تأملي در «دانشنامه قرآن و قرآن پژوهي»

محمدعلي سلطاني

آقاي بهاءالدين خرمشاهي، نويسنده‏اي موفق، پركار و چهره‏اي آشنا براي فرهنگ دوستان و بويژه قرآن‏پژوهان و حافظ پژوهان است. آثار استوار و تحقيقي گذشته وي در حوزه تأليف و گاه ترجمه از وي چهره‏اي پرآوازه و مقبول ساخته است و توانمندي‏اش در تحقيق، نگارش و ترجمه به اثبات رسيده است و به موازات شهرت فرهنگي كه بدست آورده توقع و انتظار علاقه‏مندان به كتاب را از خود بيشتر كرده است. علي‏رغم چنين انتظاري خرمشاهي در سالهاي اخير در دام وسوسه‏انگيز توليد انبوه گرفتار آمده و آثاري راهي بازار كرد كه همه را در حيرت فرو برد و چرايي رضامندي وي بر تخريب اعتبار پژوهي گذشته‏اش را نقل مجالس ساخت. با «فرار از فلسفه» خرد ورزي پژوهشي را وداع گفت و با دانش نامه «قرآن و قرآن پژوهي» اعتبار آثار پيشين خود از قبيل «حافظ پژوهي»، «ترجمه قرآن»، «دايرة‏المعارف تشيع» و غير آن را به گذشته سپرد. مطالعه و بررسي «دانش نامه قرآن و قرآن‏پژوهي» اين انديشه ناباورانه را در ذهن القاء مي‏كند كه خرمشاهي حتي از تورق و مطالعه گذراي مقالات دانشنامه هم دريغ ورزيده است و با نشر آثار استوار به نام خويش سرناسازگاري گذاشته است.

هرچه هست اين نكته مسلم است كه دل هيچ علاقه‏مند به آثار خرمشاهي وزش چنين باد خزاني را بر بوستان اعتبار پژوهشي وي بر نمي‏تابد و از اين بابت سخت افسرده و دل‏گير است. بررسي و نمايش كاستي‏ها، اشتباهات، زياده‏گويي‏ها و بي‏ربطي‏هاي اين دو جلد حجيم كاري گسترده و افزون بر يك نوشته را مي‏طلبد. از اين رو در اين نوشته با كنار گذاشتن همه آن نادرستي‏ها، تنها از زاويه ساختاري به آن نگاهي مي‏افكنيم و با شاغول فن دانشنامه‏نگاري اين بناي كج را تراز مي‏گيريم.

دانشنامه يا دايرة‏المعارف‏نگاري به مفهوم امروزي آن، زاييده تنوع و فراواني علوم، موضوعات و مسايل آن است كه براي پيش‏گيري از هدر رفتن فرصتها و يافتن راهي براي سرعت در اطلاع‏يابي از مسايل و انديشه‏هاي مطروحه در هر دانشي تدارك ديده شده است. بر اين اساس ضرورت تدوين و نگارش دانشنامه‏ها و دايرة‏المعارفها به همراه خود گونه‏هايي از ضوابط و بايستگي‏ها را ايجاد كرد كه بي‏توجهي به آنها نقض غرض و خروج از چهارچوب مقتضيات چنان الزامي است. دست‏اندركاران تدوين و نگارش دانشنامه‏ها به فراخناي امكان بايد اين ضوابط را مراعات كنند و در صورت تخطي از آن در درستي نامگذاري اثر توليدي خود به دانشنامه ترديد ورزند بي‏توجهي به آئين دانشنامه‏نگاري در تدوين دانشنامه «قرآن و قرآن‏پژوهي» خواننده را وسوسه مي‏كند در درستي كاربرد عنوان دانشنامه بر اين مجموعه دو دل باشد. براي اثبات مدعاي مزبور ياد كرد چند نمونه نامطلوب نمي‏نمايد:

1- گزيده‏نويسي:

اصل نخستين در دانشنامه‏نويسي گزيده‏نويسي و زبده‏نگاري است. دانشنامه به فراخور موضوع خود بايد تنها گفتني‏هاي مورد نياز مدخل‏هاي مطروحه در آن دانش را در بر گيرد. گستردگي و فراواني مدخلها بطور طبيعي حجيمي و فربهي دانشنامه‏ها را در پي مي‏آورد و هدف اصلي دانشنامه‏نويسي در علوم را كه اغتنام فرصت است از بين مي‏برد و نقض غرض مي‏گردد. از اين رو، دانشنامه نگاران گزيده‏نويسي را بسان اصل و پايه در نگارش دانشنامه‏ها پذيرفته‏اند. خروج از اين اصل به مفهوم زير پاگذاشتن يكي از اصولي‏ترين فن دانشنامه‏نويسي است. اين اصل در «دانشنامه قرآن و قرآن‏پژوهي» كمتر رعايت شده است. و بسياري از مدخلها انباشته از اطلاعات غيرضروري و بي‏ربط به موضوع است. اين اشكال در مدخلهاي خود نوشته به حد ملال‏آور مي‏باشد بعضي از اين مدخلها كه گاه بيش از پنج صفحه دو ستوني دانشنامه را پر كرده است به آساني مي‏توان آن را در نيم صفحه جاي داد بنگريد به مدخلهاي خود نوشته: پيمان حبيب‏الله؛ حجتي كرماني ـ محمد جواد؛ موسوي گرمارودي ـ سيد علي؛ معاديخواه ـ عبدالمجيد، كمالي ـ سيد علي و...

مدخلهاي ديگر نيز از همين مشكل برخوردار هستند و در خيلي موارد اگر زياده‏نويسي مدخل كنار گذاشته شود به دو سوم و گاه نصف تقليل مي‏يابند. براي شفاف شدن اين مدعا يكي از مدخلهاي كوچك دانشنامه را با كنار گذاشتن زيادي‏هاي آن در ذيل دوباره‏نويسي مي‏كنيم تا زياده‏نويسي مدخل‏ها تا حدودي روشن شود:

دايرة‏الفرائد در فرهنگ قرآن

اين كتاب، فرهنگ دايرة‏المعارف گونه‏اي است كه به همت دكتر محمدباقر محقق تدوين شده است و تاكنون هفت جلد آن با بيش از 4000 صفحه با چاپ نامطلوب نشر يافته است. در كتاب همه الفاظ و مفاهيم قرآني مطرح شده است. پژوهش درباره الفاظ قرآني كه جاي آنها در كتب فهرستهاي الفاظ است موجب حجيم شدن آن گشته است. مؤلف بحثي تفصيلي از اسماء و صفات خداوند در قرآن ارائه كرده است و بحثهاي فقهي و اعلام قرآني آن استوار و محققانه است. وي چند اثر ديگر از جمله «حقوق مدني زوجين از نظر قرآن» و «نمونه بينات در شأن نزول آيات» نيز نشر داده است.

مدخل فوق در دانشنامه بيش از 160 كلمه دارد در حالي كه مي‏توان آن را با حفظ همه اطلاعات داده شده در ذيل مدخل مزبور در كمتر از 90 كلمه بازنويسي كرد.

2- بهره‏گيري از منابع دست اول:

يكي ديگر از آيين‏هاي دانشنامه نويسي بهره‏گيري از منابع دست اول است. منابع بعدي بويژه به هنگام نقل غيرمستقيم در مواردي آميخته با برداشتها، اشتباهات، افزودني‏ها و كاستني‏ها است و در نتيجه از اعتبار و ارزش منقول كاسته مي‏شود. بهره‏گيري از منابع بعدي تنها در صورتي قابل توجيه است كه منابع دست اول غيرقابل دسترس باشد. بايد همواره در نظر داشته باشيم كه دانشنامه‏ها تا حد امكان مطالب معتبر و در خيلي موارد مباحث متفق عليه را در خود جاي مي‏دهند. و راه يافتن مطالبي كه به هر علت شائبه سستي و كم‏اعتباري در آن مي‏رود پرهيز مي‏شود. در دانشنامه مورد بحث اين ضابطه چندان مراعات نشده است و در مواردي علي‏رغم در دسترس بودن منبع نخستين از منابع بعدي و حتي از ترجمه‏ها نقل قول شده است به عنوان نمونه:

در مدخل «آيه استدراج» به ترجمه الميزان ارجاع داده‏اند؛ مدخل «آيه استرجاع» به تفسير راهنما؛ مدخل «آيه استعاذه» به معارف و معاريف؛ مدخل «آيه استيذان» به تفسير نمونه؛ مدخل «آيه انك» به ترجمه فارسي الميزان؛ در مدخل «آيه امانات» مطالبي از تفسير برهان و درالمنثور را به نقل از ترجمه تفسيرالميزان آورده‏اند؛ در مدخل «آيه املاق» مطالب تفسير تبيان را به نقل از مشكلات العلوم نراقي آورده‏اند؛ در مدخل «آيه اولوالارحام» مطالب تفسير برهان به نقل از تفسير نمونه آمده است؛ در مدخل «آيه بّر» مطالب مجمع البيان و تبيان به گزارش دايرة‏المعارف تشيّع» آمده است؛ روايت كافي و نورالثقلين در مدخل «آيه تبليغ» از تفسير راهنما نقل شده است؛ روايات تهذيب الاحكام، كافي و درالمنثور را در مدخل ؟ از تفسير راهنما آورده‏اند.

مؤلفان دانشنامه اين شيوه را در سرتاسر دانشنامه بكار گرفته‏اند و با وجود در دسترس بودن همه منابع دست اول نقل از منابع دست دوم هيچ توجيهي جز ساده‏خواري ندارد.

3- محورداري

يكي از اصول ديگر دانشنامه كه مهمترين وجه تمايز آنها از كشكول‏ها و جنگها است وجود محور مشترك براي مدخل دانشنامه‏ها است. در كشكول‏ها و جنگها الزامي براي وجود محور واحد نيست لكن در دانشنامه بايد محور واحد وجود داشته باشد. دانشنامه اسلام مدخلهايي در خود جاي مي‏دهد كه اسلام وجه مميز آن باشد در دانشنامه‏هاي علوم دانش‏هاي ويژه محور مي‏باشند. انتظار مي‏رفت در دانشنامه «قرآن و قرآن‏پژوهي» مدخل‏ها محور قرآني داشته باشد اما وجود مدخل‏هاي فراوان غيرقرآني در آن، اين انتظار را به يأس تبديل كرده است به عنوان نمونه براي من ربط مدخل‏هاي زير به قرآن و قرآن پژوهي چندان روشن نيست:

استمناء، اسم، اسم فاعل، اسم فعل، اشتغال، تميز، تنازع، بهلول، جلال‏آل احمد، حاج سيد جوادي [= قزويني حاج سيد جودي] و غير آن.

اگر براي آوردن مدخل اسم يا اسم فاعل اين مقدار كافي باشد كه اسم يا اسم فاعل در ادبيات عرب مطرح است و در قرآن هم اسم يا اسم فاعل وجود دارد بايد بر اساس آيه 59 سوره انعام كه مي‏فرمايد: «و لا رطب و لا يابس اَلّا في كتاب مبين...» هر رطب و يابس در عالم به عنوان مدخل اين دايرة‏المعارف مي‏بود و دست كم همه كتب فقهي، كلامي، روايي، اصولي، ادبي، اجتماعي، سياسي، اقتصادي و غير آن در اين دانشنامه مطرح مي‏شد چون در همه اين كتب حداقل يك مورد استدلال به قرآن وجود دارد يا مطلبي در آنها يافت مي‏شود كه روح قرآن با كليت آنها ممكن است سازگار باشد.

