پژوهشى درباره ترجمه‏هاى مخطوط معانى قرآن كريم[1]

اكمل الدين احسان اوغلى - ترجمه از عربى: يعقوب جعفرى

در اين بررسى، نسخه‏هاى خطى ترجمه قرآن كريم به زبانهاى گوناگون را كه هم اكنون در دسترس قرار دارد، مورد توجه قرار مى‏دهيم و به ذكر مشخصاتى كه از بررسى آنها به دست مى‏آيد و نيز تاريخ ترجمه هر يك خواهيم پرداخت، ولى وارد ارزيابى متن اين ترجمه‏ها نخواهيم شد.

ترجمه مطلوبى كه در بالاترين حد ممكن، ويژگيهاى متن اصلى را با امانت منعكس كند، كارى بس مهم و دشوار است و بايد مترجم به خوبى به هر دو زبان ـ زبان متن و زبان ترجمه ـ و نيز به ويژگيها و مشخصات اقوامى كه اين دو زبان را به كار مى‏برند، آگاه باشد. همچنين مترجم بايد مطلب را به طور فنى و دقيق بفهمد.

حال كه ترجمه به طور كلى چنين دشواريهايى دارد، وظيفه ما در برابر ترجمه يك متن الهى مانند قرآن كريم كه به زبان عربى بليغ نازل گرديده و با فنون ادبى شگفت‏آورى آراسته شده چيست؟ همچنين نبايد مسئوليت اخلاقى بزرگى كه برعهده اقدام كننده به چنين ترجمه‏اى است، فراموش گردد.

ترجمه قرآن كريم از عربى به زبانهاى ديگر، از همان قرنهاى اوليه اسلام آغاز شد و به سببب اهميت فراوان اين موضوع، ما طرح عظيمى را در كتابشناسى نسخه‏هاى مربوط به ترجمه قرآن كريم در «مركز بررسيهاى تاريخ، هنر و فرهنگ اسلامى» (ارسيكا) در سال 1980 ميلادى در استانبول آماده كرديم. اجراى اين طرح در سه مرحله انجام پذيرفت كه به اجمال چنين است:

الف. ترجمه‏هاى چاپى،

ب. ترجمه‏هاى خطى،

ج. ترجمه‏هايى كه به طور شفاهى نقل شده است.

كتابشناسى ترجمه‏هاى چاپى، نخستين مرحله اين طرح بودكه پس از شش سال بررسى، اين مركز توانست آن را در آغازسال 1986 ميلادى تحت عنوان كتابشناسى جهانى ترجمه‏هاى معانى قرآن كريم (ترجمه‏هاى چاپى از سال 1515 تا سال 1980) در استانبولبه چاپ برساند.

بديهى است در اينجا به نقطه نظرها ى گوناگون مذاهبفقهى درباره ترجمه قرآن نمى‏پردازيم، بلكه تلاش خواهيم كرد خلاصه‏اى از نتايج بررسيهاى بسيارى را كه در مقدمه جلد اول درباره تاريخ اين ترجمه‏ها آورده‏ايم، به دست دهيم. بر اساس اين بررسيها كه موضوع را از زمانهاى دور در برمى‏گيرد، چكيده نظرات دانشمندان اسلامى را در اين مورد مى‏توان چنين بيان كرد: دين اسلام اجازه مى‏دهد قرآن كريم به زبانهاى ديگر ترجمه شود تا كسانى كه زبان عربى نمى‏دانند، قرآن را بفهمند. در عين حال هرگز نمى‏توان ترجمه را معادل متن اصلى و يا جايگزين آن در شعائر و عبادات دانست و يا احكام فقه اسلامى را از آن استخراج نمود.

مرحله دوم طرح ما در كتابشناسى ترجمه‏ها، به ترجمه‏هاى خطى قرآن كريم به زبانهاى مختلف در نقاط گوناگون عالم مربوط مى‏شود و ما آن را به كمك تعداد اندكى از محققان در آغاز سال 1986 ميلادى شروع كرديم و در فاصله ميان سال 1986 تا پايان سال 1991 ميلادى به رغم دشواريهاى مرجود توانستيم بيش از چهار هزار نسخه از ترجمه‏هاى قرآن كريم را كه به صورت خطى است، در 30 زبان و در 37 كشور شمارش كنيم و انتظار داريم كه پيش از پايان اين بررسيها مخطوطات بيشترى را پيدا كنيم.

هدف ما در بحث كنونى اين است كه خلاصه‏اى از بررسيهاى ياد شده و نتايجى را كه به آن رسيده‏ايم، براى نخستين بار به جامعه علمى تقديم كنيم. بى‏ترديد، آگاهيهايى كه در اين جا ارائه مى‏دهيم، معلومات نهايى در اين باره نيست، بلكه اميدواريم از طريق انتقادهاى سازنده و همكاريهايى كه از دوستان متخصص انتظار داريم، بتوان به دقت نظر بيشترى رسيد.

در بررسى موضوع مورد نظر، به اين نتيجه رسيديم كه بيشترين تعداد اينمخطوطات مربوط به ترجمه قرآن كريم بهزبان فارسى، پس از آن زبان تركى و سپسزبان اردو است. همچنين نسخه‏هاى خطى ديگرىوجود دارد كه مربوط به زبانهاى آسيايى،اروپايى و آفريقايى است، و به اين نتيجهرسيديم كه قسمت اعظم اين مخطوطات در كتابخانه‏هاى تركيه، ايران، هند و انگلستان قرار دارد (نگاه كنيد به جدولهاى 1ـ3) و اين تعداد همچنان كه گفتيم آمار نهايى نيست، بلكه انتظار مى‏رود در اثر آگاهيهاى تازه‏اى كه كسب خواهيم كرد بر آن افزوده گردد. نيز اين آمار و ارقام مشتمل بر نسخه‏هاى مكرر از يك ترجمه است كه نشانگر اهميت ويژه قرآن كريم است، به گونه‏اى كه هرگز هيچ كتابى مانند آن، اين گونه مورد توجه قرار نگرفته است. اين تعداد ترجمه به روشنى بيانگر اهتمامكشورهاى غير عرب به دين اسلام است.

انواع ترجمه

نوع اول، ترجمه كلمه به كلمه يا لفظى است و آن ترجمه‏اى است كه بر جايگزينى كلمات يا الفاظ با كلمات و الفاظ ديگر استوار است. در اين نوع ترجمه، واژه‏هاى بيگانه آن گونه انتخاب مى‏شوند كه به نظر مى‏رسد به صورت دقيق معادل كلمات عربى هستند. معمولاً اين نوع ترجمه‏ها با دو زبان در سطرهاى متوالى ترتيب مى‏يابند، به صورتى كه كلمات بيگانه زير كلمات عربى و هماهنگ با آن نوشته مى‏شود. مترجم در اين نوع ترجمه نمى‏كوشد كه جمله ادبى كاملى بسازد، چون كار او متمركز در گزينش بهترين معادل يا مرادف هر يك از واژه‏هاى عربى است. البته به طور طبيعى كلمات معادل بر حسب تطور زبان ترجمه در طول زمان تغيير پيدا مى‏كند و اين مسئله براى دانشمندان لغت اهميت ويژه‏اى دارد، چون متن عربى قرآن كريم تا امروز به همان شكل اصلى خود و بدون كوچك‏ترين تغيير باقى مانده، ولى واژه‏هايى كه به عنوان معادل اصلى عربى پايدار انتخاب مى‏شوند به مرور زمان تغيير مى‏يابند و براى همين است كه ترجمه‏هاى قرآن كريم منبعى بسيار مهم براى فهم معانى كلمات عربى و بررسيهاى لغوى به شمار مى‏آيند.

