القصاص علي‏ضوء القرآن و السنه

ناصرالدين انصاري قمي

فقه اماميه، از گاه پيدايش تاكنون هماره روبه تكامل و گسترش بوده است. پس از انقطاع عصر تشريع و قانونگذاري و آغاز غيبت كبراي امام عصر (عج) ــ در سال 329 ق ــ فقيهان ما به فتواي به نصوص و روايات بسنده مي‏كردند و از اظهار ديدگاه خويش خودداري مي‏ورزيدند و اين به دليل نزديكي زمان مردم به زمان ائمه‏اطهار ــ عليهم السلام ــ و فراوان بودن قرائن حاليه و مقاميه در روايات بود. فقه الرضا، المقنع، الهدايه (شيخ صدوق) و نهايه (شيخ طوسي) از اين قبيل است. سپس در زمان شيخ مفيد و شيخ طوسي تا عصر ابن ادريس حلي، محقق حلي و علامه حلي فقه بارور شد و شكوفا گرديد و روبه گسترش نهاد و با فكر و نظر توأمان گشت و فقهي عميق و دقيق، مبتني بر دليل قرآن و حديث و عقل، با غنايي بسيار و پاسخگوي مشكلات بشر در همه زمانها و مكانها پديد آمد و بر دامنه آن تا اين زمان افزوده گشته است.

در ميان كتابهاي فقهي اماميه، كتاب ارزنده و گرانسنگ «شرايع الاسلام في مسائل الحلال و الحرام» نوشته فقيه بزرگ قرن هفتم، ابوالقاسم نجم‏الدين جعفربن حسن بن يحيي بن حسن بن سعيد هذلي حلي (602 ــ 676 ق) از معروفترين و برترين آنها است و اين به سبب ويژگيهاي بي‏همانند اين كتاب است. همچون:

1ــ تبويب زيبا (شامل عبادات، عقود، ايقاعات و احكام)

2ــ ترتيب احكام (شامل واجبات، مستحبات، مكروهات و محرمات)

3ــ جامع بودن ابواب فقه (شامل 52 كتاب فقهي از طهارت تا ديات)

4ــ كثرت فروعات، نثر زيبا و قلم شيوا

اين مزايا باعث شد كه اين كتاب، رايجترين و استوارترين متن فقهي امامي قرار گيرد و به يمن شرح و تفسير آن، از زمانهاي گذشته تاكنون مجموعه‏اي ارزنده و گرانسنگ ازتراث فقهي شيعه در دسترس ما قرار گرفته است. (ببينيد: الذريعة 13/ 316 ــ 332، كتابشناسي شروح شرايع الاسلام، ناصرالدين النصاوي، مجله مشكاة، ش 43، (تابستان سال 1373، ص 229 ــ 197)

شروح اين كتاب بر دو گونه است:

گروهي از آنها شرح كامل شرايع است. مثل: جواهرالكلام، هداية‏الانام، منتهي مقاصد الانام و گروهي از آنها شرح بخشي از شرايع است كه شمار آنها نيز بسيار مي‏باشد، از جمله كتاب ارزنده «القصاص علي ضوء القرآن والسنة».

اين كتاب تقريرات درس خارج فقه مرحوم آيت‏الله‏العظمي مرعشي (ره) است كه به خامه حجة‏الاسلام سيدعادل علوي به رشته تحرير در آمده است.

باطلوع فجر پيروزي انقلاب اسلامي، و پيدايش حكومت جمهوري اسلامي، و نويد پياده شدن احكام حياتبخش اسلام، موضوع درس مراجع تقليد حوزه علميه قم تغيير يافت و به بحث از مسائل جزايي اختصاص پيدا كرد. مرحوم آيت الله العظمي گلپايگاني به بحث از كتاب قضا و سپس كتاب حدود (كه تقريرات هر دو درس به چاپ رسيده است)، و مرحوم آيت‏الله‏العظمي مرعشي نجفي به بحث از مسائل كتاب قصاص ــ كه به فرموده قرآن كريم، حيات جامعه در گرو اجراي آن است «ولكم في‏القصاص حياة‏يا اولي الالباب» ــ پرداخت (نيز مرحوم آيت الله مدني كاشاني دو كتاب: القصاص للفقهاء و الخواص و كتاب الديات راتاليف نمود).