4- هماهنگي حجم مقاله‏ها

از جمله اصول دانشنامه‏نگاري هماهنگي بين حجم مقالات است. حجم هر مدخل به اعتبار اهميتي كه دارد تعيين مي‏گردد. مدخل‏هاي كليدي و مهم از حجم بيشتر و مدخل‏هاي متوسط از حجم متوسط برخوردارند و مدخل‏هاي كم اهميت از حجم بسيار كم بهره‏مند مي‏باشند. در دانشنامه «قرآن و قرآن‏پژوهي» اين اصل به هيچ‏وجه مراعات نشده است بسياري از مدخل‏ها را بي‏جهت كوتاه نوشته‏اند و مدخل‏هاي كم ربط و كم اهميت را تفصيل داده‏اند. خواننده نمي‏داند چرا مدخل «احمديه [= قاديانيه] و قرآن» يك صفحه و نيم است ولي مدخل «اخباريان و قرآن» فقط نصف صفحه مي‏باشد مدخل «پاينده ـ ابوالقاسم» و «بهبودي ـ محمدباقر» هر كدام تنها 16 خط از يك صفحه دو ستوني مي‏باشد اما مدخل مدخل «پيمان ـ حبيب اللّه» بيش از هفت صفحه است. مدخل «ترجمه فارسي معزّي» در شش خط نيم ستوني معرفي مي‏گردد و مدخل «ترجمه فارسي معاديخواه» بيش از يك صفحه را پر مي‏كند.

اين نوع ناموزوني در بسياري از بخش‏هاي دانشنامه «قرآن و قرآن‏پژوهي» ديده مي‏شود كه بيانگر تعجيل در مرحله گردآوري اطلاعات است از اين رو، خود نوشته‏ها بسيار طولاني شده و مدخل‏هاي تأليفي بسيار كم و ناقص از كار در آمده است.

5- پرهيز از تكرار

براي پرهيز از حجيم شدن دانشنامه تلاش مي‏شود از مدخل‏هاي تكراري جلوگيري شود به همين خاطر از روش مدخل ارجاعي بهره‏گيري مي‏شود تا در صورتي كه ذهن خواننده با مدخلي مأنوس بود از راه ارجاع، به محل بحث راهنمايي گردد و در عين حال تكرار و دوباره‏نويسي بوجود نيايد. در دانشنامه «قرآن و قرآن‏پژوهي» اين اصل در مواردي مراعات نشده است. موارد شاخص آن ترجمه‏ها مي‏باشد به عنوان نمونه كتاب «اعجاز القرآن» مصطفي صادق الرافعي با همين عنوان و با عنوان ترجمه آن به نام «اعجاز قرآن و بلاغت محمد(ص)» در دو جا آورده شده است. كتاب «الاعجاز البياني و مسائل ابن الارزق» از دكتر عائشه بنت‏الشاطي با عنوان عربي و ترجمه آن به نام اعجاز بياني قرآن را در دو مدخل مستقل آورده‏اند از اين نوع تكرارها در دانشنامه بسيار يافت مي‏شود.

6- هماهنگي صوري

يكي از مسائل مهم و اصولي در فن دانشنامه‏نويسي هماهنگي و يك نواختي صوري مدخل‏ها و عناوين دانشنامه‏ها است از آنجايي كه دانشنامه‏ها كار جمعي است و نويسندگان هر يك ذوق و سليقه خاصي دارند طبيعي است اين سلايق در نگارش مقالات مؤثر افتاد و در نتيجه محصول كار ناموزون و ناهم‏آهنگ گردد. دست‏اندركاران دانشنامه‏ها معمولاً تمهيداتي بكار مي‏گيرند تا از تأثير سلايق تا حدودي بكاهند و در سرتاسر دانشنامه همگوني ايجاد كنند. از اين رو دانشنامه‏هاي معتبر پيش از آغاز به تدوين، شيوه نامه‏اي تدارك ديده و آن را در اختيار نويسندگان قرار مي‏دهند تا سياست دانشنامه را در زمينه آوانگاري، ارجاع به منابع، فصل و وصل كلمات، علائم سجاوندي و ديگر پيرايه‏هاي نگارشي اعلام داشته باشند و نويسندگان، مقاله را بر آن اساس تدوين كنند. افزون بر اين كار، دانشنامه ويراستاراني دارند كه در صورت حصول ناهماهنگي در شكل صوري مقالات، آن را اصلاح كرده و هماهنگ سازند. در دانشنامه قرآن و قرآن‏پژوهي هيچ‏گونه هماهنگي صوري ديده نمي‏شود گويا نويسندگان مدخل‏ها هيچ دستورالعمل نگارشي در دست نداشتند و مقالات پس از نگارش هم ويراستاري نشده است. هر نويسنده شيوه خاص خود را بكار گرفته است. به عنوان نمونه:

آقاي محسن معيني در پاره‏اي از مدخل‏ها منابع مقاله‏اش را در پايان مقاله آورده است از قبيل مقاله «آفاق و انفس» و «ابوالاسود دؤلي»، «ابوبكر»، «ابودرداء»، «آل عبا» و غير آن و در مواردي لابلاي مقاله آنها را ذكر كرده است از قبيل مقاله «استغناء»، «ابوحنيفه» و غيره و در مواردي هم در پايان و لابلاي مقاله منابع را آورده است از قبيل مقاله «آفتاب پرستي»، «استقامت» و غير آن.

آقايان حميد آژير، مسعود انصاري، حسين فعال عراقي، جويا جهان‏بخش و چندي ديگر از نويسندگان منابع را در پايان مقاله آورده‏اند.

آقاي بهاءالدين خرمشاهي و آقاي حسن سيدعرب در بيشتر موارد منابع را در پايان مقاله مي‏آورند و گاه در لابلاي مقاله آن را يادآور مي‏شوند.

آقاي فرهاد حاج ميرزايي، قوام‏الدين خرمشاهي و حامد ناجي همواره منابع را در لابلاي مقاله مي‏گنجانند. ديگر نويسندگان نيز بر پايه ذوق و سليقه خود عمل مي‏كنند و هيچ‏گونه هماهنگي بين آنان ديده نمي‏شود.

در شيوه نگارش هم چنين ناهماهنگي وجود دارد مقاله‏هاي آقاي جويا جهانبخش آميزه‏اي نه چندان استوار بين سره‏نويسي و تعابير پرطمطراق عربي است در حالي كه قلم بهاءالدين و قوام‏الدين خرمشاهي از رواني برخوردار است نوشته ديگر نويسندگان نيز اختلافهايي با يك ديگر دارند كه اگر ويراستاري قوي در نهايت مقاله‏ها را ويراستاري مي‏كرد مي‏توانست هم‏آهنگي صوري بين مقالات ايجاد كند.

7- استاندارد بودن مدخل‏هاي اصلي، فرعي و ارجاعي.

مدخل‏هاي دانشنامه‏ها بايد از ملاك و اصولي پيروي كنند. آوردن يا نياوردن مدخل، اصلي يا فرعي بودن آن و ارجاعي و غيرارجاعي بودن آن نمي‏تواند طبق سليقه باشد. عنواني را مي‏توان مدخل قرار داد كه تبديل به اصطلاح و عنوان شده باشد و در عرف آن دانش با ذهن مراجعه‏كنندگان مأنوس باشد بنابراين نمي‏توان به جعل اصطلاح پرداخت و عنوان آفريد يا طبق سليقه عنواني را اصل و ديگري را ارجاعي قرار داد. به همين خاطر معمولاً دست‏اندركاران تدوين دانشنامه‏ها عناوين پيشنهادي خود را در نسخه‏هاي معدود چاپ مي‏كنند و جهت اظهارنظر براي آگاهان آن دانش ارسال مي‏كنند تا مدخل‏هايي با ملاك صحيح به دانشنامه راه پيدا كند. در دانشنامه «قرآن و قرآن‏پژوهي» دقت‏هاي لازم براي گزينش مدخل‏ها بكار نرفته است. به عنوان نمونه چندان روشن نيست كه چرا كتاب «آدابٌ من القرآن» ترجمه كتاب سيد عبدالحسين دستغيب مدخل اصلي قرار گرفته است و اصل فارسي آن تنها در ذيل ترجمه سيد عبدالحسين دستغيب مورد اشاره قرار گرفته است. در حالي كه مناسب آن است اصل كتاب مدخل شود و در ذيل آن به نام مترجَم و مترجِم آن اشاره شود. همچنين مشخص نيست تعابيري از قبيل «خواب اصحاب كهف» كه تبديل به اصطلاح و مثل شده است چرا به عبارت نوم اصحاب كهف ارجاع داده شده است با توجه به اين كه خواننده دانشنامه فارسي‏زبان است.