در ترجمه كلمه به كلمه، فهم معناى كامل متن بر عهده خواننده گذاشته مى‏شود، ولى گاهى سطح شناخت خواننده در حدّى نيست كه او را به معناى متن عربى برساند؛ اينجاست كه متن عربى، شرح و تفسير بيشترى طلب مى‏كند. براى پاسخگويى به اين نياز، نوع دوم ترجمه پديد مى‏آيد.

نوع دوم ترجمه بر اساس تفسير انجام مى‏گيرد و مترجم معناى متن را در قالب جمله‏هايى زيبا منتقل مى‏كند. بى‏شك در اين نوع ترجمه مترجم مسئوليت بيشترى دارد، چون او مى‏تواند واژه‏هاى بيشترى را به كار گيرد و توضيحاتى را از منابع مختلف مانند احاديث يا تفاسير يا ترجمه‏هاى ديگر بر آن بيفزايد تا عبارات او از قوت و وضوح بيشترى برخوردار شود. نتيجه اينكه اين نوع ترجمه‏ها نوعى تعليقه و توضيح بر متن قرآن است.

در باب ترجمه‏هاى «ميان سطرى» كه در آنها سطر متن عربى در رديف سطر ترجمه به زبان ديگر قرار دارد ــ و غالباً مترجمان آنها ناشناخته‏اند ــ در مرحله اول دشوار است كه تعيين كنيم آيا اين نسخه‏هايى كه پيش روى ما قرار دارند، نسخه‏هايى مختلف از يك ترجمه‏اند يا ترجمه‏هاى گوناگونى هستند. ولى ترجمه‏هاى تفسيرى، مشتمل بر مقدمه و فهرست محتويات است و داراى ويژگيهاى خاصى است كه مربوط به شيوه نگارش است و به همين جهت در مقام تطبيق دو متن، تعيين اينكه هر دو يك ترجمه و يا دو ترجمه جداگانه‏اند تا اندازه‏اى آسان است.

در كنار دو نوع ترجمه‏اى كه در بالا گفته شد، ترجمه‏هاى كوتاه يا داراى جمله‏هاى كامل هم وجود دارند كه به ترجمه‏هاى چاپى عصر حاضر شباهت دارند.

نسخه‏هاى خطى ترجمه‏هاى قرآنى را از نظر ديگر مى‏توان به دو گروه تقسيم كرد:

گروه اول: ترجمه‏هاى كامل

گروه دوم: ترجمه‏هاى جزئى

در كنار اينها ترجمه‏هايى نيز هستند كه مترجمان آنها به دلايل گوناگون نتوانسته‏اند آنها را كامل كنند كه بايد ميان اين ترجمه‏هاى غير كامل با ترجمه‏هاى جزئى فرق گذاشت، چون در ترجمه‏هاى غير كامل هدف مترجم اين نبوده كه اجزاى خاصى از قرآن را ترجمه كند و بقيه را ترجمه نكند. لذا احتمال دارد كه اجزاى ناقص اين ترجمه‏ها كه در نگاه اول ناقص به نظر مى‏رسند، در مجموعه خطى ديگرى پيدا شود.

ترجمه‏هاى كامل معمولا با متن عربى قرآن كريم همراهند. البته گاهى نسخه‏هايى پيدا مى‏شوند كه قسمتى از اجزاى آن از ميان رفته است كه بايد راجع به اين گونه نسخه‏ها دقت كافى به عمل آيد. برخى از ترجمه‏ها نيز بيش از يك مجلدند و گاهى اين مجلدات از لحاظ ويژگيهاى ظاهرى مانند كاغذ، نوع خط، تزيينات و نيز زبان با يكديگر اختلاف دارند، بلكه گاهى در تاريخِ نسخه‏بردارىِ برخى از مجلدات تناقض وجود دارد و اين بسا از آنجا ناشى مى‏شود كه كسى مالك مجموعه معينى بوده و كوشيده است تا آن را با مجلداتى كه در زبانهاى مختلف به دست آورده كامل كند. روشن است مجلداتى كه با اين هدف جمع آورى مى‏شوند، ممكن است بعدها در مجموعه‏هاى مختلف پراكنده گردند، و از آنجا كه تبادل نسخه‏هاى خطى متعارف نبوده، محال است كه با جمع‏آورى اجزاى مختلف بتوان نسخه واحدى تهيه كرد و از لابه‏لاى نسخه‏هاى پراكنده، كارى كامل انجام داد، مگر از راه بررسيهاى آكادميك كه با آگاهيهاى گسترده و صبر و حوصله رسيدگى شود و بر اساس كتابشناسى باشد، مانند كارى كه ما آن را انجام مى‏دهيم.

ترجمه‏هاى گزينشى شامل دو دسته‏اند:

دسته اول عبارتند از ترجمه‏هاى مربوط به يك يا چند جزء و يا چند سوره و يا چند آيه از قرآن كريم كه گاهى مترجم آياتى را كه مربوط به يك موضوع معين است انتخاب و ترجمه مى‏كند.

دسته دوم ترجمه‏هايى هستند كه نسخه‏بردار، بخشى از اجزاى يكى از ترجمه‏ها را انتخاب مى‏كند. در اين صورت اگر دستيابى به نسخه خطى اصلى ممكن باشد، مى‏توان اين ترجمه‏هاى گزينشى را اجزايى از آن نسخه دانست و چنانچه اين امر ممكن نباشد، بيشترين كارى كه مى‏توان كرد اين است كه اين ترجمه‏ها را در رديف ترجمه‏هاى انتخابى قرار دهيم. تا آنجا كه مى‏دانيم، ترجمه‏هاى انتخابى و گزينشى بيشتر مربوط به جزء بيست و نهم و سى‏ام قرآن، سوره فاتحه، يوسف، يس، اخلاص و نيز آيه 255 سوره بقره (آية الكرسى) است.

بخش عمده ترجمه‏ها به صورت نثر است، هرچند ترجمه‏هايى هم وجود دارند كه شامل انواع نظم هستند. نيز برخى آيات به صورت موزون و مقفى ترجمه شده‏اند. علاوه بر اين، آياتى از قرآن در فرهنگها و معجم‏هاى قرآنى و در كارهاى آكادميك و ادبى و نوشته‏هاى صوفيه ترجمه شده‏اند.

در اينجا ضرورى است كه به اختصار به علل وجود اختلاف در برخى از نسخه‏هاى ترجمه‏هاى قرآن كريم اشاره كنيم. بجز اختلاف ناشى از خطاهاى تلفظى و املايى، بيشتر اختلافها مربوط به تغييرات طبيعى است كه در زبان مقصد پيدا مى‏شود و در بعضى مواقع قاريان آن نسخه از قرآن، تعليقاتى را در حاشيه متن اصلى نوشته‏اند و در مراحل بعدى نسخه‏برداران، آن تعليقات را وارد متن اصلى ترجمه كرده‏اند. گاهى هم بعضى از نسخه‏برداران جمله‏هايى را كه احياناً در متن اصلى ترجمه ناقص و يا افتاده بوده، از روى نسخه خطى ديگر كامل كرده و يا خود به ترجمه آنها پرداخته‏اند.

اهميت هنرى نسخه‏هاى خطى ترجمه قرآن كريم

نسخه‏هاى خطى ترجمه‏هاى قرآن كريم ارزش هنرى بسيارى دارند و اين در مرحله اول به عظمت قرآن كريم و احترام ويژه‏اى كه قرآن در ميان مسلمانان دارد، مربوط مى‏شود كه مصحفها و ترجمه‏هاى قرآن كريم را با خطوط زيبا نوشته و به شكل جالبى جلد كرده‏اند؛ لذا مصاحف و ترجمه‏هاى قرآن نقش مهمى در پيشرفت سريع هنرهاى خط / خوشنويسى، تذهيب و جلدسازى داشته است و اين فنون به سرعت به مرتبه بالايى از ترقى رسيده‏اند.

