زنان در قرآن، سنت و تفسير:نگاهي به كتاب باربارا فريير استواسِر1

مرتضي كريمي‏نيا

باربارا فريير استواسِر، زنان در قرآن، سنت و تفسير، اكسفورد: انتشارات

دانشگاه اكسفورد، 1994. ix+206ص. شابك: 2-508480-19-0

موضوع اين كتاب، پژوهش درباره زنان مورد اشاره در قرآن و سنت اسلامي، و مسائل حقوقي مربوط به نقش و جايگاه اجتماعي ايشان در فرهنگ اسلامي است. كتاب حاوي دو بخش اصلي است: بخش نخست به بررسي چهره زنان معروف در تاريخ انبياي پيش از اسلام چون حوّا، همسران نوح، لوط و ابراهيم، زليخا، زنان مورد اشاره در زندگي موسي، بلقيس و مريم مي‏پردازد و سيماي ايشان را از درون قرآن، سنت و تفاسير اسلامي مي‏جويد. بخش دوم به موضوع همسران پيامبر اختصاص دارد و پس از جستاري در مفهوم امهات‏الموءمنين در قرآن و سنت، سرانجام به بررسي مسائل بحث‏انگيز زنان در قرآن و سنت از منظر متفكران جديد مسلمان مي‏پردازد.

مؤلف اين كتاب، خانم باربارا استواسِر، استاد زبان عربي در دانشكده ادبيات عرب دانشگاه جُرج تاوْن2 در آمريكاست. وي در فاصله سال‏هاي 1993-1999 مدير مركز مطالعات معاصر عربي3 در همين دانشگاه بود و به مدت دو سال (1998 و 1991) نيز رياست انجمن مطالعات خاورميانه4 بر عهده داشته است. علاوه‏بر عضويت در انجمن‏هاي مختلف در حوزه مطالعات اسلامي، زنان و خاورميانه، از جمله سرويراستاران دو مجله مهم خاورشناسي به نام‏هاي جهان اسلام5 و مجله خاورميانه6 است. وي در مدت تحصيل خود شاگرد كساني چون نجاتي لوغال7 در آنكارا، هلموت ريتر8 در فرانكفورت آلمان، فون گرونباوم9 در دانشگاه كاليفرنيا و هانس وِر10 در مونستر آلمان بوده، و فوق‏ليسانس خود در رشته مطالعات خاورميانه از دانشگاه كاليفرنياي آمريكا و دكتري خويش را در مطالعات تطبيقي اسلامي و سامي از دانشگاه مونستر دريافت كرده است. از وي به جز اين كتاب و مقالاتي متنوع در مجله‏هاي آمريكايي، آلماني، عربي و تركي، كتاب ديگري با عنوان The Islamic Impulseمنتشر شده است.11 مركز مطالعات معاصر عربي (CCAS) نيز به تازگي كتابي از وي با عنوان A Time to Reap; Thoughts on Calendars and Millennialismكرده است كه مؤلف در آن، نحوه تكامل تاريخي اسلام، مسيحيت و يهوديت را بررسي مي‏كند.

عناوين هر يك از فصول كتاب حاضر به ترتيبِ زير است: مقدمه كتاب (ص 3-9)؛ فصل نخست: قرآن و پيامبران خداوند (ص 13-24)؛ فصل دوم: حوّا (ص 25-38)؛ فصل سوم: همسران نوح، لوط و ابراهيم (ص 39-49)؛ فصل چهارم: زليخا (ص 50-56)؛ فصل پنجم: زنان پيرامون قصه موسي (ص 57-61)؛ فصل ششم: بلقيس، ملكه سبا (62-66)؛ فصل هفتم: مريم (ص 67-82)؛ فصل هشتم: امهات‏المؤمنين در قرآن (ص 85-103)؛ فصل نهم: امهات‏المؤمنين در حديث (ص 104-118)؛ فصل دهم: تفاسير و برداشت‏هاي جديد اسلامي (ص 119-134). پي‏نوشت‏ها، فهرست منابع، و نمايه‏ها (ص 135-206).

