حج از دیدگاه قرآن

سید مهدی صانعی

بیان و شرح عنوان«حج از دیدگاه قرآن»بطور مستوفی، داشتن وقت زیاد است و حق مطلب در وقتی ادا می‏شود که دست کم مجلّدی ضخیم در این‏باره مسطور گردد، و چنانکه واضح است این مقال را گنجایش آن نیست که بتوان چنانکه باید ابعاد گوناگون این بحث را بررسی و تعمق نمود ولی بمصداق:

گرچه آب بحر نتوانی کشید

هم بقدر تشنگی باید چشید

و نیز بحکم«المیسور لایسقط بالمعسور»و«ما لایدرک کله لایترک کلّه» 1 باندازه اقتضاء فرصت و استطاعت، موضوع فوق را مورد گفتگو قرار می‏دهیم:

در قرآن مجید آیات بسیار فراوان درباره حج و آنچه بحج ارتباط دارد آمده و نیز سوره‏ای بنام حج نامگذاری شده است و این بدان معنی است که حج از نظر دین مبین اسلام یک فریضه مهم و برای مسلمین یک مسأله حیاتی و زیربنائی است که نباید مسلمانان در برگزاری آن اهمال نمایند.

چنانکه معلوم است در قرآن مجید درباره حج در آیات بسیار، شرح و بسطی داده شده که در مورد سایر عبادات از قبیل نماز، زکات، و روزه آن شرح و بسط نیامده. بلکه غالبا بنحو کلی و بطور اجمال باین عبادات اشاره شده است؛مثلا بعباراتی (1)-رسائل شیخ انصاری ص 294 بنقل از غوالی اللئالی.

مانند«اقیموالصلاة»و«آتوالزکاة»بیان شده و بدان‏گونه نیست که همچون حج بتفصیل از آنها یاد شده باشد.

شاید سرّ آن این باشد که حج یگانه عبادتی است که در آن جمیع خواص و آثار عبادات و اهداف اسلامی جمع گردیده است؛زیرا:

در حج خداوند یکتا با نهایت خلوص پرستش می‏شود و حجاج، آن‏چه جز او است از خاطره‏ها و دلهاشان می‏زدایند و فقط بذات اقدسی که پروردگار عالم و رب کعبه است توجه دارند. 2

مردم در محلّ برگزاری حج آیات بینات و آثار حضرت ابراهیم(ع) و حضرت محمد(ص)را مشاهده می‏کنند و در نتیجه با دستورها و سنن و افکار آن بزرگواران آشنا می‏شوند 3 .

در آن سرزمین هنگامی‏که احرام می‏بندند تمام علائق دنیوی را از خود دور می‏کنند و بسان زمانی که از دنیا می‏روند، بدو قطعه پارچه اکتفا می‏نمایند لذا مردن و روز معاد را بیاد می‏آورند.

نمازگزارن در اماکن دیگر به سمت قبله نماز می‏خوانند ولی در ایام حج در خود قبله به رکوع و سجود در قیام و قعود می‏پردازند.

و اگر مردم مکلفند که زکات بدهند در حج هم، حج‏گزاران هزینه‏های هنگفتی را متحمل می‏شوند و مالهای فراوانی را برای خشنودی خداونهد در این راه (2)-و اذا بوّأنا لابراهیم مکان البیت ان لاتشرک بی‏شیئا و طهّر بیتی للطائفین و القائمین و الرکع السجود-سوره حج آیه 26-و بیاد بیاور-هنگامی که مکان خانه(کعبه)را جایگاه ابراهیم قراردادیم(و باو وحی شد)که برایمن هیچگونه شریکی قائل مشو و خانه‏ام را برای طواف‏کنندگان و ایستادگان و رکوع و سجده‏کنندگان پاکیزه کن.

(3)-فیه آیات بینات مقام ابراهیم-سوره ال عمران آیه 97-آیاتی آشکار در آن‏جا مقام ابراهیم است.

صرف می‏کنند.

و همچنین اگ روزه‏دار در مدّت معینی خود را از خوردنیها و آشامیدنیها و دیگر مفطرات باز می‏دارد؛در حج نیز حجاج در مدّت احرام از محظورات احرام خودداری می‏نمایند.

علاوه بر اینها مزیتی برای حج متصور است که در عبادات دیگر تصور نمی‏شود و آن این است که در موسم حج بندگان خدا از اقصی نقاط گیتی 4 با حالت خلوص و ابتهال در حرم امن الی اجتماع می‏کنند که این خود باعث نزول برکت و رحمت و خیر دنیا و آخرت است.

کدام امر از این مهمتر است که مسلمین در یک وقت معین 5 در مکانی مقدّس برای رضای خدا و برای تأمین منافع مادّی و معنوی خود گرد آیند و با خدای خویش براز و نیاز بپردازند و اخوت و صفا و یکدلی در بین آنان ایجاد شود و رشته‏های الفت و مهربانی‏شان مستحکم گردد 6 و به تبادل‏نظر و مشورت بپردازند تا در نتیجه سیادت و علو شأن خود را حفظ کنند.