شك نيست كه اين هنرمندان آثار هنرى خود را در نسخه‏بردارى از قرآن كريم و ترجمه‏هاى گوناگون آن به عنوان يك كار مقدس پديد آورده و مسئوليتى را كه بر عهده آنان بوده به خوبى درك كرده‏اند و اين همان مسئوليت بزرگى بوده كه از جهت اخلاقى و شرعى داشتند. آنان همه مهارتهاى خود را در نگارش، آراستگى ظاهرى و جلدسازى قرآن كريم به كار گرفته و نهايت سعى خود را كرده‏اند تا از بهترين مواد ممكن استفاده كنند. به همين جهت است كه نسخه‏هاى خطى ترجمه‏هاى قرآن كريم موضوع مهمى در پژوهشهاى مربوط به فنون خط و تذهيب و جلدسازى به شمار مى‏رود و پژوهش در مواد اوليه و ابزار و شيوه‏هاى به كار رفته در آماده كردن اين شاهكارهاى فنى در حد خود اهميت ويژه‏اى دارد.

نسخه‏هاى خطى ترجمه‏هاى قرآن كريم، از لحاظ ترتيب عناصر گوناگونند؛ مثلاً در ترجمه‏هاى لفظ به لفظ (تحت اللفظى) كلماتى كه با كلمات عربى مرادف‏اند، ميان سطرها نوشته مى‏شوند. به طور كلى، نوع خط ترجمه با نوع خط متن عربى قرآن متفاوت است و ترجمه با حروفى كوچك‏تر و ريزتر نوشته مى‏شود. اين نوع ترجمه‏ها را معمولاً با رنگى متفاوت از مركّب متن و بيشتر با رنگ قرمز و خط كج مى‏نويسند، (نگاه كنيد به شكل 1). گاه نيز نسخه‏هايى پيدا مى‏شوند كه بيش از يك ترجمه دارند و ترجمه‏ها به صورت متناوب در چند سطر و به زبانهاى مختلف قرار دارند. همچنين نسخه‏هايى پيدا مى‏شوند كه هم ترجمه تحت اللفظى دارند و هم ترجمه تفسيرى (نگاه كنيد به شكل 2). نسخه‏هايى نيز هستند كه مشتمل بر سه نوع ترجمه‏اند: ترجمه زيرنويس، ترجمه كوتاه و ترجمه تفسيرى (نگاه كنيد به شكل 3). قابل ذكر است كه در نسخه‏هايى كه بيش از يك ترجمه دارند، در كنار ترجمه، اقدام به تفسير هم شده است (نگاه كنيد به شكل 4).

به طور كلى ترجمه‏هاى تفسيرى با خط شكسته ريز در حاشيه متن قرآن نوشته مى‏شود و گاهى هم روشهاى ديگرى براى جدا كردن آيات از متن در ترجمه‏هاى تفسيرى به كار مى‏رود. مثلاً گاهى متن قرآن با مركّبى از رنگ متفاوت و يا با خط بزرگ يا درشت نوشته مى‏شود، و گاهى هم آيات به صورت جدول نوشته مى‏شود و طبعاً از متن ترجمه جدا مى‏گردد و يا خطوطى بالا يا پايين آيات كشيده مى‏شود (كه غالباً با مركّب قرمز است) و به اين ترتيب ميان آن و بقيه متن جدايى حاصل مى‏شود و ممكن است نام سوره‏ها و عنوانها با رنگ متفاوت نوشته شود يا آراسته گردد.

اين مشخصات كه مخصوص ترجمه‏هاى كامل است، گاه ــ هرچند به ندرت ــ در ترجمه‏هاى انتخابى هم ديده مى‏شود و همان اهتمامى كه در خط و تذهيب و جلدسازى در ترجمه‏هاى كامل ديده مى‏شود، در آنها هم مشهود است.

براى نمونه از چند نسخه نام مى‏بريم كه در كتابخانه سليمانيه موجود است: تفسير اسماعيل بن احمد آنكارايى بر سوره فاتحه كه تحت عنوان «الفتوحات العينية» است (نگاه كنيد به شكل 5)، و تفسير شيخ الاسلام اسعد افندى بر آية الكرسى (نگاه كنيد به شكل 6). نيز ترجمه‏هايى وجود دارد كه مشتمل بر بيش از يك سوره است، مانند نسخه خطى موجود در كتابخانه توپقاپى سراى كه از قرن هشتم باقى مانده و مشتمل بر سوره‏هاى فاتحه، انعام، فاطر و يس است. اما نسخه خطى اوخچى‏زاده محمد بن محمد، با عنوان «النظم المبين فى الآيات الاربعين» شامل ترجمه چهل آيه از قرآن است. اين اثر نمونه‏اى از ترجمه‏هاى منظوم است كه در كتابخانه سليمانيه موجود است (نگاه كنيد به شكل 7). بيشتر ترجمه‏هاى ياد شده پيشرفت در هنر جلدسازى را هم نشان مى‏دهند.

آمار ترجمه‏هاى قرآن كريم بر حسب كشورها و زبانها

همچنان كه پيشتر گفتيم، بيش از 4000 نسخه خطى از ترجمه‏هاى قرآن وجود دارد كه شامل 30 زبان است و در 37 كشور قرار دارد. اين تعداد شامل نسخه‏ها و مجلدات مختلفى است و تعداد قابل توجهى از آنها در كتابخانه‏هاى تركيه، ايران، هند و انگلستان قرار دارد. هر كدام از كتابخانه‏هاى آلمان، روسيه، پاكستان، فرانسه، اسپانيا، واتيكان، عربستان سعودى و مصر نيز، 25 تا 100 نسخه را در خود جاى داده‏اند (نگاه كنيد به جدول شماره 3). بيشتر اين ترجمه‏ها از نظر زبانى و خصوصيات ديگر از اهميت بالايى برخوردارند. آمارى كه در اين جدول آمده است، تنها به توزيع اين نسخه‏ها در كشورهاى مختلف اشاره مى‏كند و هرگز بيانگر ارزش و اعتبار آنها نيست.

از اين آمار معلوم مى‏شود كه بيشترين ترجمه‏هاى قرآن كريم به زبانهاى فارسى و تركى و اردو بوده و حدود 90% اين ترجمه‏ها به دو زبان فارسى و تركى است. يكى از علل بالا بودن آمار ترجمه قرآن كريم به اين دو زبان آن است كه ايرانيان و تركها از نخستين ملتهايى بودند كه اسلام را پذيرفتند و به سرعت حروف عربى را به كار گرفتند، با اينكه خودشان داراى تاريخ، ميراث فرهنگى و هنرهايى اصيل بودند.

ترجمه‏هاى فارسى از نظر تعداد، بر ترجمه‏هاى تركى فزونى دارند و اين شايد بدان جهت باشد كه ملتهاى ديگرى هم بوده‏اند كه زبان فارسى را زبان نگارش و ادب خود قرار داده بودند كه از جمله آنها تركهاى آسياى ميانه و آناتولى و نيز اقوامى در هند را مى‏توان نام برد.