پيشگفتار كوتاه كتاب حاوي گزارشي از سابقه علاقه مؤلف به موضوع كتاب و نيز سپاسگزاري وي از شمار بسياري از پژوهشگران مسلمان و غربي است كه وي را به گونه‏اي در تأليف كتاب ياري رسانيده‏اند. پس از آن، مؤلف در مقدمه دغدغه‏هاي اصلي خويش در كتابش را در اين پنج نكته مطرح مي‏كند: 1) نقل و روايت قرآن از قصه زنان ياد شده در كتاب مقدس از نظر ماهيت، فضا، مضمون، باورهاي كلامي، آموزه‏هاي اخلاقي و مانند آن عميقا اسلامي است؛ 2) مطالب مربوط به كتاب مقدس در تفاسير اسلامي از اهميت بسيار برخوردارند و به‏خوبي نشان مي‏دهند كه مفسّران اوليه چگونه و تا چه اندازه اين بخش‏ها را اسلامي وانمود كرده‏اند؛ 3) تفاسير اسلامي از آن جهت بسيار باارزش‏اند كه تمام بحث و جدل‏هاي عالمان مسلمان بر سر مسائل سياسي و اجتماعي را در خود ثبت كرده‏اند؛ 4) نه تفسير و نه هيچ يك از ديگر متونِ علوم قرآني را نمي‏توان به معناي تجزيه و تحليل امروزي، «تفسير» دانست. به بيان ريچارد مارتين اين مطالب عمدتا شرح و بسط قرآن‏اند و به معناي نقد ادبي امروز [در حوزه كتاب مقدس] خود نيازمند "تفسير"اند12؛ 5) باورهاي ديني بر دو دسته‏اند: يكي انديشه‏هاي وحياني كه عينا به صورت حقايقي ديني حفظ و منتقل مي‏شوند، و ديگري انديشه‏هاي تفسيري كه به صورت شرح و بيان از سوي مؤمنان ارائه مي‏شوند (و غالبا به صورت رسوم و شعاير درمي‏آيند). از آنجا كه به دليل اوضاع و احوال سياسي و اجتماعي در هر عصر و هر مكان، اين دو دسته باور ديني به شدت با يكديگر پيوند خورده‏اند، دشوارترين پرسش، بحث در تفاوت ميان انديشه وحياني و انديشه تفسيري خواهد بود.

مؤلف در هريك از فصول با توجه به پنج نكته پيش‏گفته، ابعاد مختلف كلامي، فقهي، اجتماعي و تاريخيِ قصه هريك از زنان اشاره‏شده در قرآن را در لابه‏لاي تفاسير قديم و جديد اسلامي جستجو مي‏كند و همين روش را در بررسي موضوع همسران پيامبر از نظر قرآن و حديث پِي مي‏گيرد. در اين بخش وي بيش از همه به خديجه، عايشه و زينب بنت جحش و ماجراي طلاق او از پسر خوانده پيامبر، يعني زيد مي‏پردازد و نيز مسأله حجاب در آيات قرآن را ــ كه در اصل به همسران پيامبر فرمان داده شده است ــ در تفاسير قديم و جديد بررسي مي‏كند.

از جمله نكات گفتني تقسيم‏بندي خاصي است كه مؤلف در تفاسير جديد اسلامي، از نيمه دوم قرن بيستم به اين سو انجام مي‏دهد. اين تقسيم‏بندي شامل سه گرايش تجدّدطلبانه، سنت‏گرايانه و بنيادگرايانه است. شيخ محمد عبده، فضل‏الرّحمان و محمود محمد طه در دسته اول؛ عالمان رسمي الازهر چون محمد متولّي الشعراوي و نيز يوسف قرضاوي در دسته دوم؛ و سيّد قطب و پاره‏اي از اخوان‏المسلمين متأخر در دسته سوم جاي مي‏گيرند.

از جمله ضعف‏هاي عمده كتاب، عدم شمول و جامعيت آن در منابع قديم و جديد اسلامي است. منابع كهن مؤلف تنها شامل كتب روايي و تفاسير معروف اهل سنت چون تفسير طبري، زمخشري، فخررازي، جلالين، بيضاوي، ابن‏كثير، قصص الانبياءِ كسائي، صحيحِ بُخاري، سيره ابن‏اسحاق، طبقاتِ ابن‏سعد مي‏شود. هم‏چنين مؤلف در رجوع به منابع جديد، بيشتر از هرجا، مفسران و نويسندگان مصري چون شيخ محمّد عبده، رشيد رضا، سيّد قطب، محمد حسين هيكل، عايشه بنت الشاطي، محمدالبهي، عباس محمود عقاد، محمد متولّي‏الشعراوي را در نظر داشته است و به ندرت به آثار كساني چون ابوالاعلي مودودي، آفتاب حسين، فضل‏الرّحمان (از پاكستان)، محمود محمد طه و عبدالله احمد النعيم (از سودان) و يوسف قرضاوي (از قطر) اشاره كرده است. وي با آن‏كه حتي به آثار فمينيست‏هاي مسلمان جهان عرب چون ليلا احمد و فاطمه مرنيسي رجوع مي‏كند، از هيچ‏يك از مفسران قديم و جديد شيعي و نيز هيچ‏يك از نويسندگان جديد ايراني يا تُرك‏زبان نامي نمي‏برد.13 ميراث كهن شيعي كه در آن زنان بزرگي چون فاطمه و زينب عليهما السلام نقش بسيار مهمي ايفا مي‏كنند و نيز ديدگاه‏هاي متأخر نويسندگان شيعه يا فارسي زبانِ ايران درباره جايگاه زن در اسلام، همگي دراين كتاب مغفول مانده‏اند.14

