ارزیابی ترجمه‏های اروپایی از قرآن مجید

سید عبدالمجید طباطبایی

شاید بتوان ترجمه قرآن مجید را در همان سال‏های صدر اسلام، ردیابی نمود; یعنی آن هنگامی که حضرت پیامبر (ص)، پس از فتح مکه در صدر گسترش اسلام و ابلاغ پیام وحی به سرزمین‏های همسایه برآمد و پیک‏هایی را با پیام قرآن به سوی آنها ارسال داشت .

اما ترجمه قرآن مجید به زبان‏های اروپایی موضوعی است که در وهله نخست توسط غیر مسلمانان و با انگیزه خصومت‏با اسلام صورت گرفت و تنها در سده اخیر است که مسلمین خود اهمیت موضوع را دریافته و در این میدان قدم گذاشته‏اند . بنابراین در بررسی ترجمه قرآن توسط غیر مسلمانان به تحریف‏ها، سوء برداشت‏ها و سو ترجمه‏های فراوانی بر می‏خوریم که ناگزیر به ذکر برخی از آنان خواهیم بود .

در این نوشته تمرکز اصلی بر ترجمه‏های قرآن به زبان انگلیسی می‏باشد . در ابتدا تاریخچه‏ای مختصر در ارتباط با اولین ترجمه‏های قرآن به زبان‏های اروپایی ارائه خواهد شد و سپس برخی از ترجمه‏های انگلیسی به ترتیب زمانی ذکر شده و از لحاظ هدف و سبک ترجمه مورد بررسی کوتاهی قرار خواهند گرفت .

ترجمه کامل قرآن مجید به زبان‏های اروپایی به قرن یازدهم میلادی باز می‏گردد . این ترجمه به زبان لاتین و با هدف اسلام‏ستیزی و به سرمایه‏گذاری مسیحیت صورت گرفته است . این ترجمه نخستین، توسط محققی به نام رابرت کتن (Robert of ketton) در سال 1143 میلادی، در پی فرمان و با هزینه یک کشیش عالی رتبه فرانسوی، معروف به پیر از کلیسای کلونی در شرق فرانسه (prience of the couny monastery) تحقق یافت . این اولین گام، منجر به سوء برداشت و به خصوص تشدید خصومت علیه اسلام شد که متاسفانه آثار آن تا امروز در میان مسیحیان همچنان باقی است .

رابرت کتن، مصمم به استفاده از زبان سخیف و تند در ترجمه‏اش بود; به طور نمونه می‏توان به گفته‏های خود او استناد نمود که نوشته است: «پدر پیر شایسته تکریم است; زیرا پس از آنکه رهبران کلیسا به دین کفرآمیز اسلام اجازه رشد و تقویت و گسترش طی 537 سال را دادند، پدر پیر در صدد افشای پایه و اساس اسلام بر آمد . من در ترجمه‏ام نشان داده‏ام که مسلمین از چه جریان پالاینده‏ای آب خورده‏اند . وظیفه من تنها شروع کار و فراهم آوردن تمهیدات بوده و ادامه آن با دیگران است . من دود حاصل از این آتش را پراکندم، باشد که پدر پیر آن را به کلی خاموش نماید .»

نسخه اصلی آنچه گذشت‏به خط خود مترجم در کتابخانه آرموری پاریس (Paris Armorylibrary) موجود است . (1) همان‏گونه که رابرت پیش‏بینی کرده بود، متاسفانه ترجمه ناقص و سخیف او پایه و اساسی شد برای ترجمه‏های بعدی قرآن به زبان‏های دیگر . به‏طور مثال اولین ترجمه ایتالیایی قرآن از روی ترجمه رابرت صورت گرفت که توسط آندره آریو بینی ( منتشر شد . این ترجمه ایتالیایی مبنای اولین ترجمه به زبان آلمانی توسط سالمن شویگر (solmonschweigger) که مبلغی در نورنبورگ بود، قرار گرفت . ترجمه آلمانی سپس مبنای اولین ترجمه هلندی در سال 1681 شد; بدون اینکه ذکری از نام مترجم به میان آید .

بنابراین مشاهده می‏شود که یک ترجمه متعصبانه، که در پی اغراض پدران کلیسا در ستیز با اسلام صورت پذیرفته بود، مبنای سه ترجمه دیگر قرار گرفت . مسیحیت‏برای مدت پنج قرن به‏طور مستقیم یا غیر مستقیم، در منازعات سرسختانه‏اش علیه اسلام، از ترجمه رابرت سود می‏جست .