واقعيت اين است كه بسيارى از ترجمه‏هاى فارسى توسط مترجمان ترك زبان صورت گرفته است. در همين جا بايد تأكيد كنيم كه دادن آگاهيهاى مفصل از هزاران ترجمه‏اى كه در اين دايره مى‏گنجد، امكان‏پذير نيست، ولى اميدواريم پس از كامل شدن اين طرح علمى، افقهاى وسيع‏ترى در اين زمينه باز شود و زمينه‏هاى ديگرى براى بحث و بررسى پديد آيد.

قديمى‏ترين ترجمه فارسىِ شناخته شده، همان ترجمه تفسير طبرى است كه گروهى از علما در عهد منصوربن نوح سامانى (متوفاى 350 ه / 956 م) به آن اقدام كردند. البته ما در بررسيهاى خود به يك ترجمه فارسى تحت اللفظى از مترجمى ناشناخته برخورد كرديم كه از سوره حجرات تا پايان قرآن كريم را در بردارد و در آخرين صفحه آن همان گونه كه در فهرست آمده، چنين درج شده است: اين نسخه را خطاط معروف على بن مقله در سال 308 ه / 936 م (يعنى نيم قرن پيشتر از ترجمه ابن نوح) كتابت كرده است. اما پس از بررسى نسخه و با توجه به نوع خط آن به اين نتيجه رسيديم كه اين نسخه مربوط به زمان ابن مقله نمى‏شود، بلكه در قرن نهم هجرى نسخه‏بردارى شده است. اين نسخه اكنون در دارالكتب المصرية (به شماره 64 مصاحف) موجود است.1

نخستين نسخه موجود از ترجمه فارسىِ تفسير طبرى، نسخه‏اى است كه در كتابخانه عمومى بورساى تركيه نگهدارى مى‏شود. تاريخ اين نسخه به سال 562 ه/1166ـ1167 م برمى‏گردد. اين نسخه طلاكارى شده است و از سوره «مؤمنون» تا سوره «سبأ» را دربر دارد.

از قرن پنجم هجرى (يازدهم و دوازدهم ميلادى) به بعد، تعداد ترجمه‏هاى فارسى ميان سطرى و ترجمه‏هاى تفسيرى افزايش يافته كه علتِ آن، نسخه‏بردارى‏هاى متعدد از يك ترجمه و نيز افزونى ترجمه‏هاى جداگانه بوده است. ترجمه تفسيرى‏اى كه حسين واعظ كاشفى آن را انجام داده و به نام مواهب عليّه يا التفسير الحسينى معروف است، از جمله ترجمه‏هاى فارسى است كه نسخه‏هاى بسيارى دارد و ما توانستيم بيش از 300 نسخه از آن را شناسايى كنيم كه قديمى‏ترين آنها به سال 871 ه/1492 م برمى‏گردد. از اين ترجمه نسخه‏اى ناقص در كتابخانه سليمانيه استانبول موجود است.

نخستين ترجمه‏هاى تركى قرآن كريم با لهجه تركى شرقى بوده. برخى منابع احتمال داده‏اند كه تفسير طبرى به تركى نيز ترجمه شده بوده است، چون در ميان دانشمندانى كه تفسير طبرى را به فارسى ترجمه كردند، چند تن از دانشمندان ترك هم بوده‏اند، ولى در حال حاضر نسخه‏اى از اين ترجمه تركى در دست نيست.2

از قديمى‏ترين نسخه‏هاى ترجمه قرآن كريم به لهجه تركى شرقى، ترجمه‏اى است كه تاريخ آن به قرن هفتم هجرى/سيزدهم ميلادى برمى‏گردد و به زبانى نوشته شده، شبيه به زبانى كه اكنون در منطقه ماوراء النهر رايج است. اين ترجمه در 343 برگ است3 و در كتابخانه آستان قدس رضوى موجود است. اين نسخه ترجمه ديگرى را مربوط به سال 647ه/1249 م به پيوست دارد كه توسط عبدالقادر بن طاهر بغدادى (متوفاى سال 429ه/1038م) انجام گرفته و ترجمه هشت سوره نخست قرآن كريم به زبان اُزبكى است كه نسخه‏اى از آن در آكادمى علمى ازبكستان در تاشكند موجود است.4

در كتابخانه آستان قدس رضوى يك نسخه خطى (به شماره 293) وجود دارد كه مشتمل بر يك ترجمه ميان سطرى و يك ترجمه تفسيرى است و به سال 737ه/1337م برمى‏گردد و از سوره «ص» تا پايان قرآن كريم را دربر دارد.5

در اينجا بايد از ترجمه موجود در موزه آثار اسلامى تركيه ياد كنيم كه در سال 734ه/1333 م نسخه‏بردارى شده و خصوصيات زبان ادبى رايج در آسياى ميانه را دارد.6 نيز از نسخه ديگرى ياد مى‏كنيم كه مربوط به قرن نهم هجرى/پانزدهم ميلادى است كه در كتابخانه موزه آسيايى شهر سن‏پترزبورگ قرار دارد. اين نسخه علاوه بر ترجمه تحت اللفظى قرآن به لهجه تركى قاراخانى، حاوى توضيحات و قصه‏هايى است كه ويژگيهاى لهجه‏هاى تركى «قپچاق»، «غز» و حتى «جغتايى» را دارد. از همين رو، برخى از مصادر بيشتر احتمال مى‏دهند كه اين نسخه به زبان تركى خوارزمى باشد.7 همچنين نسخه‏هايى از ترجمه قرآن كريم به زبانهاى تركى آذربايجانى، قاراخانى، اويغورى، جغتايى و تاجيكى وجود دارد كه بيشتر مربوط به زمانهاى متأخر است.8

نخستين ترجمه قرآن كريم به زبان تركى آناتولى در عصر اميران و پس از سقوط سلاجقه آناتول انجام گرفت و نسخه‏هاى اول آن مشتمل بر ترجمه و تفسير سوره‏هاى كوتاه بود. قديم‏ترين اين ترجمه‏ها در سال 826 ه /1423 م نوشته شده و عنوان «تفسير سوره ملك» Tefsiri Sure-i Mulk دارد و اكنون در كتابخانه بوردور Burdur در تركيه نگهدارى مى‏شود.10

در قرن هشتم هجرى/چهاردهم ميلادى، براى نخستين بار در آناتول ترجمه‏هاى كاملى از قرآن نگارش يافت و بيشتر ترجمه‏هاى تفسيرى بر اساس تفسير ابوالليث سمرقندى بود كه احمد داعى، موسى اِزينكى و ابن عربشاه، هر كدام جداگانه اين تفسير را به تركى ترجمه كردند. غالباً اين سه ترجمه پژوهشگران را به اشتباه مى‏اندازد، در حالى كه اينها سه ترجمه مستقل از يك متن‏اند. در حال حاضر چندين نسخه خطى از تفسير ابوالليث كه مربوط به قرن هشتم هجرى/پانزدهم ميلادى است موجود است كه در بيشتر آنها نام مترجم ذكر نشده است.

ما هنوز درباره همه نسخه‏هاى خطى ترجمه‏هاى قرآن كريم به زبان اردو كه به رقم هفتاد مى‏رسند، اطلاعات مشخص و مفصلى به دست نياورده‏ايم، ولى بنابه معلومات محدودى كه داريم، معتقديم كه تاريخ قديمى‏ترين نسخه خطى به زبان اردو به سال 1000 ه 1591ـ1592م بازمى‏گردد. اين نسخه‏هاى خطى عبارتند از ترجمه‏هاى گزيده‏اى كه نام مترجم هيچ يك از آنها ذكر نشده است.11 معروف است كه محمدباقر فضل‏اللّه‏ حيدرآبادى مترجم نسخه‏اى است كه تاريخ آن به سال 1115ه/1703ـ1704 م برمى‏گردد.12 همچنين نسخه‏هايى از ترجمه‏هاى قرن سيزدهم هجرى/هجدهم و نوزدهم ميلادى وجود دارد كه نام مترجمان آنها ذكر نشده است. نيز چندين نسخه خطى از ترجمه شاه رفيع‏الدين دهلوى و برادرش شاه عبدالقادر دهلوى در دست است.

