بديع البيان لمعانى القرآن

محمدحسين درايتى

كم‏تر سوره‏اى در قرآن است كه همانند سوره حمد، توجه مفسران را به خود جلب كرده‏باشد. اين سوره مباركه، به جهات مختلف مورد دقت و بررسى و ژرف‏نگرى‏هايى قرار گرفته‏است. تأكيد فراوان آيات و روايات در عظمت و فضيلت اين سوره، تلاوت آن در نمازهاى يوميّه و

ثمره اين همه تلاش، وجود دهها اثر تفسيرى مستقل، بزرگ و كوچك در تفسير اين سوره است. اندكى از اين آثار به زيور طبع آراسته شده و در خدمت شيفتگان قرآن قرار گرفته‏است و بسيارى از آنها مخطوط مانده و از دسترس عموم خارج است/

شرح حال مؤلف‏

مؤلف اين اثر، حسينعلى خان زنگنه، فرزند شيخ على خان زنگنه است/

از زندگى اين پسر و پدر، اطلاعات گسترده‏اى در دست نيست، تنها به جهت اينكه شيخ على خان زنگنه مدت بيست سال وزير اعظم شاه سليمان صفوى بوده و حسينعلى خان نيز در بعضى از مناصب دولتى حضور داشته‏است، گوشه‏اى از حالات و فضايل آنها در كتاب‏هاى تاريخ و در بعضى از تراجم آمده‏است/

از منابع موجود بدست مى‏آيدكه شيخ على خان زنگنه از قبيله‏اى به همين نام بوده است. اين قبيله به جهت همبستگى و گستردگى و اتحادش، مورد توجه شاهان صفوى قرار گرفته و بزرگان اين طايفه به مناصب دولتى انتخاب مى‏شده‏اند. پدر شيخ على خان

شيخ على خان زنگنه و فرزندش حسينعلى خان، علاوه بر سياست و توانايى در اداره امور مملكت، داراى علم و دانش دينى نيز بوده‏اند/

توانايى و فضل شيخ على خان در امور مملكتى و مدت حضور طولانى او در منصب وزارت اعظمى (1079-1101) زمينه بسيار مناسبى را براى او فراهم آورد تا بتواند خدمات بزرگى را به جامعه عرضه كند. او توانست با به كار بستن برخى از دستورات دينى در اداره مملكت، رايحه‏اى از عطر حكومت اسلامى را در جامعه بپراكند و طعم شيرين خدمت توأم با عدالت را به رعايا بچشاند. آنچه در

سنه 1079 هجرى. در ماه ذيحجه اين سال شيخ على خان زنگنه به وزارت اعظم شاه سليمان منصوب گرديد و اعتمادالدوله لقب يافت و سال‏هاى دراز طورى وزارت كرد كه پادشاه و رعيّت همه خشنود بودند و مملكت نظمى به كمال داشت. و مكارم اخلاق شيخ على خان و بلندى همچ‏ت او معروف است. و از صفات او اينكه در تعظيم و تكريم علما و ارباب فضل مبالغتى وافر نمود و شبها در لباس مبدل در محلات گردش مى‏كرد و از اوصاع مملكت خبردار مى‏گرديد و به فقرا و ضعفا و طلاب علوم و ايتام، بذل و بخشش مى‏كرد.

او توانست علاوه بر خدمات شهرسازى و ايجاد بناهاى اسلامى و عمران راهها و فراهم آوردن خدمات رفاهى ديگر، در راه گسترش فرهنگى اسلامى و كمك به عالمان دينى، گام‏هاى بلند و مؤثرى بردارد. او چون خود از علماى دين بود، هم مسايل و مشكلات فكرى - اجتماعى مردم را خوب تشخيص مى‏داد و هم عالمان دين را مى‏شناخت، لذا براى حل مسايل دينى - اجتماعى مردم به عالمان دينى مجال مناسب مى‏داد تا به آنها بپردازند و زمينه بحث علما را در جهت حل بعض مسايل اختلافى فراهم مى‏آورد، همو بود كه توانست در مدت وزارت خود با جمع‏آورى عده زيادى از علما

آقا بزرگ تهرانى در

حسينعلى خان زنگنه، فرزند شيخ على خان نيز مانند پدر، هم از علوم دينى بهره داشت و هم در امور مملكتى صاحب منصب بود/

ميزان بهره علمى او را مى‏توان از همين اثر تفسيرى او، به وضوع يافت. از اين كتاب بدست مى‏آيد كه مؤلف محترم در زمينه‏هاى مختلف علوم اسلامى غور كرده و در بغضى از آن علوم صاحب رأى و مسلك است او به جنبه‏هاى ادبى، تجويدى، روايى، كلامى، فلسفى، عرفانى و حتى بعض از علوم غريبه، مانند نجوم مى‏پردازد و در بعض موارد به كلمات ديگران نقدهاى عالمانه مى‏زند/