خداوند به ابراهیم دستور داد که مردم را به حج خانه خدا آگهی ده تا این‏که پیادهیا سواره بر هر مرکب سبکرو، و یا شتر لاغری از نقاط دور و دراز بسوی تو آیند و از سود دنیا و ثواب آخرت که برای آنان در حج قرار داده شده بهره گیرند.پس قول خداوند«لیشهدوا منافع لهم» 7 در حدّ اعجاز است زیرا خداوند در این آیه، منافع را (4)-و اذن فی الناس بالحج یأتوک رجلا و علی کل ضامر یأتین من کل فجّ عمیق-سوره حج آیه 27.و برای حج در بین مردم ندا کن تا از هر درّه ژرف(و دور)پیاده و سواره بر هرگونه اشتر لاغر و سبکر و بنزد تو بیایند.

(5)-یسألونک عن الاهلة قل هی مواقیت للناس و الحج-سوره بقره آیه 189.از تو درباره تغییراتی که برماه عارض می‏شود پرسش می‏کنند بگو آن گاهنماهایی است برای مردم و برای حج.

(6)-فاجعل افئدة من الناس تهوی الیهم-سوره ابراهیم آیه 37-دلهایی از مردم را بایشان متمایل گردان.

(7)-سوره حج آیه 28، منافعی را که برای ایشان است دریابند.

بطور مطلق ذکر نموده و بجنس یا نوع معین، مقید نکرده؛چون می‏دانسته است که بزودی روزگاری فرا می‏رسد که در آن زمان، جامعه ملل تشکیل می‏گردد و در آن نظام و آیین پیش‏آهنگی را طرح‏ریزی می‏کنند و برای انسانیت منافع و سودهای مختلفی پیدا می‏شود که در گذشته معروف نبوده که از آن جمله منافع اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و غیره متصور می‏باشد؛چنانکه معلوم است تمام اینها در مضمون آیه«لیشهدوا منافع لهم»مندرج است. 8 و در صدر آیه لفظ«الناس»بکار برده شده تا فهمیده شود که منافع حج عائد تمام انسانها می‏گردد و تنها بمسلمین اختصاص ندارد و همان‏طور که صادق(ع)فرموده است منظور منافع دنیا و آخرت است. 9

از آن‏چه در فوق مذکور شد برمی‏آید که حج از نظر قرآن دارای ویژگیهای و دقائق گوناگون و فراوانست که ما در این‏جا بعنوان نمودگار به برخی از آنها ذیلا اشاره می‏کنیم:

الف-مکه نخستین پایگاه توحید

ابراهیم آن چهره ملکوتی در روزگار جوانی با نمرود و نمرودیان بمبارزه پرداخت و آنان را از پرستیدن بتها منع می‏کرد 10 و آن اندازه هدف خود را تعقیب نمود تا بآتشش افکندند؛و با ناراحتیها ناملایمات فراوانی مواجه گردید و مراحل پر از مخاطره و رنج را پشت سرگذاشت.

وی با نیروی استدلال و منطق، اوهام و خرافات را پس زد و آفریدگار زمین و (8)-فلسفه و اسرار حج صفحه 59 و 58.

(9)-تفسیر الصافی سورة الحج:فقیل منافع الدنیا او منافع الآخرة؟فقال:الکل.

(10)-فراغ علیهم ضربا بالیمین.مخفیانه بجانب بتها رفت و با قوت ضربتی بر آنها زد.سوره صافات آیه 94.

آسمان و بگردش درآورنده ستارگان و ماه و خورشید را شناخت و از همه برید تا این که بخدا رسید. 11

خلیل خدا در شهر بابل و سواحل خرم و آباد فرات و دجله پا بدنیا گذاشت؛این شهر از مراکز ریشه‏دار تمدّن جهان بود، در آن‏جا معابد و هیاکل و مدارس کهانت و ستاره‏شناسی فراوانی سرپا و دائر بود او در این محیط ظلمانی و رثنیت به ارشاد مردم و تبلیغ دین حنیف پرداخت.در وقتی که دید آنان حرف حق را قبول نمی‏کنند و حاضر نیستند در صراط مستقیم ایمان بخدا و تقوی گام برداند از ایشان اعراض نمود و فرمود:«از شما و آنچه بجز خدا می‏پرستید کناره‏گیری می‏کنم و پروردگارم را عبادت می‏کنم باشد که بدین سبب تیره‏بخت نباشم. 12

و نیز فرمود:«همانا بسوی پروردگارم می‏روم بزودی مرا راهنمایی می‏کند» 13 .

منظورش این بود که به سرزمین بیت‏المقدس که مکانی مناسب برای عبادت و ارتباط با خدا بود می‏رود 14 .

قهرمان بت‏شکن آخر الامر در میان بیابان شنزار حجاز در وط وادی سنگلاخ، دور از هرگونه تمدن بشری و کاخ، در عمق دره‏ای که سلسله حصار کوهها آن را در برگرفته و خانه خدا آن‏جا بود؛ساکن گردید 15 .

برخی از مفسران گفته‏اند:خانه کعبه در ازمنه قبل از حضرت ابراهیم سرپا بوده و در آن‏جا خداوند عبادت می‏شده است زیرا قرآن از قول حضرت ابراهیم نقل می‏کند که:«پروردگارا بعضی از فرزندانم را در دره‏ای که قابل زراعت نیست در (11)-و جهت وجهی للذی فطر السماوات و الارض.(سوره انعام آیه 79).

(12)-سوره مریم آیه 48.و اعتزلکم و ماتدعون من دون الله و ادعو ربی عسی ان لا اکون بدعاء ربی شقیا.