«روبرت كتونى Robertis Ketensis» نخستين كسى بود كه قرآن كريم را در سال 1143 ميلادى به زبان لاتينى ترجمه كرد. از اين ترجمه هشت نسخه خطى در كتابخانه ملى پاريس Bibliotheque Nationale وجود دارد.13 و نيز نسخه‏هايى از ترجمه قرآن به زبان لاتين وجود دارد كه اين افراد آنها را ترجمه كرده‏اند: روبرت اهل چستر Robert von Chester، هرمان اهل كارنتيا Hermann von Carinthia14، ژوللموس ريموندوس مونستاGuillelmus Raymondus Monceta15، ماركوس كونانيكوس تولتانوس Marcus Conanicus Toletanus16، دومينك ژرمانوس سليزىDominic Germanus Silesie 17، آبراهام هينكلمان Abraham Hinckelmann18، نيكولاس ويليام شرودرNicolas Wilheim Schroder 19، جان هنرى پاراو Jean Henri Parau20 و دوينوس وارينوس Devinus Warenus21. در كنار اينها، ترجمه‏هاى ديگرى نيز وجود دارد كه نام مترجمان آنها را نمى‏شناسيم.22

تنها نسخه خطى ترجمه قرآن كريم به زبان چينى كه به آن دست يافته‏ايم، به قرن سيزدهم هجرى/هجدهم ميلادى برمى‏گردد و در 61 برگ در كتابخانه وزارت هند India Office Library در لندن به شماره Arabic Ms 3340 نگهدارى مى‏شود.23 همچنين توانستيم به وجود سه نسخه خطى از ترجمه قرآن كريم به زبان ارمنى پى ببريم كه دو نسخه آن در آلمان و سومى در ايران است. نيز ترجمه ديگرى به قلم استفانوس Stephanos در بوپال هند وجود دارد.24 دو نسخه‏اى كه در آلمان است، يكى در كتابخانه توبينگن Tübingen(Ma. XIII 84)25 و دومى در كتابخانه ملى آلمان Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz Orientabt.26 به شماره (Or. Quart 605) قرار دارد. نسخه دوم در سال 1803 در استانبول كتابت شده و 186 برگ است. هنوز از مشخصات نسخه‏اى كه در يك كليساى ارمنى در ايران وجود دارد آگاهى به دست نياورده‏ايم.27

سه نسخه خطى از ترجمه قرآن كريم به يكى از لهجه‏هاى زبان فولانى Fulani كه لهجه پولار Pular است در داكار سنگال وجود دارد و دو نسخه نيز در بنگاه فرانسوى آفريقاى سياه Institut Français de lAfrique Noireبه شماره‏هاى (IFAN 57, 58) موجود است و در هر دو، ترجمه هر آيه در صفحه‏اى مستقل قرار دارد.28 نسخه سوم از 622 برگ تشكيل يافته و به شماره (IFAN 99) ثبت شده و تاكنون كامل بودن اين ترجمه مشخص نشده است.29

همچنين توانستيم بر وجود دو نسخه خطى از ترجمه قرآن كريم به زبان هلندى (فلمنكى) پى‏ببريم كه نسخه اول 281 برگ است و توسط سالمون شوايگر Salamon Swigger ترجمه شده و اكنون در كتابخانه سلطنتى آلبرت Royal Albert Library در بروكسل بلژيك قرار دارد30 و نسخه دوم، از مترجمى ناشناخته، در كتابخانه دانشگاه ليدن Leiden در هلند است.31

نيز دو نسخه خطى از ترجمه قرآن كريم به زبان عبرى موجود است كه يكى از آنها را يعقوب بن اسرائيل Jacob Ben Israel ترجمه كرده و كتابت آن در سال 1636 در بندقيه انجام يافته است و عنوان «سفرها القرآن» را دارد. اين نسخه هم اكنون در كتابخانه بادليان Bodleian در دانشگاه آكسفورد (MS.Michael 113) است32. در همين كتابخانه، نسخه ديگرى از متن عربى قرآن كريم (Huntington 529) وجود دارد كه همراه با ترجمه عبرى در داخل متن و حاشيه‏ها به قلم مترجمى ناشناخته است و تاريخ آن به سال 1600 ميلادى برمى‏گردد.33

نسخه‏اى خطى از ترجمه قرآن به زبان انگليسى به تاريخ 1805ـ1806 ميلادى وجود دارد كه تنها شامل آياتى است كه بر ديوارهاى داخلى مسجد تاج محل نقش بسته است. اين ترجمه 79 برگ است و در كتابخانه ملى پاريس قرار دارد (Arabe 4529).34 نيز از تنها نسخه خطى ترجمه ايتاليايى قرآن كريم در فهرست تاسى Tassy35 اطلاع يافتيم ولى نتوانستيم از اين نسخه كه ترجمه سوره بقره را دربردارد، اطلاعاتى به دست آوريم.

همچنين توانستيم به وجود هشت نسخه خطى از ترجمه قرآن كريم به زبان جاوى پى ببريم. سه نسخه از اينها تعليقاتى برگرفته از تفسير جلالين است كه در كتابخانه ملى پاريس به شماره (MS. Arabe 654)36 و كتابخانه دانشگاه سلطنتى ليدنBibliothek der Rijkuniversiteit به شماره‏هاى (OR 188637 و OR 6890)38 قرار دارند. نسخه ديگرى به زبان جاوى وجود دارد كه ترجمه سوره فاتحه را دربرگرفته و تاريخ آن به قرن نوزدهم ميلادى برمى‏گردد و در كتابخانه ملى برلين به شماره (Schoem. II.19)39 قرار دارد، و نيز دو نسخه در كتابخانه دانشگاه سلطنتى ليدن هلند به شماره‏هاى (209740 و 5697)41 وجود دارد و در كتابخانه Bibliotheca Bonnensi Servantur يك نسخه خطى به شماره (85a) موجود است كه 264 برگ است،42 و بالاخره ترجمه‏اى از سوره بقره در ضمن مجموعه‏اى خطى به شماره (MS. Arabic Loth 2448) در كتابخانه وزارت هند موجود است.43

تنها نسخه خطى ترجمه قرآن به زبان كانمبو Kanembu به صورت ميان سطرى، نسخه‏اى است كه تاريخ آن به سال 1080 ه/1669ـ1667 م بر مى‏گردد و به خط مغربى است.44 در حاشيه اين اثر، تعليقاتى با عنوان «جامع احكام القرآن» به قلم عبداللّه‏ محمد وجود دارد.

