فرهنگ قرآن

سيدحسن فاطمي

آثار سامان‏يافته قرآني باهدف اطلاع‏رساني از الفاظ قرآن با همه تنوع و گستردگي، تاكنون نتوانسته‏اند پاسخي عام و جامع به نياز مسلمانان و قرآن پژوهان بدهند. معارف بسيار عظيم و عميقي در طومار گنجنامه وحي الهي نهفته است كه جويندگان را بدان دسترس نيست. برآوردن اين نياز جز از رهگذر همدلي و همياري گروه كاردان و قرآن‏شناسي كه فرصت و فراغت لازم داشته باشند ممكن نيست.

اطلاعات و كتابهاي موجود درمراكز علمي گواهند كه تلاشهاي تحسين برانگيزي در جنبه‏هاي مختلف علمي، اجتماعي، كلامي، اقتصادي، فلسفي ،فقهي و... صورت تدوين يافته است. اما همانها گواهي مي‏دهند كه فرهنگي جامع و فراگير كه همه اين اطلاعات رابه شيوه علمي گزارش كند، تحقق نيافته است. تدوين فرهنگ قرآن گامي است بدين سو.

محققان در اين اثر پربرگ كوشيده‏اند، آموزه‏هاي زلال قرآن را از متن آيات برآورند و پيش روي علاقه‏مندان به قرآن كريم نهند. سنگ نخست اين بناي رفيع را همت دانشمندي آشنابا زمان نهاد. حجت‏الاسلام اكبر هاشمي رفسنجاني در پس اين باور كه الفاظ و كلمات قرآن، تنها علائم معارف قرآن نيستند وبسا معرفتها و حكمت‏هايي كه درقرآن به لفظ بازگو نشده است، طرحي نو درافكند. اين طرح بسي گسترده‏تر از معجم‏هاي لفظي قرآن است؛ زيرا به ثبت معارفي كه درقرآن، لفظي براي آن آمده است بسنده نشده و ناگفته‏هاي ديگري را نيز به تحقيق مي‏گيرد.

ايشان سالها در پي فرصت فراخ مناسبي بوده است كه بتواند انديشه بلند خود را جامه عمل بپوشاند. تا اين كه سال 1354 دستگير و روانه زندان شد. پس از محاكمه، طولاني بودن توقف در زندان معلوم شد. بنابراين به فرصت مناسب دست يافت و همان جا عزم خود را براي سازمان دادن به تصميم خود، جزم كرد.

هدف نخستين اين فرهنگنامه ــ همان گونه كه از تفسير راهنما برمي آيدــ گردآوري همه اطلاعات براساس مفاهيم و در نهايت طبقه‏بندي آنها براي استفاده آسان و سريع خواننده است. در اين شيوه، آيات براساس معنا و محتوا، فيش‏برداري شده، سپس زيرعناوين و موضوعات كلي يا نسبتاً كلي قرار گرفته‏اند. در زندان سي و يك هزار فيش وبيش از هشتاد هزار موضوع در مدت چند سال تهيه شد و پس از آزادي به خاطر حضور دائم درمتن رويدادهاي كشور، امكان تكميل آن مقدور ايشان نبود. از اين رو، اين مهم از سوي ايشان به دفتر تبليغات اسلامي واگذار شد. اين دفتر با تاسيس واحد ويژه‏اي موسوم به «مركز فرهنگ و معارف قرآن» عهده دار تكميل، تنظيم و انتشار يادداشتهاي پيش گفته شد و اينك بدين كار اشتغال دارد. اين مركز اطلاعات جمع آوري شده را به چند برابر افزايش داد و مدخلهاي جديدي را برآن افزود و تهيه معجمي با ويژگي‏هاي زير را در دستور كار خود قرار داد:

ــ فراگير و جامع باشد؛

ــ تدوين و تنظيم آن به گونه‏اي باشد كه مرجع و مأخذ تلقي شود؛

ــ قابل اطمينان و اعتماد باشد؛

ــ موضوعات موردنظر، آسان ياب باشد.

اصلها و مبناهايي كه در تدوين اين معجم در نظربوده عبارت است از:

ارتباط فرازها و آيه‏ها، برداشتهاي روايي، برداشتهاي‏شان نزولي، ساختارادبي، قرائت مشهور، مفهوم‏گيري، سياق آيات، صفا ت و قيود و الغاي خصوصيت، كاربرد لغات و....>1

جلد نخست اين اگر به حرف «آ» اختصاص دارد. جهت آشنايي خوانندگان با سبك كتاب، متن كامل مدخل «آسايش‏طلبي» را مي‏آوريم:

آسايش طلبي

آثار آسايش‏طلبي

دل بستگي به دنيا و آسايش‏طلبي، مانع از شركت در جهاد:

... مالكم اذا قيل لكم انفروا في سبيل الله اثاقلتم الي الارض ارضيتم بالحيوة الدنيا من الاخرة...