گرچه از منصب‏هاى او در زمان پدر و بعد از آن اطلاع دقيقى در دست نيست، اما در اصل دخالت او در امور مملكتى ترديدى نيست. خود او در مقدمه تفيسرش - بعد از تقاضا از علما در تذكر لغزش‏هاى احتمالى - به اين نكته اشاره كرده و مى‏نويسد:

هر گاه جمعى كه تمام اوقات خود را صرف فنى از فنون كمالات مى‏نمايند، سالم از غلظ و سهو و نسيان نباشند، معلوم مى‏شود كه سهو و نسيان جمع ديگر - كه متحمّل امور متكاثره متنافيه صورى و معنوى، و دينى و دنيوى‏اند - تا چه مرتبه خواهدبود/

از بعض قراين مى‏توان بدست آورد كه وى مدتى طولانى در منصب ولايت بعضى از شهرها گمارده‏شده‏است. مرحوم آقابزرگ تهرانى در

از اين عبارتها دو نكته را مى‏توان بدست آورد، اول اينكه حسينعلى خان زنگنه والى و صاحب منصب بوده و در امور مملكتى و اجرائى دست داشته است. دوم: اينكه منصب‏هاى دولتى، وى را از اشتغال به مسايل علمى بازنداشته و او از هر فرصتى براى صرح مسايل علمى - به ويژه مسايل غامض كلامى - استفاده كرده و از آرأ علماى آن زمان سود مى‏برده‏است/

مؤلف محترم علاوه بر

وللمترجم له تأليفات على شرح الخطبْ الشقشقيْ لا بن الحديد، رد فيها على الشارح فى اعتذاره لعمر بن الخطاب. و قد دوّن هذه التعليقات زين الدين العاملى فى سنْ1101، و توجد ثلاث نسخ من هذه التعليقات فى المكتبْ الملّيْ بطهر ان تحت رقم 2054 فى مجلد واحد، اثنتان منها بخط زين العابدين المدوّن لها، و ثالثْ بخط ميرباقر الهمدانى/

بديع البيان و روش تفسيرى آن

وى درباره نام اثر خود و وجه تسميه آن چنين مى‏نويسد:

و چون بيان معانى آيات شريفه - كه مفسرين در تفاسير خود ايراد نموده‏اند - به اسلوبى بديع و پيرايه‏پذير تحرير گرديده‏بود، لهذا اين كتاب را بعد از تزيّن به زينت اتمام، مسمّى به بديع البيان لمعانى القرآن» نمود/

روش تفسيرى او - آن چنان كه خود در مقدمه، به آن تصريح كرده - آن است كه ابتدا آنچه از كتاب‏هاى تفسير درباره مطلب موردنظر وجود دارد با تصريح به نام مصدر آورده و جمع‏بندى مى‏كند و سپس در مبحثى جداگانه به بررسى رواياتى كه در آن زمينه وارد شده مى‏پردازد، و در انتهاى هر قسمت اگر مطلب جديدى به نظر مؤلف رسيده كه در ساير تفاسير به آن برخورد نكرده و يا توضيح و نقدى نسبت به مطالب مطرح شده دارد، با

وى در پايان هر قسمت تحت عنوان

مؤلف، در مقدمه خويش يازده كتاب را نام مى‏برد كه در تفسيرش از آنها سود برده و براى هر كدام رمزى را تعيين مى‏كند و مطالب نقل‏شده از آن كتابها را با ذكر رمز آنها مشخص مى‏نمايد. او در اين باره مى‏نويسد:

لهذا تفسير مجمع البيان و جوامع الجامع و كشاف و انوار التنزيل و تفسير شيخ ابوالفتوح رازى و منهج الصادقين ملافتح اللّه كاشانى و صافى و نورالثقلين و تفسير الائمّْ فى هدايْ الامّْ كه هر سه از تفاسير متأخرين علماى اماميه - رضوان‏اللّه عليهم اجمعين - و مشتمل اند بر احاديث منسوبه به اهل بيت (ع) كه از كتب اربعه و ساير كتب احاديث در تفسير و تأويل آيات كريمه جابجا نقل نموده‏اند به نوعى كه در تفسير هر آيه اشاره به آن خواهدشد.