تاريخ تنها نسخه خطى قرآن به زبان كردى كه به آن پى‏برديم، به سال هجرى 1349 هجرى 1930ـ1931 ميلادى برمى‏گردد. اين ترجمه در كتابخانه صلاح‏الدين در اربيل عراق قرار دارد و مترجم آن عبدالكريم قاضى است. اين قرآن به خط مترجم و داراى هشت جزء است. نيز در كتابخانه خصوصى مسعود محمد جالى‏زاده پسر ملا محمد يك نسخه خطى به صورت ترجمه تفسيرى وجود دارد. اين ترجمه به وسيله جالى‏زاده محمدبن جمال الدين عبداللّه‏ بن ضياء الدين محمد اسعد كاك جالى Kakjali انجام گرفته است.45 ما اطلاع بيشترى از اين نسخه خطى نداريم و همچنان به اطلاعاتى درباره نسخه‏هاى خطى ترجمه قرآن كريم به زبان بولندى (بولونى) نياز داريم.46

در كتابخانه دانشگاه ليدن دو نسخه خطى به زبان ماكسار Macassar (اندونزى) به شماره‏هاى (Bugis Makasar 36 & 52) وجود دارد.47

بيشترين ترجمه‏هاى قرآن كريم به زبان مالايى Malay كه به ده ترجمه مى‏رسند و ما به آنها پى‏برديم، ترجمه‏هايى ناقص يا گزيده‏اند. برخى از نسخه‏ها تنها حاشيه‏هايى به زبان مالايى دارند. حجيم‏ترين نسخه در كتابخانه ديوان بهاسا Dewan Bahasa است كه به دو خط عربى و جاوى نوشته شده است.48 در دانشگاه ليدن در هلند ترجمه‏اى تحت اللفظى از تفسير جلالين وجود دارد به شماره (OR. 3224) كه تاريخ آن به قرن نوزدهم ميلادى برمى‏گردد.49 نيز نسخه خطى ديگرى از قرآن در كتابخانه ملى پاريس به شماره (Arabes Suppl. 129) وجود دارد كه 290 برگ است و تعليقاتى ميان سطرى دارد.50 در كتابخانه انجمن سلطنتى آسيايى، دو ترجمه به زبان مالايى (Callmark: Malay 79, Arabic 4) وجود دارد كه به ترتيب 352 برگ51 و 19 برگ52 هستند. نيز ترجمه‏اى از سوره فاتحه در كتابخانه دانشگاه كارل ماركس در شهر لايپزيك Leipzig به شماره (MS. Or 896b)53 و ترجمه‏اى از سوره كهف در كتابخانه دانشگاه كمبريج به شماره (Ii. 6. 45)54 وجود دارد. در كتابخانه ديوان بهاسا يك نسخه خطى از ترجمه تفسير جلالين به تاريخ 1450 ميلادى به شماره (97) موجود است كه در تملك جلال الدين بن احمد محلى بوده و در آغاز آن برخى از حاشيه‏ها به زبان مالايى و پاره‏اى تعليقات به صورت زيرنويس به زبان جاوه است.55

همچنين در كتابخانه دانشكده كنجز كالج در دانشگاه كمبريج نسخه‏اى خطى از تفسير زمخشرى با عنوان الكشاف به شماره 86 وجود دارد و در پايان آن حاشيه‏هايى نوشته شده كه احتمالاً به زبان مالايى است.56

نيز از وجود ترجمه سوره غاشيه تحت عنوان «ترجمة سورة الغاشية» به زبان پنجابى اطلاع يافتيم كه در كتابخانه‏اى خصوصى است، اما نتوانستيم مشخصاتى از آن به دست آوريم.57 در ميان ترجمه‏هاى قرآن به زبان پشتو Pashto (كه زبان افغانستان و شمال پاكستان است) نسخه‏اى خطى تحت عنوان «شرحى مندوم بار الآيات القرآنية والاحاديث النبوية» موجود است كه اديب محمد سامد [؟] آن را در تاريخ 1125ه /1713 م ترجمه كرده است. اين نسخه در كتابخانه خصوصى ظاهرشاه در افغانستان است.58 دو ترجمه ديگر به نامهاى تفسير البدر المنير و تفسير الضحى در كتابخانه وزارت مطبوعات و ارشاد به شماره‏هاى 18559 و 18860 موجود است. ديگر نسخه خطى، مشتمل بر ترجمه سوره‏هاى فاتحه و اخلاص، مربوط به قرن هجدهم ميلادى است كه در كتابخانه وزارت هند در لندن به شماره (Or. 6274) نگهدارى مى‏شود.61

از پنج نسخه خطى كه به زبان روسى به دست آمد، يكى نسخه‏اى است كه مترجم آن بوگوسلافسكى D. N. Boguslavsky است و تاريخ 1871 را دارد. اين ترجمه روسى بر اساس تفسير المواهب العلية به قلم حسين واعظ كاشفى است كه ترجمه آن به زبان تركى به قلم اسماعيل فروح در آرشيو آكادمى علوم (بخش Spb)62 موجود است. نيز ترجمه كاملى از قرآن كريم به زبان روسى در 780 صفحه كه توسط پيتر واسيليويچ پوستنكوف Piotr Vasilyevich Postnikov صورت گرفته، در آرشيو دولت مركزى كارهاى باستانىCentral State Archives of Ancient Acts در مسكو (F. 181, opis 1, N 148/217) موجود است كه بر اساس ترجمه فرانسوى قرآن اثر آندره دوريه Andre du Ryer انجام گرفته است. از همين ترجمه نسخه ديگرى شامل بيست سوره نخست قرآن در دست است كه در كتابخانه آكادمى علوم سن پترزبورگ (بخش مخطوطات شماره‏هاى 6،7،33) قرار دارد.63

درباره يك نسخه خطى روسى كه گفته مى‏شود توسط ولاديمير لزيفى Volodymyr Lezevyeترجمه شده اطلاع دقيقى به دست نياورديم. اين نسخه در كتابخانه مركزى آكادمى اوكراين نگهدارى مى‏شود.64 نيز در كتابخانه مركز بررسيهاى شرقى در سن‏پترزبورگ (فهرست N168، شماره D723) ترجمه‏اى ميان سطرى وجود دارد كه به قرن نوزدهم برمى‏گردد. اين اثر در 480 صفحه است و ترجمه سوره‏هاى فلق و ناس را ندارد.

در مركز بررسيهاى سندى در دانشگاه سند پاكستان به وجود يازده نسخه از ترجمه قرآن كريم به زبان سند آگاهى يافتيم. از اين نسخه‏ها سه نسخه خطى تحت عنوان «قصه حضرت يوسف جو» «Qissa Hazrat Yusuf Jo» است كه شخصى به نام احمد آن را ترجمه كرده است. نيز قاضى شرف الدين سهوانى ترجمه مخطوطى تحت عنوان قرآن مجيد مترجم سندى دارد. سه نسخه خطى ديگر، اجزايى از التفسير الهاشمى است كه در سال 1170ه/1659م به وسيله مقدوم محمد هاشم تهاتوى ترجمه شده است. نسخه‏هاى ديگر عبارتند از: ترجمه تفسيرى از مولانا عبيداللّه‏ سندى (1289-1363ه/1872-1944م) و نيز ترجمه‏اى همراه با تفسير كه آن را «ميان فاضل شاه» در سال 1322 ه /1904ـ1905 كامل كرده است و «تفسير القرآن المجيد» از مترجمى ناشناخته. نيز در كتابخانه وزارت هند در لندن، ترجمه‏اى از سوره يوسف به زبان سندى موجود است (MS. Sind 4).65

اطلاعاتى وجود دارد كه نسخه‏اى خطى به زبان سيامى (تايلندى) در دانشگاه كنساس Kansasموجود است.66 البته ما در انتظار دريافت آگاهيهاى بيشترى از آن هستيم.

همچينن نسخه‏هايى از ترجمه قرآن كريم به زبان سريانى وجود دارد كه عبارتند از دو نسخه خطى كه در كتابخانه دانشگاه هاروارد در آمريكا و كتابخانه جان ريلند John Ryland در منچستر67 نگهدارى مى‏شوند و هنوز اطلاع مفصلى از آنها به دست نياورده‏ايم.