توبه(9) 38

سيقول لك مخلفون من الاعراب شغلتنا امولنا و اهلونا...فتح (48) 11

آسايش‏طلبي بني اسراييل

روحيه آسايش‏طلبي بني اسراييل موجب تمرد آنان از درگير شدن با اشغالگران سرزمين موعود:

قالوا يموسي ان فيها قوما جبارين و انا لن‏ندخلها حتي يخرجوا منها فان يخرجوا منها فانّا دخلون. 2

مائده (5) 22

آسايش‏طلبي در مسلمانان

آسايش‏طلبي گروهي از مسلمانان صدر اسلام و ناخشنودي آنان از جهاد:

قل ان كان اباوكم و ابناوكم و اخونكم و ازوجكم و عشيرتكم و امول اقترفتموها و تجره تخشون كسادها ومسكن ترضونها

احب اليكم من الله و رسوله و جهادفي سبيله فتربصواتوبه (9) 24

يايهاالذين امنوا مالكم اذا قيل لكم انفروا في سبيل الله اثاقلتم الي الارض ارضيتم بالحيوة الدنيا من الاخرة...توبه (9) 38

آسايش‏طلبي در همسران محمد(ص)

آسايش‏طلبي همسران پيامبر با درخواست توسعه در زندگي و مال زياد:

يايها النبي قل لازوجك ان كنتن تردن الحيوة الدنيا و زينتها فتعالين امتعكن و اسرحكن سراحا جميلا

احزاب (33) 28

توصيه خدا به پيامبر(ص) مبني بر رها كردن همسران خود در صورت ترجيح آسايش دنيوي بر ماندن نزد آن حضرت:

يايها النبي قل لازوجك ان كنتن تردن الحيوة الدنيا و زينتها فتعالين امتعكن و اسرحكن سراحا جميلا

احزاب (33) 28

آسايش‏طلبي قوم ثمود

آسايش‏طلبي قوم ثمود باعث تراشيدن كوه‏ها براي خانه‏سازي:

وتنحتون من الجبال بيوتافرهين 4شعرا(26) 149

آسايش‏طلبي منافقان

آسايش‏طلبي ثروتمندان منافق مانع از حضور آنان در ميدان جهاد:

انماالسبيل علي الذين يستئذنونك و هم اغنياء رضوا بان يكونو امع الخوالف...5 توبه (9)93

زمينه‏هاي آسايش‏طلبي

ثروت و توانمندي، زمينه آسايش‏طلبي و رفاه‏زدگي:

و اذا انزلت سورة ان امنوا بالله و جهدوا مع رسوله استئذنك اولوا الطول منهم و قالوا ذرنانكن مع القعدين

توبه (9) 86

انما السبيل علي الذين يستئذنونك و هم اغنياء رضوا بان يكونوا مع الخوائف...توبه (9)93

دل بستگي به دنيا زمينه آسايش‏طلبي:

... مالكم إِذا قيل لكم انفروا في سبيل الله اثاقلتم الي الارض اَءرضيتم بالحيوة‏الدنيا من الاخرة...توبه: (9)38

سيقول لك المخلفون من الاعراب شغلتنا امولنا و اهلونا... فتح (48) 11

دو تذكر:

1ــ جا داشت رسم الخط مناسب‏تري در نقل آيات رعايت مي‏شد. مثلاً جهت تميز ميان الف مقصوره‏اي كه با «ي» نوشته مي‏شود از علامت صداي كشيده «ا» در بالاي آن استفاده شده و ياء بزرگ بدون علامت است. در حالي كه بهتر بود زير ياء بزرگ دو نقطه گذارده مي‏شد و الف مقصوره بدون علامت بود.

2ــ در صورتي كه آيات همراه با ترجمه باشد، خوانندگان بيشتري مي‏توانند از كتاب بهره‏مند شوند و حتي پاره‏اي از ابهامات را براي آنان كه با عربي آشنا هستند، برطرف مي‏سازد.

پاورقيها:

1ــ برگرفته از مقدمه كتاب

2ــ مدخل «آسايش» چهارده صفحه از كتاب را به خود اختصاص داده است.

3ــ جواب مساعد ندادن بني اسراييل به درخواست موسي (ع) براي شركت در جهاد با طرح اين كه در شهر مورد نظر، جباراني وجود دارند و مادام كه آنان هستند اينها وارد آنجا نخواهند شد. نشان‏دهنده روحيه آسايش‏طلبي بني‏اسراييل است.

4 ــ «فاره» در لغت به معناي حاذق و نيز خوشگذران است. (مفردات راغب) برداشت فوق بنابرمعناي دوم است.

5 ــ اگر چه در اين آيه از منافقان سخني به ميان نيامده است، اما اين كه آيه در سياق آيات مربوط به منافقان است، دلالت بر مطلب موردنظر مي‏كند.