البته مؤلف محترم در اين اثر، روايات و مطالب زيادى از كتاب‏هاى ديگر با تصريح به نام مصدر و بدون واسطه نقل مى‏كند كه در مقدمه به آن مصادر اشاره‏اى ندارد، مانند: كافى، تفسير قمى، خصال، علل الشرايع، توحيد صدوق، عيون اخبار الرضا(ع)، جامع الاخبار و قصص الانبيأ راوندى و بعض كتب ديگر/

نگاهى به نثر بديع البيان

يكى از جهاتى كه در اين اثر قابل تأمل و بررسى است، نثر فارسى اين كتاب است. گرچه در ابتدا، نثر كتاب مشكل و مغلق به نظر مى‏رسد، اما رفته رفته آهنگ روانى به خود گرفته و فهم آن آسان‏تر مى‏شود، اما در هر صورت، در مواردى، فهم مطالب و پيداكردن خبر، نياز به دقتى بيشتر دارد. پيچيدگى و كنايه‏گويى مؤلف در برخى موارد، فهم را مشكل كرده كه براى سهولت فهم، گذاردن دقيق علايم سجاوندى، ضرورى است و در بعض موارد، اعراب گذارى كلمات را طلب مى‏كند. استفاده از كلمات مشكل و نامأنوس مانند: طغراى، كرياس، دقيقه رسى و...، ترجمه بعض لغات را ضرورى مى‏نمايد. استفاده از جملات موزون و كنايه گويى، به خصوص در مقدمه، ميزان تسلّط و تبحّر مؤلف را در استخدام كلمات به نمايش مى‏گذارد/

اين اثر فارسى از كلمات و جملات عربى به وفور استفاده شده و در بعض موارد چند جمله - حتى چند سطرى - به عربى بيان شده و عنوان‏هاى كتاب، عربى انتخاب شده است. گرچه اكثر روايات، فارسى بيان شده اما در موارد متعددى عربى آمده و به ترجمه آن اشاره‏اى نشده است/

نمونه‏اى از نثر كتاب:

اما بعد، بر ضماير حاشيه گردانان متون مصاحف معرفت و دانش، و شرح نويسان بطون صحايف بصيرت و بينش - كه همگى، همت والا نهمت بر تحلّى به حليه كمالات علميه و عمليه گماشته، به مراد سواد خوانى كتاب آگاهى، رقم احاطه به علوم و معارف نامتناهى بر بياض قابليت و استعداد نگاشته‏اند - پرتوافكن است كه به مقتضاى خبر صحّت اثر

بخش‏هاى مختلف كتاب

مطالب و موضوعات مطرح شده در اين كتاب در چهار بخش سامان يافته است:

بخش اول: شامل مباحث مقدماتى از قبيل: معنى سوره، از نظر لغت و اصطلاح، بيان اضافه

بخش دوم: در تفسير كلمه

1. التفسير بما قاله المفسّرون،

2. التفسير بالاحاديث المرويْ عن الائمّْ المعصومين(ع)،

3. خلاصْ المعنى/

مؤلف محترم، حجم كوچكى از كتاب را به بحث درباره كلمه

بخش سوم: در تفيسر

در ذيل تفسير

سپس ذيل عنوان

رواياتى در بيان حقيقت اسم

رواياتى در معناى

رواياتى در رحمت رحمانيه و رحيميّه خداوند.

رواياتى در عدد اسم‏هاى خداوند/

بعد از ذكر اين روايات - كه بيشتر آن به مصادر معتبر ارجاع شدهاست - به تحقيقى مبسوط و گسترده، در حقيقت اسمأ الهى، تحت عنوان

دقت در اين مباحث ميزان خبرگى و مهارت مؤلف را در مسايل علمى، به ويژه مسايل كلامى، به نمايش مى‏گدارد. در مجموع اين بخش يك پنجم حجم كتاب را به خود اختصاص داده‏است/

بخش چهارم: در اين بخش - كه بيش از دو سوم حجم كتاب را به خود اختصاص داده است - به تفسر متن سوره حمد مى‏پردازد. وى همانند بخش‏هاى گذشته، نخست آيات سوره حمد را از ديدگاه مفسران، بررسى كرده‏است و تحت عنوان

مؤلف در فصل ديگرى تحت عنوان

بحثى در شناخت جهان و عوالم ديگر

مفسّر گرانقدر سپس تحت عنوان

در اين قسمت، نخست چهار فايده براى شناخت جهان و كيفيت آفرينش آن بر مى‏شمرد و بعد از آن، تحقيق خود را از دو منظر پى مى‏گيرد: اوّل از نظر علماى طبيعى و دوم از منظر روايات/