(13)-سوره صافات آیه 99.انّی ذاهب الی ربی سیهدین.

(14)-تفسیر الصافی سوره صافات آیه 99.

(15)-ربّ انی اسکنت من ذریتی بواد غیر ذی زرع...سوره ابراهیم آیه 37.

کنار خانه‏ات ساکن گردانیدم»و این خود بخوبی گواهی می‏دهد که بهنگام ورود ابراهیم با فرزند شیرخوارش اسماعیل و همسرش هاجر اثری از خانه کعبه در سرزمین مکه وجود داشته است 16 .و نیز تعبیر«و اذا یرفع ابراهیم القواعد من البیت» 17 که در قرآن آمده است اشاره دارد که اساس خانه کعبه وجود داشته ابراهیم و اسماعیل کاری که انجام داده‏اند این بوده که پایه‏های آن خانه را بالا برده‏اند 18 .

ابراهیم پس از طی مراحلی و بعد از آن که درجه خلوص و خلّت خود را نسبت ببرای تعالی به ثبوت رسانید لازم دانست جایگاهی رو براه کند و سروسامان دهد که تا ابد مرکز یکتاپرستی گردد و نام معبود محبوبش برای همیشه در آن مکان بر زبانها جاری باشد؛او برای انتخاب محلّی متناسب که جهانیان در آن‏جا خدا را عبادت کنند و در خور مقام ربوبی باشد در تکاپو و تلاش بود.این‏چنین پایگاه باید در جایی قرار گیرد که از همه اوهام و خیالات و دفلکاریها و هوسهای بشری دور و پاک باشد.خداوند مکان خانه کعبه را برای این مقصد در نظر گرفت تا ابراهیم و پیروانش در محیطی سالم بدون آلودگی بشرک و ریا بعبدت بپردازند 19 .

خداوند فرموده است:نخستین خانه‏ای که برای مردم بنا نهاده شده خانه کعبه است 20 یعنی خانه کعبه اولین خانه‏ایست که بنام خدا و برای پرستش او تأسیس گردیده و به اقتباس، از آن هزاران خانه بنام دیر و کلیسا و مسجد در شعاعهای دور و (16)-تفسیر البرهان سوره ابراهیم طبع سال 1295 ص 542 ج 1.

(17)-سورة البقره آیه 127.بیاد بیاور زمانی را که ابراهیم پایه‏های خانه را بالا می‏برد.

(18)-این که حضرت امیر المؤمنین(ع)در خطبه«قاصعه»فرموده است:«اختبرا الاولین من لدن آدم». گواه این مدّعی است.

(19)-و اذ بوّأنا لابراهیم مکان البیت ان لاتشرک بی‏شیئا.سوره حج آیه 26.

(20)-سوره آل عمران آیه 96.انّ اوّل بیت وضع للناس للذی ببکة.همانا اولین خانه‏ای که برای مردم بنا نهاده شد هرآینه آن خانه‏ایست که در مکه است.

نزدیک ساخته شده که در همه نام خداوند ذکر می‏شود.

این خانه مرکز دائره آدمیت و محیط انسانیت است که مردم گیتی از شرق و غرب و شمال و جنوب عالم بدان چشم دوخته و بجانب آن روی آورده و خدا را می‏خوانند بنابراین وقتی خانه کعبه نقطه مزکری دائره انسانیت شد، در این صورت خانه همانند قلب خواهد بود که آن، مرکز تمام عواطف و فضائل است 21 .

هر ساختمانی که بدست بشری، پایه‏گذاری شده بسود فرد یا جمع یا ملّتی، و بزیان دیگران است.هر سازنده‏ای می‏خواهد خود غیرمحدود و دیگران محدود باشند.بنیاد کاخهای ارباب قدرت بر این مبنا استوار گردیده که دست خودشان باز و دست دیگران بسته باشد اما خانه‏ای که برای خدا و بنام خدا ایجاد شده مرجع و مأمن و ملجأ همگان است و نفع عموم را دربردارد 22 ؛آن‏جا محلّ نزول فیض و رحمت الهی است.آن‏جا جایی است که سالکان راه حق با معبود خویش آشنا می‏شوند و بطواف و رکوع و سجود می‏پردازند و با ارتباط با او دلشان آرام می‏گیرد و بسعادت دارین نائل می‏آیند.

جالب توجه این‏که خانه کعبه که نام دیگرش بیت الله است 23 نیز بعنوان خانه مرم معرفی شده است 24 و این تعبیر حکایت‏کننده این واقعیت است که هرچه برای خدا و منسوب بخداوند است باید در خدمت مردم و بندگانش باشد و نیز آنچه در خدمت مردم و برای بندگان خدا انجام شود عین عبادتست.

خداوند از آن جهت محل اجتماع و عبادتگاه همگانی مسلمانان را در مکانی (21)-فلسفه و اسرار حج ص 42.

(22)-و اذ جعلنا البیت مثابة للناس و امنا.سوره بقره آیه 125.در تفسیر مجمع البیان در ذیل این آیه آورده است که گفته‏اند«مثابة»بمعنی پناهگاه است و نیز گفته شده که بمعنی محل گردآمدن و جمع گشتن است.

(23)-و طهّر بیتی لطائفین ...سوره حج آیه 26.