ما همچنين از وجود بيست و دو نسخه خطى از ترجمه قرآن كريم به زبان سواحلى در كتابخانه دارالسلام تانزانيا آگاهى پيدا كرديم. آنها ترجمه‏هاى سوره‏هاى مختلف‏اند. شش نسخه خطى از آنها ترجمه احمد باشيخ حسين، ده نسخه از مترجمى به نام «منصب»، يك نسخه از مسعود عبداللّه‏ و مترجم پنج نسخه ديگر ناشناخته است.68

تنها نسخه خطى ترجمه قرآن كريم به زبان ولوف Wolof (زبان غرب آفريقا) توسط محمد ديمى ترجمه شده است. اين ترجمه در دو جلد قرار دارد و از آن با نام تفسير قرآنى ياد مى‏شود. نسخه خطى آن در داكار قرار دارد.69

دكتر انيس كاريچ Enes Karic از سه نسخه ترجمه قرآن به زبان بوسنى خبر داده است؛ از جمله: ترجمه ميان سطرى حافظ سعيد زنونوويچ Zenunovic و نسخه‏اى كه حلمو ساريچ Hilmo Saric آن را كتابت كرده است. نسخه اول در جنگ جهانى دوم، و نسخه ديگر در طول سى سال گذشته از ميان رفته است. نسخه خطى سوم ترجمه فتن كولينوويچ Fatin Kulenovic به زبان بوسنى است كه در واقع برگردانى از كتاب معانى القرآن الكريم نوشته ابراهيم حقى ازميرلى است. اين نسخه خطى در دو جلد در «سارايوو» است كه با حروف لاتين نوشته شده و ما همچنان در انتظار دريافت آگاهيهاى مفصلى از اين سه نسخه خطى هستيم.

نسخه‏هاى خطى ترجمه‏هاى قرآن كريم از جهات گوناگون بررسيهاى دقيقى را مى‏طلبد. آنها علاوه بر اهميت ذاتى خود، منبع مهمى براى شناخت زبان، هنر و تاريخ علوم به شمار مى‏روند و مى‏توان بحثهاى مستقلى را از جهات متعدد به بررسى گسترده اين نسخه‏هاى خطى اختصاص داد. از جمله موضوعاتى كه مى‏توان آنها را مورد بررسى قرار داد، موارد زير است:

انگيزه‏هاى گزينش اجزا، سوره‏ها و آيات معين از قرآن كريم

تفاوتهاى موجود در نسخه‏هاى مختلف ترجمه‏هاى قرآن و علل آن

مقابله ميان نسخه‏هاى مختلفى كه از يك ترجمه وجود دارد، مانند تفسير ابوالليث سمرقندى.

پايان سخن اينكه هدف ما از بحث و بررسى در باب ترجمه‏هاى خطى معانى قرآن كريم‏اين است كه پژوهشگران و دانشمندانى را كه در اين زمينه تخصص دارند، به همكارى با مركز بررسيهاى تاريخ، هنر و فرهنگ اسلامى در استانبول و شركت در آماده‏سازى كتابشناسى جهانى ترجمه‏هاى خطى معانى قرآن كريم تشويق كنيم تا اين كار علمى مهم به نتيجه برسد و تقديم پژوهشگران گردد.

پيوستها

1. نصراللّه‏ مبشر الطرازى، فهرس المخطوطات الفارسية فى دارالكتب المصرية، الجمهورية العربية المتحدة، قاهره، 1966ـ1967، ج 2 ص 151، شماره 2176.

2. Zeki Velidi Togan, »Londra ve Tahran'daki Islām Yazmalarin Bazilarina Dair« Islām Tedkikler Enstitüsü Dergisi,III, 1959-60, pp. 135-8; Fuat Köprülü, Türk Edebyyati Tarihi, Istanbul 1926, pp. 190-3; Abdülkadir Inan, »Eski Turkçe Üç Kuran Tercümesi«. Türk Dili Dergisi, nos 6,7,9 (1952), p. 324.

3. M.A. Fikrat, A Catalogue of the Manuscripts of the Holy Qur'ān in Translation, Preserved in the Library of Āstān-i Quds-i Rizav, Mashhad 1323 sh, p. 89, no 37.

4. A. A. Semenov, Sobraine Vostochnikh Rukopisey Akademii Nauk Uzbekskoy SSR, Tashkent 1952-87, vol.IVP. 55, no. 2870.

5. Fikrat, p. 98, no 53; Ahmad Gulçin Maani, Rahnamā-yi Ganjinah-yi Qur'ān, Tehran, n.d., p. 107, no. 48; David James, Qur'āns of the Mamluks, London 1988, p. 244, no 58.

6. Janos Eckmann, »Kur'ān in Dogu Türkçesine Tercüneleri«, trans. Ekrem Ural. I. Ü. Edebyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyati Dergisi, vol. XXI, (1973), pp. 15-24.

7. Abdulkadir Inan,» Eski Kuran Tercümelernin Dili Mwselesi', Turk Dili Dergisi«, vol, I, no. 7, (April 1952), pp. 395-8; Eckmann, pp. 15-24.

8. Eckmann, pp. 15-24; Muhammad Hamidullah, Kur'ān Kerm Tarihi, trans. Sait_ Mutlu. Istanbul 1965, p. 74; Ahmet Topalogu, »Kurān- Kerm in Ilk Türkçe Tercümeleri ve Cavāhirü'l Asdāf«, Türk Dünyasi Aratimalar, no. 27, (1983), pp. 20, 59; Semonov, vol IV no. 2854; Eckmann, p. 20.

9. Özcan Tabaklar,» Amme Cüzü Tefsiri« (M.A. Thesis, I. Ü. Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Istanbul 1987), p. 53.

10. Ahmet Ate, »Burdur-Antalya ve Havalisi Kütüphanelerinde Bulunan Türkçe, Arapça ve Farsça Bazi Mühim Eserler«, Türk Dili ve Edebyati Dergisi, 2 (1948), pp. 171-91.

11. Sayyarah Digest Monthly (Exclusive issue on the celebration of 1400 years of the revelation of the Holy Qur'ān), Lahore (1973). Qur'ān number XX, pp. 902-3 B/304, B/327, B/321.

12. Ibid., p. 897, A/160.

13. Bibliothèque Nationale, Catalogue des Manuscrits Latins, Paris 1966, vol. V, pp. 334-9, 487-9, 491-2.

14. Der Islam und das Christentum, p. 132, no 35.

15. Muhammad Hamidullah, Le Coran, France 1959, p. XLVI: Bibliothèque Nationale, Catalogue, vol. V, pp. 492-3.

16. Bibliothèque Nationale, Catalogue, vol. V, pp. 339-41; Der Islam..., p. 133, no. 36/Abb.4.

17. Hamidullah, Le Coran, p. XLVII; Marcel Devic, »Une traduction inédite du Coran«, Journal Asiatique, 8ème série I (1983), pp. 343-406.

18. Carl Brockelmann, Katalog der Orientalischen Handschriften der Stadbliorthek zu Hamburg. Teil I. (Die arabischen persischen, turkisschen, malaischen, koptischen, syrischen, athiopischen Handschriften, Hamburg 1908, vol. I, p. 10.

19. Hamidullah, Le Coran, p. XLIII.

20. Hamidullah, Le Coran, p. XLIII; P. Tiele, Catalogus Codicus Manuscriptorum Bibliothecal Universitatis Rheno-Tarajectinal, vol. I, no. 1437; P. Voorhoeve, Handlist of Arabic Manuscripts in the Library of the University of Leiden and Other Collection in the Netherlands, Leiden 1957, p. 227.