از آنجا كه تاكنون، به جز كتابها و رساله‏هاي فتوايي مرحوم آيت الله مرعشي، كتابي كه در برگيرنده آرا و نظرات فقهي استدلالي معظم له باشد در دسترس نبود، نشر اين كتاب، بسيار سودمند و پر ارزش است كه علاوه بر غناي محتوا، شيوه فقهي ايشان نيز نمايان مي‏شود.

در اين كتاب، مرجع فقيد شيعه با بهره‏گيري از دانش سرشار خويش، به تبيين مسائل فقهي پرداخته و در خلال آن از طرح مباحث كلامي، تاريخي، حديثي، اصولي و رجالي مضايقه نكرده و درسي شيرين و خواندني را ارائه داده است. از جمله آن مطالب عبارتند از:

بحثهاي اصولي:

شهرت و اجماع 1/ 341 ــ 342، قاعده قرعه 1/151 ــ 153، فرق بين عموم و اطلاق 2/ 295، استصحاب وجودي و اصل مثبت 2/ 411

بحثهاي فقهي:

احكام محجور و مفلّس 2/ 420 ــ 421

بحثهاي كلامي:

اقسام كفار 1/ 262، اقسام تناسخ 1/262، شبهه سم خوردن ائمه‏اطهار(ع) 1/72 ــ 74

بحثهاي رجالي:

عمروبن شمر 1/222 ــ 223، مرسلات احاديث 1/360، فقه‏الرضا2/361، ابان بن عثمان 2/488 ــ 490، خبر ظريف بن‏ناصح 2/ 239 ــ 243، اسناد برخي از احاديث 2/ 470 و 481 ــ 482، 3/170 ــ 171 عبدالرحمن‏بن سيابه 3/323، دعائم‏الاسلام 3/197، علي‏بن ابي‏حمزه بطائني 3/177 ــ 178

مقرر محترم نيز، با پيگيري مطالب و با كوششي در خور تحسين به خوبي مطالب استاد را تقرير كرده ــ به گونه‏اي كه حتي كلمه‏اي از بيانات آيت‏الله‏نجفي مرعشي فوت نشده است ــ و با استفاده از كتابهاي فقهي عامه و خاصه ــ خصوصا جواهر الكلام ــ مطالب ايشان را تكميل كرده و توضيح داده است.

وي در پاورقيها با رنجي كه بر خويش خريده، به مطالب علمي‏بسيار اشاره كرده و آنها را روشن ساخته است، مانند: اصل: 1 / 101 ــ 102، تنقيح مناط: 1/107، عده ثقة‏الاسلام كليني: 1 / 115، ربيعة‏الرأي 1/321، سهل بن‏زياد 1/ 427 ــ 428، شريف العلماء 1/341، سيد حسن صدر 1/ 361، حريز بن عبدالله سجستاني: 2/ 468 ــ 469، سورة بن كليب و حذيفة بن منصور: 2/ 478 ــ 479، قسامه: 2/ 126 ــ 139.

محقق و مقرر گرامي، در فهرست منابع نام 44 كتاب فقهي و حديثي شيعه و سني ــ مورد استفاده‏اش ــ را ذكر كرده و در ادامه نام كتابهاي فقهي سني، زيدي و اسماعيلي موجود در كتابخانه آيت الله مرعشي (همراه با شماره كتاب در مخزن كتابخانه) و فهرستي از كتابهاي فقهي (صد كتاب)، حديثي، تفسيري، اصولي، رجالي شيعه را ارائه داده است.

(البته مقرر گرامي در پاورقي ص 309، جلد اول نام تفسير فخررازي را به اشتباه، كشاف ذكر كرده كه صحيح آن، مفاتيح الغيب است).

نخستين جلد كتاب، به بحث از احكام و فروعات قصاص نفس (موجبات و شروط قصاص) و دومين جلد كتاب به بحث از فروعات: ادعاي قتل و چگونگي استيفاء پرداخته و سومين جلد آن به احكام و مسائل قصاص الطرف.

مقرر بر روي هم مجموعه‏اي خواندني و دلپذير فراهم ساخته كه دانش پژوهان فقه را بسيار به كار مي‏آيد. اميد است به زودي تقريرات درس حج آيت‏الله مرعشي نجفي نيز از ايشان، انتشار يابد.