(24)-انّ اوّل وضع للناس للذی ببکة...سوره آل عمران آیه 96.

خشک و لم یزرع قرار داده که نخواسته است جایگاه مصفّی با مناظر دلفریب و طرب‏انگیز و تفرّجگاههای زیبا را برای این منظور تعیین کند تا مردم باسم عبادت و زیارت خانه خدا، برای تفریح و خوشگذرانی و جلب لذائذ جسمی و استفاده‏های آنی به سفر حج اقدام ننمایند و منحصرا برای رضای خداو راه یافتن به پیشگاه قدس او که غایب وجودی هر انسان و منتهای آمال عارفان است بزیارت کعبه بروند 25 که «الا للّه الدین الخالص».

بنابراین خانه کعبه مجلای عبودیت و وحدت موحّدان و میعادگاه دلدادگان الله است که پروانه‏وار گرد کعبه‏اش بطواف و عبادت می‏پردازند و در راه دوست از همه امتیازات و تعیّنات، صرف نظر نموده از خود بیگانه می‏شوند.

ب-حج عبادتی است سیاسی انقلابی

حج که یک کنگره عظیم جهانی الهی است نقش بس مهمی در تجدید مجد و عظمت مسلمین و حفظ حیثیت بین المللی ایشان ایفا می‏کند و آثار سیاسی که در بین توده‏های مختلف اسلامی بوسیله این عبادت انقلابی پدید می‏آید بسیار فراوان است و قابل انکار نیست.

همه می‏دانند که جمعیّت مسلمانان جهان یک جمعیت انبوه و قابل اهمیت است که می‏توانند در اوضاع سیاسی جهانی و سرکوب نمودن جهان‏خواران و متجاوزان و برقرار نمودن عدالت بین المللی رل مهمی برعهده داشته باشند و این امر در صورتی میّسر است که همگامی و هم‏آهنگی صمیمانه‏اش بین آنان برقرار گردد؛و این خصوصیات فقط در مراسم حج تجلی پیدا می‏کند.

مردم تمایلات متنوعی دارند خواستنی‏ها و منافع گوناگونی را می‏طلبند و در (25)-نهج البلاغه خطبه«قاصعه»شماره 234.

جستجوی آنها هستند ولی آن منفعت و خیرطلبی که کلیّت و محبوبیت عمومی دارد و ببرکت آن سایر نیازمندیها و منافع شخصی و اجتماعی در چهارچوبهای خصوصی یا صنفی و دولتی قابل حلّ و تأمین می‏باشد یک چیز بیشتر نیست و آن صلح و امنیّت است؛اگر تدارک مواد غذائی و تأمین بهداشت و تعلیم و تربیت و غیره با تلاشهای خود مردم و ملتها تحقق می‏یابد و روبراه می‏گردد، امّا برقراری صلح و امنیت از عهده یک گروه یا یک دولت خارج بوده و با قصد و فعالیت دولتهای دیگر ارتباط دارد و جز با همکاری و همفکری همگان تحقق آن امکان‏پذیر نیست 26 .

اگر خواسته‏های مردم مقیاس فردی، قبیله‏ای، طبقاتی و یا ملّی دارد صلح و امین عمومی دارای مقیاس وسیع بین المللی و مردمی است که ا زهمه بالاتر و مهمتر است.

در این‏که صلح وامنیت و به تعبیر دیگر یکرنگی و یگانگی از آرزوهای دیرینه و امروزی عمومی افراد بشر است و شرقی و غربی متدین و مادّی همگی خواهان و تشنه آن بوده و هستند، جای هیچ تردیدی نیست.

جامعه اتفاق ملل‏ (NDS) ژنو بعد از جنگ گذشته و سازمان ملل متحد (ONU) بعد از این جنگ جز برای این منظور تأسیس نگردیده است 27 !

کبوتر مظهر صلح که نقاش کوبسیت معروف، پیکاسو تصویر شعار مانندی از آن کشیده بود و احزاب چپ دنیا آن شعار را از آن خود کردند و هرجا خانه صلح تأسیس می نمودند-و در اطراف آن سروصداها راه می‏انداختند و به آن بهانه نزاعها و کشتارهای فراوان روی می‏داد-همه و همه برای صلح و امنیت وء برای خاموش ساختن آتش جنگ و خصومت بوده است.

(26)-خانه مردم ص 9 طبع شرک سهامی انتشار.

(27)-خانه مردم ص 9 طبع شرکت سهامی انتشار.

از آیات فراوانی برمی‏آید که در قرآن مجید در بسیاری از موارد هر وقت از حج و امور مربوط به آن ذکری بمیان آمده.کلمه«الناس»نیز ذکر شده است و در آیات زیرا این امر بخوبی آشکار است:

ربّ اجعل هذا البلد آمنا و اجنبنی و بنی ان نعبد الاصنام ربّ انّهن اضللن کثیرا من الناس...(سوره ابراهیم آیه‏35-36).

ربنا انی اسکنت من ذرّیتی بواد...فاجعل افئدة من الناس تهوی الیهم(سوره ابراهیم آیه‏37).

انّ اولّ بیت وضع للناس للذی ببکة(سوره ال عمران آیه 96).

و للّه علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا(سوره آل عمران آیه 97).

و اذجعلنا البیت مثابة للناس و امنا(سوره بقره آیه 125).