21. Hamidullah, Le Coran, p. XLVIII.

22. M. le Baron de Slane, Bibiliothèque Nationale, Départments des Manuscrits. Catalogue des Manuscrits Arabes de la Bibliothèque Nationale, Paris 1883-95, vol. I, pp. 117-8, no 384, p. 137, no 590; Georges Vajda and Yvette Sauvan, Catalogue des manuscrits arabes, 2ème partie: Manuscrits musulmans, Paris 1978, vol. II, p. 3, no. 590; Leopold Delisle, Inventaire des Manuscrits Conservés à la Bibliothèque Nationale sous les no. 8323-11503 du Fonds Latin, Paris 1863, p. 110; W.A Ahlwardt, Verzeichnis der Arabischen Handschriften der Königlichen Bibliothek zu Berlin, Berlin 1887-9, no 413, no. 1032; Brockelmann, vol. I. p. 158, no 299; E. G. Browne, A hand-list of the Muhammedan manuscripts including all those written in the Arabic character, preserved in the libraries of the Uviversity and Colleges of Cambridge, Cambridge 1900, p. 149, nos. 837, 838; Catalogue Général Bibliothèque Municipale de Poitiers, 1894, vol. XXV, p. 2, no 10; Katalog der Handschriften der Königlichen Oftenlichen Bibliothek zu Dresden, Leipzig 1882, vol. I, pp. 55-6; Hamidullah, Le Coran, p. XLVIII.

23. C. A. Storey, Catalogue of the Arabic Manuscripts in the Library of the India Office, vol. 2/1: Qur'anic Literature, London 1930, p. 6, no. 1062.

24. J.D Pearson,» Translation of the Qur'ān«, The Enyclopaedia of Islam, new ed, vol V, p. 431.

25. Franz Nikolaus Finck-Levon Gjandscheizian, Systematisch-Alphabetischer Haupktatalog des Königlichen Universitäts Bibliothek zu Tübingen, (M. Handschriften. a) Orietalische XVIII, Tübingen 1907, p. 117.

26. N. Karamianz, Verzeichnis der Armanischen Handschriften, Berlin 1988, p. 78, no. 96.

27. محمد دانش‏پژوه و ايرج افشار، نسخه‏هاى خطى نشريه كتابخانه مركزى دانشگاه، تهران، 1346، ص 324، ش 12.

28. Thierno Diallo, Catalogue des Manuscrits de l'IFAN, Dakar 1966, p. 65.

29. Ibid., p. 44.

30. Jan Bauwens, Manuscrits Arabes à la Bibliothèque Albert 1er, 1968, p. 12, no. 20.

31. Voorhoeve, Handlist, p. 278.

32. A. Nauber, Catalogue of the Hebrew Manuscripts in the Bodleian Library, entry no. 2207; J. D. Pearson, »Translation of the Qur'ān«, EI, vol V, p. 431.

33. Nauber, entry no. 1221.

34. Hamidullah, Le Coran, p. XLV;

محمد صالح البنداق، المستشرقون وترجمة القرآن الكريم، بيروت، 1980، ص 162.

35. M. F Deloncle, Catalogue des Livres Orientaux et Autres Composant la Bibliothèque de Feu M. Garcin Tassy, Paris 1879, p. 266, no. 2954.

36. Georges Vajda and Yvetee Sanvan, 2ème partie, p. 44, no. 654; M. Le Baron de Slane, vol. I, p. 147, no. 654.

37. P. de Jong, M.J. de Goeje, And M. Th. Houtsma, Catalogus Codicum Orientalium Bibliotheca Academiae Lugduno-Batavae, 1851-87, vol. IV, no. 1696; Voorhoeve, Handlist, p. 353.

38. Vorhoeve, Handlist, p. 353.

39. Theodore G. T. Pigeaud, Javanese and Balinese Manuscripts, 1975, pp. 131-2, no. 64.

40. De Jong, Goeje, and Houtsima, vol. IV, no. 2837.

41. Vorhoeve, Handlist, p. 278.

42. J. Gildemeister, Catalogues Librorum Manuscriptorum Orientalium in Bibliotheca Academica Bonnensi Servatorum, Bonn 1864-76, p. 1, no 1.

43. Otto Loth, A Catalogue of the Arabic Manuscripts in the Library of the India Office, Osnabrück 1975, p. 303, no 1048.

44. A. D. H. Bivar, »A dated Kuran from Bornu«, Nigeria Magazine, 65 (1960), p. 203; Mofakhkhar Hussain Khan, »Translation of the Holy Qur'ān in the African Languages«, The Muslim World, 77, nos. 3-4 (July-October 1987), pp. 250-8.

45. Hassan A. Ma'ayergi, »History of the Works of Qur'ānic Interpretation (Tafsir) in the Kurdish Language«, Journal of the Institue of Muslim Minoriry Affairs, vol. 7, no. 1 (1986), pp. 268-74.

46. Hamidullah, Le Coran, p. XLVIII.

47. Voorhoeve, Handlist, p. 227-78.

48. Dewan Bahasa dan Pustaka, Katalog Manuskript di Perpustakaan Dewan Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur, 1983, p. 53.

49. Vorhoeve, Handlist, p. 353.

50. M. Le Baron de Slane, vol. I, p. 128-9.

51. Oliver Codrington, »Catalogue of the Arabic, Persian, Hindustani and Turkish Manuscripts in the Library of the Royal Asiatic Society«, Journal of the Royal Asiatic Society, no. 3 (1982), pp. 509-69; H. N van der Tuuk, Short Account of the Malay Manuscripts belonging to the Royal Asiatic Society, no. 79/IX, 1866, p. 127.

52. P. Voorhoeve, »List of Malay Manuscripts in the Library of the Royal Asiatic Society, London«, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland (1963), p. 67.

53. Karl Vollers, Katalog der Islamischen, Christlichorientalischen Handschriften der Universitäts Bibliothek zu Leipzig, 1906, p. 369, no. 1054.

54. Browne, Hand-list, p. 47, no 255.

55. Dewan Bahasa..., p. 54.

56. E. G. Browne, A supplementary hand-list of the Muhammedan manuscripts, including all those written in the Arabic character, preserved in the libraries of the University and Colleges of Cambridge, Cambridge 1922, p. 171, no. 1033.

57. Sayyarah Digest..., p. 503.

58 O. P. S. de Laugier de Beaureceuil, Manuscrits d'Afghanistan, Cairo 1964, p. 46, no. 9.

59 Ibid., p. 265, no. 8.

60. Ibid., p. 265 no. 9.

61. J. F Blumhardt, Catalogue of Pushtu and Sindhi Manuscripts in the Library of the British Museum, London 1905, pp. 1-3, no 2/1.

62 Hamidullah. Le Coran, p. XLIX.

63. Ibid, p. XLIX.

64. Ibid., p. L.

65. C. Shackle, Catalogue of the Panjabi and Sindhi Manuscripts in the India Office Library, London 1977, p. 69, no 85.

66. J. D. Pearson, Oriental Manuscripts in Europe and North America, Switzerland 1971, p. 426.

67. Pearson, »Translation of the Kur'ān«, vol. V, p. 431.

68. J. W. T. Allen, The Swahili and Arabic Manuscripts and Tapes in the Library of University College Dar-as-Salaam, a Catalogue, Leiden 1970, pp. 1-34.

69. Mbaye al-Hadji Rawane Mbaye-Babacar, »Supplément au catalogue des manuscrits de l'IFAN, Bulletin d'IFAN, T. 37, ser. B, no. 4, 1937, p. 881.

پی نوشت ها:

[1]* اين مقاله در تاريخ 1992 م / 1413 ق، در لندن توسط مؤسسة الفرقان للتراث الاسلامى، در مجموعه‏ اى به نام اهمية المخطوطات الاسلامية چاپ شده است.