با وجود حروف‏چيني بسيار زيبا و صفحه‏بندي دقيق كتاب كه از سوي ناشر معروف و معتبري چون انتشارات دانشگاه آكسفورد انجام گرفته است، پاره‏اي اغلاط املايي يا دستوري در كتاب مايه شگفتي است. از آن جمله مي‏توان به موارد زير اشاره كرد:reprepresentation به جاي representation (ص 5)؛ seemlessly به جاي seemingly (ص 23)؛ occured به جاي occurred (ص 41)؛ a feminist bend به جاي a feministic bend(ص 44)؛ plain به جاي plane (ص 50)؛ chastitity به جاي chastity (ص 67)؛ devoutedly به جاي devoutly (ص 71)؛ Aby Lahab به جاي Abu Lahab(ص 93)؛ Gods eternal word به جاي God's eternal word (ص 123)؛ pitch به جاي pit(ص 128)؛ و ضبط دوگانه اليزابت به صورت‏هاي Elisabeth و Elizabeth (ص 68 و 69).

در پايان، مشخصات كتاب‏شناختي چند مقاله را مي‏آوريم كه مؤلفان آنها در مجلات اسلام‏شناسي و شرق‏شناسي به نقد و معرفي اين كتاب پرداخته‏اند:

1- -------- Islam in America 1iii (1994) pp. 13-16.

2- Sumaiya Hamdani, DoMES:

Digest of Middle East Studies 5i (1996) pp. 76-79.

3- K. Kueny, Journal of Religion

76i (1996) pp. 152-154.

4- Benjamin Todd Lawson, Journal of the

American Oriental Society

116ii (1996) pp. 323-324.

5- Mustansir Mir, Journal of

Islamic Studies 9i (1998) pp. 63-64.

6- Andrew Rippin, Bulletin of the School

of Oriental and African Studies

59iii (1996) pp. 556-559.

7- Tamara Sonn, Middle East Studies Association

Bulletin 29i (1996) pp. 119-120.

8- R. Marston Speight, The Muslim World

85iii-iv (1995) pp. 365-367.

9- Amina Wadud-Muhsin, American Journal of

Islamic Social Sciences 12ii (1995) pp. 268-270.

پاورقيها:

1- Barbara Freyer Stowasser, Women in the Qur'an, Traditions, and Interpretation. New York & Oxford: Oxford University Press, 1994. ix+206pp. ISBN: 0-19-508480-20.

2- The Middle East Journal

3- Necati Lugal

4- Helmut Ritter

5- G. E. von Grunebaum

6- Hans Wehr

7- Barbara Freyer Stowasser, The Islamic Impulse, CCAS, 1987; reprinted, 1989.

8- Richard C. Martin, "Structural analysis and the Qur'an: newer approaches to the study of Islamic texts," Journal of the American Academy of Religion 47 (1979) p. 668.

8- Richard C. Martin, "Structural analysis and the Qur'an: newer approaches to the study of Islamic texts," Journal of the American Academy of Religion 47 (1979) p. 668.

10- Center for Contemporary Arab Studies (CCAS)

11 - مؤلف البته در يكي دو پاورقي كوتاه (مثلا در ص 185، پانوشت 53؛ ص 165، پانوشت 128؛ ص 164، پانوشت 117 و 118) به دو اثر انگليسيِ رضوي )، (Syed A.A. Razwyسيد حسين نصر، و محمود ايوب، هر سه از شيعيان ارجاع مي‏دهد.

12- Georgetown University

13- The Muslim World

14- Middle East Studies Association (MESA)