جعل الله الکعبة البیت الحرام قیاما للناس(سوره مائده آیه 97).

چنانکه واضح است این آیات دلالت دارد که مصالح و منافع فریضه حج، تنها عائد مسمانان نمی‏شود و بدائره اجتماع اسلامی محدود نمی‏گردد بلکه گستردگی عمیمی دارد که تمام مردم دنیا را فرا می‏گیرد بدین معنی که اگر مسلمین بدانسان که شایسته است از مزایا حج برخوردار گردند و آن را با همان محتوا که شارع مقدّس خواسته است انجام دهند در تمام جهان اثر می‏گذارد و برای همگی صفا و صلح بارمغان می‏آورد.

این آیات این مفهوم را می‏رساند که حج یک عبادت سیاسی انقلابی است و عبادتی که علاوه بر جنبه‏های فردی که مورد نظر شارع مقدّس بوده جنبه‏های مربوط به سیاست و وضع کلی مسلمانان و تمام مردم عالم نیز کاملا مورد توجه قرار گرفته است.

در یکی از آیاتی که در فوق ذکر شد خانه کعبه جایگاه امن و پناهگاه و محل‏ اجتماع و بازگشتنگاه مردم معرفی شده است 28 .که در آن مکان با هم ملاقات می‏کنند؛زعماء و اهل حل و عقد با یکدیگر تماسّ حاصل می‏کنند و در راه برقراری صلح و امنیت و رفاهیت همگانی که خواسته و آرزوی همگان است جدیّت می‏نمایند.

در آیه دیگر خداوند خانه کعبه را جایگاهی برای قیام مردم، دانسته که در آن محلّ گرد می‏آیند و بامور حیاتی و اساسی خود می‏اندیشند و درباره آن چه خیر و صلاح دنیا و آخرت مسلمانان و سایر مردم است قیام و اقدام می‏نمایند 29 .

واضح است که خلقهای انبوه مسلمین از شرق و غرب عالم از اندونزی گرفته تا الجزائر و از قفقاز تا جزائر ماداگاسکار و دیگر نقاط گیتی در این اجتماع باشوه شرکت می‏کنند و کنگره بی‏مانندی تشکیل می‏دهند 30 که نمی‏توان آن را به کنگره‏های بشری که صرفا بر محور مادیّات دور می‏زند مقایسه نمود.

کسانی که در ایّام حج در مکه بوده‏اند کاملا آگاهند که مناسک حج با وجود آن‏که مسلمانان چنانکه باید ازمزایای آن بهره نمی‏گیرند و باهداف عالیه آن نمی‏رسند، تا چه حدّ آموزنده و چقدر برشد سیاسی ایشان کمک می‏کند و در بهبود اوضاعشان تأثیر دارد.

مثلا ابراز احساسات و پشتیبانی ملل اسلامی در ایام حج بنفع مسلمانان قهرمان (28)-در مجمع البیان جلد 1 ص 203 طبع کتابفروشی اسلامیه چنین است:قوله مثابة للناس ذکر فیه وجوه: فقیل انّ الناس یثوبون الیه کل عام و قیل مثابة معاذا و قیل مجمعا...

در لسان العرب است که:المثابة و المثاب واحد و کذلک قال الفراء و انشد الشافعی بیت ابی‏طالب:

مثابا لأفناة القبائل کلّها

تخب الیه الیعملات الذوامل

و مثابة الناس و مثابهم مجتمعهم بعدالتفریق...

(29)-الصافی، سوره مائده آیه 97.

(30)-یأتوک رجالا و علی کل ضامر یأتین من کل فج عمیق(سوره حج آیه 27).

الجزائر انعکاس نیکویی داشت و در وقتی که نمایندگان مردم الجزائر با پخش اعلامیه‏ها و تماسهای نزدیک در ایام حج ندای حقانیت و مظلومیت خود را در یک محیط معنوی و آزاد بگوش ملل مسلمان می‏رساندند موجب شد که مسلمین چاره بیندیشند و کمک کنند تا برادرانشان از چنگال استعمار رهایی یابند.

بی‏جهت نیست که دشمنان اسلام از برگزاری مراسم حج بهراس افتاده و اظهار داشته‏اند که اجتماع سالانه مسلمانان در مکه باعث حفظ کیان و سبب عظمت و سیادت ایشان است«ولیم حیفورد بالکراد» * می‏گوید:«هر زمان قرآن و شهر مکه از بین کشورهای عربی از میان برداشته شود، امکان دارد که به بینیم مسلمانان، فریفته زرق و برقهای تمدّن ما شده و در راه افکار مادّی ما گام برمی‏دارند» 31 .

نظر باین جهات است که خداوند در قرآن مجید درباره بجا آوردن این فریضه تأکید کرده و جائز ندانسته که نسبت به انجام آن اهمال شود و ترکش را منزله کفر بحساب آورده و فرموده است:

و للّه علی الناس حجّ البیت من استطاع الیه سبیلا و من کفر فان الله غنی عن العالمین 32 و بوسیله لام تخصیص که بهمراه کلمه جلاله«اللّه»بکار برده فهمانده است که این عبادت بسیار مهم می‏باشد و نسبت خاصّی بخدا دارد که نباید آن را ترک نمود به شوائب مادیّات آلوده‏اش ساخت و از طرف دیگر حکم وجوب حج در آیه فوق به جمله اسمیه بیان شده تا بر استمرار و ثبوت حکم دلالت کند و بفهماند که (*) droffiG mailliW evarglaP

دیپلمات و جهانگرد انگلیسی است که در لبنان بصف رهبانان پیوسته و در بلاد عرب در زیّ پزشک بگردش و جستجو پرداخته، مهمترین اثر وی«رحلة فی بلاد العرب»است به سال 1888 در گذشته است.