این وضعیت ترجمه‏های اروپایی قرآن از قرن یازده تا هجده بود . در سال 721، ترجمه ثانی قرآن به زبان لاتین توسط لودیکو ماراچی (Ludovice Marrachi) صورت پذیرفت که این نیز با هدف ابطال و رد اسلام انجام گرفت . این ترجمه از ترجمه پیشین بسیار خصمانه‏تر و موضع‏گیری‏های آن نسبت‏به اسلام، بسیار نفرت‏انگیزتر بود .

در قرن نوزدهم اساسا شرق‏شناسان و دیگرانی که با زبان عربی آشنایی پیدا کرده بودند، وارد عرصه ترجمه شدند . البته ترجمه آنان نیز عاری از نقص و سوء برداشت نیست .

در قرن بیستم، خود مسلمانان وظیفه ترجمه قرآن را به دوش گرفتند . این جریان روز بروز قوت بیشتری یافته است ولی هنوز در ابتدای مسیر قرار دارد .

در مورد نقش کشور ایران، باید ذکر شود که خوشبختانه مرکز ترجمه قرآن مجید در شهر قم تاسیس شده و به فعالیت مشغول است و در این راستا مجله‏ای را نیز تحت عنوان «ترجمان وحی‏» هر شش ماه یکبار منتشر می‏سازد که شامل مقالات و اخبار مربوط به ترجمه‏های قرآن است .

بنابر آنچه گفته شد، تاریخچه ترجمه قرآن مجید به زبان‏های اروپایی را می‏توان به سه دوره کلی تقسیم نمود: 1 . قرون وسطی تا دوره رنسانس; عمدتا با نیت‏های خصمانه، توسط متولیان کلیسا . 2 . اوائل قرن نوزدهم; در پی شکل‏گیری و قوت یافتن علوم اجتماعی و مطالعات شرق‏شناسی; توسط شرق شناسان غیر مسلمان . 3 . عصر حاضر; در پی آگاهی مسلمین و نیز برخورداری از امکانات اطلاع رسانی پیشرفته; توسط خود مسلمانان .

در ادامه بحث ابتدا به معرفی و توضیح در مورد مطرح‏ترین مترجمان غیرمسلمان و سپس مترجمان مسلمان خواهیم پرداخت .

یکی از مطرح‏ترین مترجمان غیر مسلمان قرآن الکساندر راس (Ross Alexander) می‏باشد . عنوان ترجمه او که اولین بار در سال 1649 به چاپ رسید، عبارت است از «قرآن محمد ترجمه شده از عربی به فرانسه‏» . این ترجمه به تازگی به انگلیسی برگردانده شده است . این ترجمه فرانسوی حداقل هشت نوبت‏به چاپ رسیده که تازه‏ترین آنها در سال 1856 بوده است . این اثر نمونه‏ای است از یک ترجمه ناقص که حاصل کار یک مبلغ شرق‏شناس به حساب می‏آید . در مقدمه اثر، راس مقصود خود را از ترجمه برای خوانندگان، چنین توصیف می‏نماید: «به نظرم مناسب آمد که با شناخت‏بهتر دشمنان ناچیز، بهتر می‏توان به جنگ آنها رفت ... پس قرآن او را ترجمه نمودم .» (2) و در ضمیمه همین اثر متعصبانه به عنوان ذیل، بر می‏خوریم: «هشدار لازم برای کسانی که می‏خواهند بدانند چه سودی و یا چه خطری در خواندن قرآن وجود دارد .»

اما در مورد کیفیت‏خود ترجمه، به همین توضیح زومر ( (Zwemer بسنده می‏کنیم که گفته است: «راس با عربی بسیار ناآشنا و یک محقق غیر آگاه فرانسوی بود . بنابراین ترجمه‏اش آکنده از خطاست .» (3)

در رابطه با خصمانه بودن این ترجمه شاید بارزترین اشکال همان عنوان اثر باشد; یعنی «قرآن محمد» . بدین ترتیب مترجم خواسته است الهی بودن قرآن را منتفی کند و آن‏را به مثابه یک اثر شخصی و انسانی و به عبارتی غیر الهی جلوه دهد .

