روش‌ها و گرايش‌های تفسيری قرآن

غلام‌علی همايی

با توجه به گسترش علوم و شاخه شاخه شدن آن و گرايش‌های مختلف در هر علم، نگارش كتاب به صورت تخصصی، امری ضروری است؛ لذا اين امر، مؤلفان و محققان را واداشت تا دست به قلم شده، در زمينه‌های مختلف به صورت تخصصی كتاب‌هايی را تأليف نمايند؛ اما از آن‌جا كه مؤسسات آموزشی برای دانش پژوهان خود به متن درسی نياز داشتند و كتاب‌های تخصصی نوشته شده در اين زمينه هم كافی نبوده، بايد متنی تهيه مي‌شد كه جنبه آموزشی داشته (و مطابق سرفصل‌های تعيين شده) باشد.

و نيز از آن‌جا كه طلاب مركز جهانی علوم اسلامی از كشورهای مختلف جهان هستند و فرهنگ و آداب اسلامی مختص به خود دارند، تهيه متون آموزشی برای چنين افرادی، دقت نظرهای فراوانی نياز دارد. و كسانی مي‌توانند درباره مواد درسی تأليف نمايند كه با فضای موجود در مدارس وابسته به اين مركز آشنا باشند.

يكی از مؤلفان و نويسندگانی كه مدتها در مدارس مركز جهانی، مشغول تدريس است و با طلاب خارجی آشنايی دارد، دكتر محمد علی رضائی اصفهانی است. ايشان يكی از تأليف‌های خود را در زمينه متون آموزشی مركز جهانی انجام داد كه در ذيل به بررسی آن مي‌پردازيم.

● معرفی

كتاب روش‌ها و گرايش‌های تفسيری قرآن، درباره روش‌ها و گرايش‌های تفسيری قرآن مجيد به رشته تحرير درآمده است. مطالب آن دو بخش دارد. بخش نخست آن به روش‌های تفسير همچون روش تفسير قرآن به قرآن، روش تفسير روايی، و روش تفسيری عقلی و اجتهادی، مي‌پردازد، و در بخش دوم انواع گرايش‌ها شرح داده شده است.

● ساختار

مطالب كتاب شامل دو قسمت است: در قسمت اول روش‌های تفسيری و در قسمت دوم گرايش‌های تفسيری بيان شده است و مجموعاً نُه فصل دارد كه مطالب آن به قرار زير است:

فصل اول: كليات روش‌ها و گرايش‌های تفسير؛

فصل دوم: روش تفسير قرآن به قرآن؛

فصل سوم: روش‌های تفسير روايی قرآن به قرآن؛

فصل چهارم: روش‌های تفسير عقلی (و اجتهادي)؛

فصل پنجم: روش‌های تفسير علمی قرآن؛

فصل ششم: روش تفسير اشاري؛

فصل هفتم: روش تفسير به رأي؛

فصل هشتم: روش تفسير كامل و جامع؛

فصل نهم: گرايش‌های تفسيری

● ويژگی ها

كتاب دارای ويژگي‌هايی است كه در ذيل به برخی از آن‌ها اشاره مي‌شود:

1- در هر فصل ابتدا اهداف آموزشی ـ درسی بيان شده است؛

2- واژگان اساسی مربوط به عنوان هر درس تعريف شده كه خود مقدمه‌ای است برای فهم مسائل آن؛

3- در هر بحث تاريخچه مختصری از مسير تحول آن موضوع ارائه شده ؛

4- در هر درس پژوهش‌های جديد وجود دارد كه در آن برخی از موضوعات مربوط به درس به عنوان پژوهش درخواست شده است؛

5- استفاده از عبارت‌های روان، قابل فهم و گويا؛

6- برای توضيح مطالب، شواهدی از آيات قرآن آورده شده؛

7- در پايان هر درس مهم‌ترين تفاسير مربوط به آن روش، معرفی شده؛

8- بيان و ترتيب مطالب به صورت منطقی است؛

9- برای توضيح مطالب، ديدگاه‌هايی چند آورده شده و به نقد و بررسی آن‌ها پرداخته مي‌شود؛

10- كتاب جنبه تقريبی دارد؛ بدين گونه كه موارد اختلافی شيعه و اهل سنت (مثل حجيت اقوال ائمه(ع) و صحابه و تابعين) با ادله‌ای كه مورد قبول طرفين است، بررسی مي‌شود؛

11- كتاب جنبه درسی دارد و مطالب آن برای «يك ترم» درسی تهيه شده؛

12- كتاب، نوآوري‌های چندی به قرار زير دارد:

1- روشن كردن خلط روش عقلی و اجتهادی كه در بين كتاب‌های تأليف شده در اين باره كم‌تر به آن پرداخته شده؛

2- روشن نمودن خلط بين روش تفسير به رأی با عقل و اجتهادي؛

3- جدا سازی روش‌ها از سبك‌ها، مذاهب، مكاتب؛

4- ضابطه‌مند نمودن روش اشاری (باطني) و تعيين مراحل آن با آزمايش؛

پيشنهادهای اصلاحی

1- در بيان روش، به اختصار و گذرا از آن عبور شده است؛ در صورتي‌كه نيازمند توضيح بيش‌تری است؛

2- در بعضی از جاها تعداد پژوهش‌ها زياد است و چه بسا يك مورد آن، ساعت‌ها تحقيق و پژوهش نياز دارد؛

3- آيات قرآن اعراب گذاری نشده است؛

4- در بحث روش تفسير عقلی، ديدگاه‌ها از دلايل جدا گرديده و ابتدا ديدگاه‌ها ذكر شده‌اند؛

5- از آن‌جا كه مطالب كتاب به صورت مختصر آمده، پيش‌نهاد مي‌شود كتابی در مورد مبانی و قواعد تفسيری و نيز كتابی در مورد گرايش‌های تفسيری نگاشته شود و اين مباحث به صورت گسترده‌تر مطرح گردد.