رک:المستشرقون الجزء الثانی ط 3 ص 484 و anaciremA aidepolcycnE ehT

(31)-النظام الربوی فی الاسلام ص 151.

(32)-سوره آل عمران آیه 97.

مراسم حج باید هر ساله تکرار شود و در ذیل آیه آمده است کسی که کفران ورزد و این فریضه عظیم الهی را بجا نیاورد زیانی متوجه خدا نمی‏شود زیرا او از جهانیان بی‏نیاز است.این موضوع اشاره به آن است که حج دارای مصالح و فوائد فراوان است کسی که آن را ترک کند زیانش بخود او و باجتماعش می‏رسد.

کاملترنی و تمامرتین عبادت اجتماعی سیاسی که مردم مسلمان از اقصی نقاط زمین در مکانی معین جمع می‏شوند و درباره پیشرفت و تعالی کشورهای اسلامی، می‏اندیشند و برای بهبود اوضاع مسلمین راههای مناسبی را در نظر می‏گیرند لذا چنانکه پیش از این نیز یادآور شدیم؛در بسیاری از آیات مربوط بحج کلمه«الناس» بکار برده شده و مقصود از آن این است که این اجتماع بزرگ عبادی سیاسی بین المللی بفرقه نژاد خاصی اختصاص ندارد بلکه بتمام مردم دنیا متعلق است 33 کسی که در مکه مقی است با کسی که دشت‏نشین است هیچگونه تفاوتی ندارد 33 . در این مکان مقدّس که مسلمین گرد می‏آیند باید در مورد کارهای مهمّ و سرنوشت‏ساز تصمیم بگیرند.

در عصر رسول اکرم(ص)در مراسم حج تصمیمات و تبلیغات همانی پایه‏گذاری می‏شد، مثلا اعلام جنگ عمومی با مشرکان در روز حج اکبر صادر گردید 34 و نیز جانشین پیغمبر بفرمان خدا پس از انجام اعمال حج در بین راه در میان انبوه حجاج در محل غدیر خم، تعیین شد 35 .

از جهت این‏که پیش از اسلام نیز کعبه محلّ امن بود و حتی کسی اگر قاتل (33)-سواء العاکف فیه و الباد-سوره حج آیه 25.

(34)-و اذان من الله و رسوله الی الناس یوم الحج الاکبر-سوره توبه آیه 3.

(35)-یا ایّها الرسول بلغ ما أنزل الیک من ربک-سوره مائده آیه 67 رک التفسیر الکبیر ج 12 ص 50-49 و الدر المنثور ج 2 ص 398.

پدرش را در آن‏جا می‏دید متعرض او نمی‏شد؛پیغمبر(ص)در کنار کعبه می‏نشست و با خواندن آیات قرآن دین خدا را تبلیغ می‏کرد و آن حضرت با وجود ضدّیت و ممانعتهای همه‏جانبه قریش بنا به خصوصیت«مثابه»و ان بودن کعبه توانست در مسجدالحرام آیات قرآنی را تلاوت کند و آیین اسلام را تبلیغ نماید.

نهضت جهانی امام عصر-عجل اللّه تعالی فرجه-نیز از مکه و خانه خدا آغاز می‏گردد 36 .

و همچنین ائمّه اطهار از مراسم حج استفاده می‏کردند و به ارشاد مسلمین می‏پرداختند در مکه بود که حضرت امام حسین(ع)امتناع از بیعت با یزید و اجابت دعوت مردم کوفه و قصد حرکت و شهادت خود را بدنیای آن زمان اعلام فرمود و خطبه معروف«خطّ الموت علی ولد آدم...»را برای مکیان ایراد کرد 37 .

این قضایا مدلل می‏سازد که تصمیمات مهمّ سیاسی و اساسی مسلمین عالم که در سرنوشت ایشان تأثیر زیربنائی دارد در مکه و در مراسم حج اتخاذ و ابلاغ می‏شود لذا است که خداوند بالصراحة فرموده است:«خداوند کعبه را که خانه‏ایست دارای احترام، برای قیام(و تحرک)مردم قرار داده است(مائده آیه 97).

و نیز از حضرت صادق علیه السلام نقل است که:«تا کعبه بر پا است این دین برپا است» 38 .

یکرنگی و اتحاد و بعد اجتماعی و اخلاقی حج

همه افراد، در مکه در هنگام برگزاری مناسک یکسانند هیچ‏کس بر دیگری (36)-کفایة الموحدین جلد 3 ص 401 انتشارات علمیه اسلامیه.

(37)-اللهوف علی قتلی الطفوف ص 52.

(38)-وسائل الشیعه کتاب حج باب 4.