یکی دیگر از ترجمه‏های قرآن که در غرب رواج بسیار یافته است، ترجمه‏ای است‏به زبان انگلیسی توسط جورج سیل ( (George Sale با عنوان «قرآن ترجمه شده به زبان انگلیسی مستقیما از زبان عربی‏» . البته قابل ذکر است که این ترجمه نیز با نام «قرآن محمد» شهرت یافته و در سال 1734 در لندن به چاپ رسیده است . آخرین چاپ این ترجمه در سال 1975 بود . جورج سیل برای ترجمه‏اش مقدمه مفصلی - بالغ بر دویست صفحه - نوشته و در آن به بررسی نکات متعددی از قبیل جغرافیای جزیره‏العرب، عربستان قبل از اسلام، ادیان و باورهای مردم در دوران پیش از ظهور اسلام، شخصیت پیامبر، و ... پرداخته است . البته منابع مورد استفاده وی، منابع موثقی نیست . وی بدون هیچ پروایی به اظهار نظرهای شخصی در مورد مسائل قرآن و شان نزول سوره‏ها و آیات پرداخته است . در قسمت‏های متعددی از مقدمه خود تلویحا بیان می‏نماید که قرآن تقلیدی است از کتاب مقدس پیشین . سبک ترجمه سیل نسبتا ادبی است; ولی در ترجمه‏اش نقایص، سوءبرداشت‏ها و تحریف‏های عامدانه بارزی به چشم می‏خورد . برای نمونه در ترجمه «بسم الله الرحمن الرحیم‏» ، وی از ترجمه رحیم سرباز زده و در هر جایی که کلماتی از یک ریشه مثل «رحمن‏» و «رحیم‏» از پی هم آمده‏اند، اظهار نظر می‏نماید که این تکراری است‏بیهوده و بی‏معنا و در صورت ترجمه موجب نقصان و نابهنجاری ترجمه خواهد شد .

دیگر از مواردی که می‏توان به آن اشاره نمود، شیوه ترجمه حروف مقطعه توسط سیل است; مثلا «الف لام میم‏» را به A.L.M ] » ترجمه نموده است . به عبارت دیگر می‏توان گفت که در ترجمه این حروف، معادل الفبایی انگلیسی را به کار گرفته است; در حالی‏که برخی دیگر از مترجمان سعی در حرف‏نگاری در این موارد داشته‏اند; یعنی مثلا همان الف لام میم را به Alif, Lam, Mim ] » ترجمه کرده‏اند . بنابراین جانب احتیاط را بیشتر رعایت نموده‏اند و حرفی را که نتوانسته‏اند درک کنند، به همان گونه اصلی، فقط حرف‏نگاری کرده‏اند .

دیگر از کاستی‏های این ترجمه، حذف بخشی از آیات است; به طور نمونه مشاهده می‏شود که آیه 98 از سوره آل‏عمران ناقص ترجمه شده و از ترجمه بخشی از آن به‏طور کلی صرف‏نظر شده است .

همچنین مشاهده می‏گردد که در ترجمه برخی از آیات، تفسیر به رای صورت گرفته و مثلا «یا ایها الناس ...» در برخی آیات به «ای مردم مکه ...» ترجمه شده است .

دیگر از مترجمان غیر مسلمان قرآن، رادول Radwell, J.M) » است . ترجمه وی تحت عنوان «القرآن‏» در لندن به سال 1861 به چاپ رسیده است . این مترجم، اصالت ترتیب سوره‏ها را زیر سؤال برده و ترتیب جدیدی برای ارائه سور اتخاذ نموده است . رادول نیز عقیده داشت که قرآن تقلیدی است از کتب مقدس مسیحیان و یهودیان .

وی همچنین سخنان سخیف و ناروایی را به پیامبر اسلام نسبت می‏دهد . ترجمه رادول نیز دارای خطاها، سوءترجمه‏ها و سوءبرداشت می‏باشد; به‏طور نمونه آیه دوم از سوره کوثر را بدین نحو ترجمه می‏نماید: «پس برای پروردگار نماز بگذار و قربانیان را هلاک ساز .» (4) یا در مورد کلمه عبد در آیه دهم سوره علق توضیح می‏دهد که «چون بردگان به دین اسلام در می‏آمدند، قرآن این کلمه را به کار برده است‏» .

از جمله ترجمه‏های دیگر انگلیسی قرآن توسط غیرمسلمانان، بدین قرار است: ترجمه پالمر (Palmear, E . H) چاپ لندن به سال 1880; ترجمه ریچارد بل (Bell, Richard) چاپ لندن به سال 1937; ترجمه آربری (Arberry, A . j) چاپ لندن به سال 1955; ترجمه داود (Dawood, N . j) چاپ لندن به سال 1965 .

البته هر یک از ترجمه‏های مذکور، نقایص خاص خود را دارند و در این مقاله، مجال بررسی آنها نیست و البته همان‏گونه که ذکر شد، علاقه‏مندان می‏توانند برای مطالعه بیشتر در این زمینه به مجله «ترجمان وحی‏» ، منتشره از سوی مرکز ترجمه قرآن مجید، که هر شش ماه یک بار به چاپ می‏رسد، مراجعه نمایند .

