ص) منسوب نمی‏دانند، به سؤالات مرحوم آیت الله خوئی پاسخ گفته، بر این باورند که قضیه جمع آوری قرآن حادثه‏ای تاریخی است نه مساله‏ای عقلانی . پس باید در این باره به نصوص تاریخی مستند مراجعه کرد . این گروه در مقابل این سؤال که چرا تدوین در زمان رسول (ص) صورت نگرفت . می‏گویند: اهتمام پیامبر به ترتیب وجمع آیه‏ها مربوط می‏شد . اما جمع و ترتیب سوره‏ها همانند مصحف واحد، کاری است که بعد از رحلت صورت گرفت; علتش هم این بود که همچنان در زمان پیامبر (ص) نزول قرآن انتظار می‏رفت و با عدم انتقطاع وحی، چگونه جمع آوری قرآن بین دو جلد همانند کتاب امکان‏پذیر بود . از این رو، هنگامی که پیامبر آثار وفات را مشاهده فرمود و به انقطاع وحی یقین پیدا کرد، حضرت علی (ع) را به جمع آوری قرآن وصیت فرمود . بنابراین دیدگاه، پس از درگذشت پیامبر (ص) بزرگان صحابه با توجه به دانش و کفایت‏خود به جمع آوری آیات و مرتب کردن سوره‏های قرآن دست زدند و هر یک آن را در مصحف خاص خود گرد آوردند . به این ترتیب و با گسترش قلمرو حکومت اسلام، تعداد مصحف‏ها رو به فزونی گذاشت .

برخی از این مصحف‏ها به تبع موقعیت و پایگاه جمع کننده‏اش، در جهان اسلام آن روز مقام والایی کسب کرد; مثلا مصحف عبدالله بن مسعود در کوفه و مصحف ابوموسی اشعری در بصره و مصحف مقداد بن اسود در دمشق مورد توجه مردم بود . جمع کنندگان مصحف‏ها متعدد بود و ارتباطی با یکدگر نداشتند و از نظر کفایت و استعداد و توانایی انجام کار یکسان نبودند . بنابراین، نسخه هر کدام از نظر روش، ترتیب، قرائت و ... با دیگری تفاوت داشت .

این تفاوت به اختلاف بین مردم انجامید . دامنه اختلاف به آن جا رسیده بود که حتی در مرکز خلافت‏یعنی مدینه، معلمان قرآن شاگردان خود را به صورت‏های مختلف تعلیم می‏دادند . بدین ترتیب، زمینه اقدام عثمان را برای یکی کردن مصاحف به وجود آمد . او گروهی متشکل از چهار نفر به نام‏های زید بن ثابت، سعیدبن عاص، عبدالله بن زبیر وعبدالرحمان بن حارث بن هشام را مامور این کار کرد . آنان با همکاری هشت نفر دیگر ابتدا مصاحف را از اطراف و اکناف کشور اسلامی جمع آوری کردند و قرآن را که به نام مصحف امام یا عثمانی مشهور شد، از بین آن‏ها فراهم آوردند . همه مصاحف دیگر به دستور عثمان، خلیفه سوم، سوزانده یا در آب جوش انداخته شد . مصاحف عثمانی به قولی به تعداد چهار عدد استنساخ شد و هر کدام از آن‏ها همراه فردی آگاه به مراکز مهم اسلامی آن زمان ارسال گردید تا همگان طبق آن نسخه‏ها به تکثیر و تعلیم قرآن اقدام کنند .

امامان (ع) قرآن موجود را تایید و تلاوت آن را سفارش کردند . علامه طباطبائی در این باره می‏فرماید: «حضرت علی (ع) با این که خودش پیش از آن قرآن مجید را به ترتیب نزول جمع آوری کرده و به جماعت نشان داده و مورد پذیرش واقع نشده بود و در هیچ یک از جمع اول و دوم او را شرکت نداده بودند، با این حال هیچ گونه مخالفتی و مقاومتی از خود نشان نداد و مصحف دایر را پذیرفت و تا زنده بود حتی در زمان خلافت‏خوداز مخالفت دم نزد . همچنین ائمه و اهل بیت (ع) که جانشینان و فرزندان آن حضرتند، هرگز در اعتبار قرآن مجید، حتی به خواص خود، حرفی نزده‏اند ; بلکه پیوسته در بیانات خود استناد به آن جسته و شیعیان خود را امر کرده‏اند که از قرائات مردم پیروی کنند ...»

ر . ک:

1 . علوم قرآنی، آیت الله محمد هادی معرفت، ص‏119 .

2 . پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، سید محمدباقر حجتی، ص‏235 .

3 . تاریخ قرآن، آیت الله، معرفت، ص‏96 .

4 . درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته .

5 . تاریخ قرآن، دکتر محمد رامیار، ص‏407 .

پی‏نوشت:

1 . بحارالانوار، ج‏92، ص‏97 .