امتیاز و برتری ندارد، همه در امن و امانند و هیچکس نمی‏تواند بدیگری زور بگوید و ستم روا دارد و حتی اگر کسی چنین قصدی داشته باشد به عذاب الهی گرفتار می‏شود.چنانکه خداوند فرموده است:«و المسجد الحرام الذی جعلناه للناس سواء العاکف فیه و الباد و من یرد فیه بالحاد بظلم نذقه من عذاب الیم»(سوره حج آیه 25).

نه تنها انسانها در آن‏جا در امن و امان بسر می‏برند بلکه حیوانات نیز در امنیت کامل هستند خداوند فرموده است:«یا ایّها الذین آمنوا لاتقتلوا الصید و انتم حرم» (سوره مائده آیه 95).

فلاسفه‏ای که قرنها است در این اندیشه هستند که مدینه فاضله بوجود آورند، دانشمندانی که به این فکرند تا همانند بهشت، اجتماعی روبراه کنند که افراد آن در کمال آزادی زنگی نمایند؛بیایند حرم امن الهی و مقرراتی را که بر آن حکمفرما است به بینند.

در آن‏جا نه تنها آزار رساندن بدیگران ناروا است نه تنها فسق، فجور، ستیزه‏جویی، فحش و سخنان هرزه حرام است که«فلا رفث و لا فسوق و لا جدال فی الحج» 39 بلکه حتّی کندن گیاه نیز کفاره دارد 40 .

توده‏های انبوه مسلمان که همگی برای دستور خدا رنج سفر را بر خود هموار نموده با این قصد بزیارت خانه خدا آمده‏اند که بهیچ موجودی تعدی و ستم نکنند و بجهت رضای او اجتماعی بس عظیم تشکیل می‏دهند که جز به او بدیگری توجه ندارند و پی می‏برند که برای چه خانه خدا در این سرزمین خشک و سوزان قرار داده شده و آنان چرا در آن‏جا گرد آمده‏اند و از این خانه باشکوه که آثار هدایت و تقوا و (39)-سوره بقره آیه 197.

(40)-الروضة بالبهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه ج 1 ص 225.

عبودیت در آن آشکار است و یادگار ابراهیم خلیل می‏باشد بحقایق ارزنده‏ای پی می‏برند 41 .

کسی که بزیارت کعبه نائل می‏شود بهنگام انجام هر یک از مناسک حج در خود تغییر و انقلاب درونی خاصّی احساس می‏کند و خود را داخل جوّمعنوی بارگاه ربوبی می‏یابد و جمیع آنچه را که غیرمعبود است کنار می‏زند و با آفریدگار خویش ارتباط برقرار می‏نماید و بطواف کوی محبوب می‏پردازد و رکوع و سجود می‏کند.

«صفا و مروه از شعائر خداوند است» 42 :سعی بین دو کوه صفا و مروه، از مناسک حج و عمره است و زائران خانه خدا هفت بار فاصله این حالت بخوبی احساس می‏کنند که تمام تار و پودهایی که از عادات و خودپسندیها بدور خود تنیده و خویشتن را در آن گم کرده‏اند از بین می‏رود و از هم گسیخته می‏شود و آنچه درباره عظمت خود خیال می‏کرده‏اند در این‏جا برطرف گردیده تمام علایق و رنگهای دنیوی ایشان زائل می‏شود بدین جهت است که امام صادق علیه السلام فرموده است: «هیچ سرزمینی از محلّی که سعی صفا و مروه در آن انجام می‏شود محبوبتر نیست زیرا در آن‏جا هر ستمگری خوار می‏گردد» 43 .

قوانین اسلام باوجودی که صلاح فرد را در نظر دارد و به آن اهمیت می‏دهد بجوانب مختلف امور اجتماعی نیز توجه خاصّی مبذول می‏دارد تا جنبه‏های اجتماعی و مصالح عمومی نیز فوت نشود.و اجتماعات اسلامی رشد کند و به کمال مطلوب برسد.

(41)-فیه آیات بیّنات مقام ابراهیم(سوره آل عمران آیه 97).

(42)-انّ الصفا و المروة من شعائر الله(سوره بقره آیه 158).

(43)-وسائل الشیعة ج 2 طبع قدیم ص 329.

یکی از مزایا و دقایق عبادات اسلامی این است که علاه بر آن‏که لازم است عبادات منحصرا برای رضای خدا انجام یابد اغلب آنها بحالت اجتماع بجا آورده می‏شود تا در نتیجه بین مردم صمیمیّت و تعاون و برابری و همکاری برقرار گردد.

قریش چون فرزندان ابراهیم و سرپرستان خانه کعبه بودند، برای هیچیک از عربها مقامی را که برای خویش در نظر داشتند قائل نبودند؛آنان می‏گفتند ما نباید آنچه را از حریم مکه بیرون است با آن‏چه در حیم مکه است برابر بدانیم اگر چنین کنیم عرب برای ما ارزشی قائل نمی‏شود بدین جهت وقوف بعرفاترا که از محیط حرم بیرون است ترک کردند 44 .

قرآن دستور داد که همه باید در عرفات وقوف کنند و از آن‏جا همه بسوی مشعر بروند 45 و این می‏رساند که حج مظهر اتحاد و همبستگی و یکرنگی مسلمین است و از هرگونه امتیاز نژادی و قومی برکنار استو تمام افراد از مزایای یکسان برخوردارند.