در قسمت اول بحث، با اين تعبير كه

بارقه اولى: در كرويت زمين و فاصله آن با ساير كرات،

بارقه ثانيه: در قطر افلاك،

رابقه ثالثه: در حجم جرم افلاك،

بارقه رابعه: در دائره محيطه افلاك،

بارقه خامسه: در كميت اجرام كواكب،

بارقه سادسه: در قطر سيارات هفتگانه

بارقه سابعه: در مقدار سير افلاك در يك شبانه‏روز/

در قسمت دوم بحث كه به بررسى روايات اختصاص دارد، با اين تعبير كه

اشراق اوّل: در ذكر رواياتى است كه دلالت دارد بر اينكه، به جهت كثرت و پيچيدگى مخلوقات، عقل نسبت به ادراك مراحل آن، لرزان و از دريافت حقيقت آن، عاجز و حيران است و سپس روايات فراوانى را مى‏آورد كه مشعر به آن است كه عالم‏هاى ديگر و خلق ديگرى در محل ديگرى از اين جهان، وجود دارد كه انسانها نسبت به آنها بى اطلاع‏اند/

روايات اين قسمت از: روضه كافى، خصال صدوق، جامع الاخبار، قصص الانبيأ، راوندى، بصائر الدرجات و كتاب خطب أميرالمؤمنين نقل شده است/

اشراق ثانى: در ذكر رواياتى است كه از موجود بودن آسمانها و زمين‏هاى ديگر، غير از اين آسمان و زمين حكايت دارد/

احاديث اين قسمت، غير از يك مورد كه از روضه كافى است، بقيه از بصائر الدرجات است/

اشراق ثالث: در بيان احاديثى است كه دلالت دارد بر اينكه بالاى هر آسمانى، زمينى است به غير از اين زمين، و در آسمانها دريا وجود دارد/

روايات اين قسمت از كتابهاى: تفسير قمّى، روضْ كافى، قصص الانبيأ، راوندى، علل الشرايع و توحيد صدوق، ذكر شده‏است/

اشراق رابع: در ذكر رواياتى است كه بر عدم اتصال آسمانها به يكديگر و مقدار حجم افلاك و نام‏هاى آنها، دلالت دارند/

احاديث اين اشراق از كتابهاى: كافى، تفسير قمى، عيون الاخبار الرضا(ع) نقل شده‏است/

اشراق خامس: در ذكر رواياتى است كه در توصيف عرش و كرسى وارد شده و محيط و محاط بودن هر يك نسبت به ديگرى را دلالت دارد. مؤلف محترم در اين قسمت، ضمن بحث درباره حقيقت عرش، به نظريه‏هاى متعددى اشاره دارد، وى بعد از جمع‏بندى، آنها را به نه قول برگردانده و ادلّه هر قول را تبيين و نسبت به بعضى از آنها ايراد مى‏نمايد/

روايات اين قسمت از كافى و توحيد صدوق نقل شده است/

اشراق سادس: رواياتى است كه دلالت بر عظمت خورشيد و ماه و ساير كواكب دارد. روايات اين قسمت از: تفسير قمى، كافى، و عيون اخبار الرضا(ع) نقل شده‏است/

اشراق سابع: در ذكر رواياتى است كه به تعبير مؤلف

بعد از اين بحث طولانى درباره عظمت جهان، به رواياتى استناد مى‏جويد كه بر عجز و شكسته بالى انسان دلالت دارد/

مؤلف در ادامه، حديثى طولانى از امام حسن عسكرى(ع) را آورده كه حضرت بعد از تذكر به وجوب حمد بخاطر برترى امت محمّد(ص) بر ساير امّتها، به تفسير تمام فقرات سوره حمد مى‏پردازد/

وى در پايان رواياتى را آورده كه

مؤلف، در دوصفحه پايانى، تحت عنوان

نسخه‏هاى موجود

بعد از تتبع و جست و جوى كامل در فهرست نسخه‏هاى خطى كتابخانه‏هاى ايران، به پنج نسخه از اين اثر دست يافتيم كه به ترتيب اهميت و اولويت ذكر مى‏شود:

1. نسخه كتابخانه آستان قدس رضوى، به شماره 7466، 122برگ، كامل، نسخه در حيات مؤلف نوشته شده و حاشيه‏نويسى از مؤلف دارد، در ذيقعده 1096 محمد نصير بن محمد تقى قمى آن را تصحيح كرده اسيت/

2. نسخه كتابخانه ملك، به شماره 176، 207برگ، كامل، اين نسخه نيز در حيات مؤلف تحرير شده و حاشيه‏نويسى از مؤلف دارد، تاريخ تحرير 1098 است/

3. نسخه كتابخانه مسجد اعظم، به شماره 340، 228برگ، كامل، تحرير سده 12/

4. نسخه كتابخانه مسجد اعظم، به شماره 3201، 186برگ، كامل، تحرير سده 12/

5. نسخه كتابخانه آيت الله مرعشى، به شماره 1628، 100برگ، ناقص از اوّل، تحرير در عصر مؤلف، حاشيه نويسى از مؤلف دارد/

در فهرست كتابخانه آيت الله مرعشى، اين اثر، به اشتباه به

لازم به تذكر است كه از اين اثر، نامى در