ارجاع اصطلاحات فارسي به عربي به وفور ديده مي‏شود كه از ملاك درستي پيروي نشده است. «آشنايي با معارف قرآن» مدخل شده است در حالي كه اصل كتاب يعني «الدراسات القرآنيه» و نويسنده آن محمد قطب كه دهها كتاب قرآني دارد فراموش شده است، درست آن بود كه آشنايي با معارف قرآن مدخل ارجاعي مي‏شد و «الدراسات القرآنيه» مدخل اصلي، از اين نوع بي‏ملاكي‏ها در دانشنامه فراوان وجود دارد.

هدف اين مقاله بيان ايرادهاي ساختاري دانشنامه بود و به اشتباهات آن كه گاه به طنز شبيه است توجهي نشده است و آن را در جاي ديگر مطرح خواهيم كرد. در پايان به يك نمونه از اين طنزها اشاره مي‏شود در ذيل مدخل «اذان و اقامه» مي‏نويسند:

«... با نظر به آيه 70 سوره يوسف پيشينه اين حكم ظاهر است «اذن مؤذن ايّتها العير» و به ظاهر فصول مختلف آن مورد نصّ قرار گرفته است...» نويسنده توجه نداشت كه جارچيان از خيلي قبلها در دربارها بودند وگرنه پيشينه اذان و اقامه را به قبل‏تر از سلطنت يوسف (ع) مي‏برد.

با آرزوي توفيق فراوان نويسندگان دانشنامه

علي‏رغم چنين انتظاري (انتظار مشاهده آثار استوار و تحقيقي) خرمشاهي در سالهاي اخير در دام وسوسه‏انگيز توليد انبوه گرفتار آمده و آثاري راهي بازار كرد كه همه را در حيرت فرو برد و چرايي رضامندي وي بر تخريب اعتبار پژوهي گذشته‏اش را نقل مجالس ساخت. با «فرار از فلسفه» خرد ورزي پژوهشي را وداع گفت و با دانش نامه «قرآن و قرآن پژوهي» اعتبار آثار پيشين خود از قبيل «حافظ پژوهي»، «ترجمه قرآن»، «دايرة‏المعارف تشيع» و غير آن را به گذشته سپرد.

اصل گزيده‏نويسي در «دانشنامه قرآن و قرآن‏پژوهي» كمتر رعايت شده است. و بسياري از مدخلها انباشته از اطلاعات غيرضروري و بي‏ربط به موضوع است.

انتظار مي‏رفت در دانشنامه «قرآن و قرآن‏پژوهي» مدخل‏ها محور قرآني داشته باشد اما وجود مدخل‏هاي فراوان غيرقرآني در آن، اين انتظار را به يأس تبديل كرده است

در دانشنامه «قرآن و قرآن‏پژوهي» اين اصل (هماهنگي بين حجم مقالات) به‏هيچ‏وجه مراعات نشده است بسياري از مدخل‏ها را بي‏جهت كوتاه نوشته‏اند و مدخل‏هاي كم ربط و كم اهميت را تفصيل داده‏اند.

در دانشنامه «قرآن و قرآن‏پژوهي» دقت‏هاي لازم براي گزينش مدخل‏ها بكار نرفته است.