همان‏گونه که ذکر شد در سده اخیر خود مسلمانان تصمیم به ترجمه قرآن مجید گرفته‏اند . در این میان، زبان‏مادری برخی انگلیسی بوده و برخی دیگر عرب‏زبان یا غیر آن بودند . در این بخش به بررسی برخی از ترجمه‏های انگلیسی قرآن توسط مسلمانان خواهیم پرداخت . از میان مترجمان مسلمان به سه مترجم اشاره خواهد شد . یکی از اروپا، دیگری از آسیا و سومی از امریکا، محمد مارمادوک ویلیام پیکتال (Pickthal, Mohammed Marmoduke) مترجم بریتانیایی مسلمان قرآن است . ترجمه او تحت عنوان «مفهوم قرآن کریم‏» به سال 1930 در لندن به چاپ رسید و نیز بارها توسط ناشران مسلمان و غیرمسلمان تجدید چاپ شد . البته قابل ذکر است که برخی از چاپ‏های این ترجمه دارای اشکالاتی چند می‏باشد . از نقطه نظر سبک، ترجمه پیکتال، ادبی، وزین، روان، مختصر و تا حد زیادی دقیق است . وی رمان‏نویس و اهل قلم بوده و از طرف دیگر در برخی از کشورهای مسلمان به مسافرت پرداخته و زبان عربی را نیز فراگرفته و با فرهنگ و ادیان آن دیار آشنا بوده است . پیکتال برای ترجمه خود مقدمه‏ای فراهم آورده و در آن علاوه بر توضیح درباره حضرت پیامبر اکرم (ص)، دوران پیامبری وی و حوادث مهم آن دوران، اندکی نیز به ویژگی‏ها و دشواری‏های ترجمه قرآن اشاره نموده است . وی همچنین در مقدمه‏ای بر هر سوره، توضیح مختصری در مورد تعداد آیات آن، احیانا شان نزول، محل نزول و دلیل نام‏گذاری آن باز می‏گوید .

مترجم دیگر مسلمان قرآن مجید که ترجمه انگلیسی وی یکی از رایج‏ترین ترجمه‏های دردسترس در کشورها می‏باشد، شاکر .( (Shakir M . M است . این ترجمه تحت عنوان قرآن مقدس در سال 1982 در نیویورک به چاپ رسیده است . ترجمه مذکور عاری از هرگونه پاورقی یا توضیحی است . تا حدی به نظر می‏رسد که مترجم بیشتر از اینکه ترجمه‏ای از خود ارائه داده باشد، به اقتباس و تقلید از مترجمین دیگر پرداخته است . دلیل این مدعا آن است که با مقایسه بخش‏های مختلف این ترجمه، در می‏یابیم که سبک ثابتی در آن وجود ندارد و هر بخش از آن به نظر، شبیه یکی از ترجمه‏های دیگر می‏باشد .

مترجم سوم که در این مقاله از او یاد خواهد شد، تامس بالنتین ایرونیگ (Irving, T . B) معروف به حاج تعلیم علی است . وی اولین مترجم امریکایی قرآن به حساب می‏آید و ترجمه‏اش در سال 1985 در ورمونت‏به چاپ رسید . سبک ترجمه مذکور غیرادبی یا به عبارتی عامیانه است . البته خود مترجم این امر را یک امتیاز می‏داند; از آن جهت که به نظر وی، ترجمه‏هایی که زبان آنها ادبی و ثقیل است، برای نسل حاضر به آسانی قابل درک نمی‏باشد .

ولی به نظر می‏آید که ایروینگ ثبات سبک ندارد و گاهی از کلمات و عبارات کهن سودجسته و سعی کرده آهنگی خاص به لحن ترجمه‏اش بدهد . در رابطه با مفهوم نیز گاه مترجم نتوانسته به خوبی مفهوم را انتقال دهد و بیشتر به اطاله کلام پرداخته است .

ایروینگ مقدمه مفصلی برای ترجمه خود نوشته و در آن مطالب متعددی را ذکر کرده است . از قبیل اصطلاح‏شناسی، نظم تلفظ و آوانویسی، سبک ترجمه، و ... از نکات جالبی که در این مقدمه به آن برمی‏خوریم آن است که وی می‏گوید «در این ترجمه کوشیده است که بخشی از قصور غرب را درباره اسلام جبران کند .» (5)

در پایان شایان ذکر است که در ایران نیز تلاش‏های متعددی برای ترجمه قرآن به زبان انگلیسی به عمل آمده است و در این میان می‏توان به ترجمه خانم دکتر طاهره صفارزاده، و ترجمه منظوم آقای دکتر فضل‏الله نیک‏آیین چاپ امریکا اشاره نمود; ولی تازه‏ترین تلاش در این زمینه، ترجمه‏ای است که توسط «مرکز ترجمه قرآن مجید به زبان‏های خارجی‏» در معرض چاپ قرار دارد . (6)

پی‏نوشت‏ها در دفتر مجله موجود است .