زنان اسوه در قرآن

زهرا اسلامي‏فرد

" زنان اسوه در قرآن" عنوان نوشتاري است كه «علي‏رغم فشردگي و اختصار از جامعيت مطلوبي در اين‏باره برخوردار است». اين سخن، اظهارنظر استاد و محقق نام‏آشنا در حوزه علوم قرآني دكتر سيد محمدباقر حجتي در مقدمه‏اي است كه بر اين كتاب نگاشته‏اند.

مطالب اين كتاب در دو بخش سامان يافته‏اند. بخش اول كه عنوان كليات نظري و تاريخي را بر خود دارد از چهار زيرفصل تشكيل شده است. در زيرفصل اوّل، موقعيّت زن در تاريخ كشورهاي متمدن شرق و غرب جهان (يونان، روم، اسپانيا، انگلستان و...) و جامعه عربستان قبل از اسلام با به‏دست‏دادن نمونه‏ها و گزارش‏هاي تاريخي مورد بررسي قرار گرفته است. موءلف در زيرفصل دوم نگاهي كوتاه به حقوق زن در اروپاي قرون وسطي و قرون اخير مي‏اندازد. در اين قسمت او ابتدا نمونه‏هايي را از آراي روحانيون يهودي و مسيحي و پاره‏اي از احكام اجتماعي درباره زنان و حقوق ايشان ارائه مي‏دهد و آن‏گاه كه پا در قرون اخير مي‏گذارد سده بيستم را نقطه آغاز به‏رسميّت‏شناختن حقوق زنان ـ در كشورهاي انگلستان، آمريكا و فرانسه ـ معرفي مي‏كند. از ديدگاه موءلف " تحول و بحران ماشيني در سده‏هاي نوزدهم و بيستم و به فلاكت افتادن كارگران و به خصوص زنان" باعث شده كه ما در سده بيستم شاهد توجه به حقوق زنان باشيم. در زيرفصل سوم جايگاه زن در اديان زرتشت، يهود و مسيحيت با تكيه بر مستنداتي از كتاب‏هاي مقدس اين اديان و احكام شريعت آنها مورد بررسي قرار گرفته و چنين نتيجه‏گيري شده كه زن در اين اديان جايگاه واقعي و شايسته خود را ندارد و گاهي مورد تحقير نيز قرار گرفته است. در زيرفصل چهارم كه آخرين زيرفصل از بخش اول است به مقام و حقوق زن در اسلام پرداخته شده و با استناد به شواهد و آيات قرآن درباره خلقت مرد و زن از سرشتي واحد، رسيدن زنان به كمال معنوي، احترام به استقلال اقتصادي زن، بهره‏مندي زن از ارث و...، تلاش شده است تا ثابت شود كه «اسلام اولين و كامل‏ترين مذهبي است كه در اصلاح امور زنان و تعالي و ترقي آنان قدم‏هايي بس موءثر برداشته است».

بخش دوم اين كتاب كه دوسوم حجم آن را به خود اختصاص داده، درباره " زنان اسوه در بينش قرآني" است. در اين بخش ابتدا اشاره‏اي گذرا به مفهوم " اسوه" ـ در حدّ ارائه دو نمونه از كاربرد واژه اسوه در قرآن ـ مي‏شود؛ اوصاف و مراتب فضل و كمال زنان موءمن ـ با استناد به آيات قرآن ـ شناسانده مي‏شود و سپس زنان اسوه از ديدگاه قرآن در دوازده زيرفصل اين‏گونه معرفي مي‏شوند: همسر فرعون، اسوه ايمان؛ مادر موسي(ع)، اسوه تسليم در برابر امر الهي؛ همسر موسي(ع)، اسوه حيا و حسن انتخاب همسر؛ مادر مريم (س)، اسوه صداقت و اخلاص؛ حضرت مريم(س)، اسوه عفاف و پاكدامني؛ همسر زكريا(ع)، اسوه زنان صالح و خاشع؛ همسر ايوب(ع)، اسوه صبر؛ ملكه سبا، اسوه تسليم در برابر امر الهي؛ خديجه(س) اسوه ايمان و حضرت فاطمه(س) اسوه كامل و جامع صفات حسنه. موءلف در اين قسمت كوشيده است تا به مدد آيات قرآن و تفاسير ـ ضمن ارائه شرح مختصري از اين زنان اسوه ـ مشخص كند كه هر كدام از اين زنان در چه فضيلت يا فضيلت‏هايي اسوه‏اند.

اين كتاب، بدون نمايه و با فهرست منابعي كه دربردارنده 33 عنوان كتاب به فارسي و عربي است، پايان مي‏يابد.

در نگاه كلي، محور اصلي اين كتاب بررسي جايگاه زن در اسلام (مشخصاً قرآن) و ديگر اديان آسماني است و موءلف كتاب مي‏كوشد تا به اين نتيجه برسد كه در ميان همه ملت‏ها و مكتب‏ها هيچ مكتبي به اندازه اسلام به زنان ارج ننهاده و جايگاه درخور ايشان را مشخص نكرده است. اين نتيجه صدالبته درست است، زيرا اسلام نقطه كمال و ختم اديان گذشته است؛ البته متكامل‏تر بودن اسلام نسبت به اديان پيش از آن به معني بطلان آموزه‏هاي آن اديان نيست. پس روا نخواهد بود كه براي برجسته‏كردن نگاه متكامل اسلام به حقوق و جايگاه زن، ديگر اديان آسماني را تخطئه كنيم؛ كاري كه متأسفانه در اين كتاب صورت گرفته است!