در این‏گونه گرد هم‏آیی است که مردم باین فکر می‏افتند که چه خوبست پس از مراسم حج نیز این روش انسانی و خداپسندانه را که در ایام برگزاری اعمال حج به آن خو گرفته‏اند ادامه دهند و در اوطان خود هم بمانند ایام حج طوری معاشرت نمایند که نمونه رفتار یک انسان الهی کامل باشد.

نتایج اقتصادی

واضح است در میان جمعیّتهای مختلفی که از تمام نقاط مسلمان‏نشین گیتی هر ساله در مکه گرد می‏آیند افرادی که در امور تجاری و اقتصادی تخصص دارند (44)-الصافی سوره بقره آیه 199.

(45)-ثم افیضوا من حیث افاض الناس و استغفروا الله.سوره بقره آیه 199.

فراوانند و مسلمانان اگر بخواهند چنانکه شارع اسلام درنظر داشته از مزایای حج بهره گیرند، بحکم اخوت اسلامی و بحکم این‏که هر مسلمانی وظیفه دارد بمسلمانان دیگر کمک و مساعدت نماید 46 مسلما لازم است در این اجتماع بزرگ در فرصتهای مناسب درباره امور اقتصادی و تجاری و صنعتی بگفتگو و تبادل‏نظر بپردازند و نیازمندیهای یکدیگر را برطرف نمایند و از متخصصان و کارشناسان یکدیگر استفاده کنند، تا خودکفا شوند و از سلطه بیگانگان رهایی یابند.

و از طرف دیگر رفت و آمد حجاج از کشوری بکشور دیگر و ایاب و ذهاب و روبراه نمودن نیازمندیهاشان از قبیل تهیّه مسکن و وسیله سواری و خواربار و دیگر احتیاجات و همچنین کالاهایی که در هنگام فراغت از اعمال حج و در وقت آمدن بمکه و برگشتن باوطان خود خرید و فروش می‏کنند همه و همه موجب رونق اقتصادی و باعث تحرک چرخ و پراقتصاد کشورهای اسلامی، می‏گردد و از حبس و تراکم ثروت جلوگیری می‏کند.

در دوران جاهلیت هنگام انجام مراسم حج، معالمه و تجارت و مسافربری و حمل و نقل بار را حرام و گناه می‏دانستند و کسانی که چنین می‏کردند حجشان را باطل بحساب می‏آوردند مسلمانان در ایام حج طبعا منتظر بودند بدانند آیا این حکم زمان جاهلیت در اسلام هم ممضی است؟یا بی‏اعتبار است.

آیه شریفه‏«لیس علیکم جناح ان تبتغوا فضلا من ربکم» 47 آن حکم یعنی گناه‏بودن معامله را در ایام حج نادرست دانست و اعلام نمود که در موسم حج هیچگونه منعی در مورد معامله و امور اقتصادی وجود ندارد و آیه‏«لیشهدوا منافع لهم» 46-یحق علی المسلمین الاجتهاد فی التواصل و التعاون علی التعاطف و المواساة لاهل الحاجة و تعاطف بعضهم علی بعض کما امرکم الله عزوجل رحماء بینهم...اصول کافی ص 379.

47-سوره بقره آیه 198.

نیز دلالت دارد که مردم در ایام حج از مزایای مادی نیز استفاده ببرند و از نعمتهای خداوندی بهره گیرند و سودی بدست آورند و برای رونق بخشیدن اقتصادیات تلاش و کوشش کنند 48 آری از دینی که ضامن سعادت مادّی و معنوی بشر است جز این انتظار نمی‏رود.

در یکی از روایات هم باین مضمون اشاره شده و چنین آمده 49 است:«خداوند انسانها را آفرید...و آنرا بحج دستور داد که اطاعت دین و مصالح دنیای آنرا در بردارد، در موسم حج مسلمانان از مشرق و مغرب عالم اجتماع می‏کنند تا با یکدیگر آشنا گردند و برای این‏که هر ملّتی از تجارتها و فراورده‏های اقتصادی ملتهای دیگر استفاده کنند و بجهت این‏که مسافران و حمل و نقل‏کنندگان در این سفر با کرایه دادن وسیله‏های نقلیه خود بهره ببرند و بخاطر این‏که با آثار و اخبار پیامبر(ص)آشنا شوند و این آثار همچنان زنده بماند و بدست فراموشی سپرده نشود؛اگر بنا باشد هر ملتی فقط به آنچه در محیط خودش وجود دارد اتکا داشته باشد و بآن توجه نماید، هلاک می‏گردند و شهرها ویران می‏شود و استفاده‏ها و منافع بازرگانی از بین می‏رود و اخبار و آثار پیامبران نابود می‏شود 50 ...».

بدین ترتیب است که مغزهای متفکر اقتصادی مسلمین پس از مراسم حج یا قبل از آن دور هم می‏نشینند و با همفکری و همگانی شالوده محکمی را برای اقتصاد کشورهای اسلامی پی‏ریزی می‏کنند.

لازم بیادآوری است که درباره اموربازرگانی و اقتصادی در مراسم حج باید بطور ضمنی گفتگو بعمل آید و آن‏چنان نباشد که بر جنبه‏های معنوی مقدّم گرددد و در 48-الصافی، سوره بقره آیه 198.

49-وسائل الشیعة کتاب حج باب 1 حدیث 18.

50-در نسخه دیگر:در محیط خودش وجود دارد سخن بگوید.

اولویت قرار گیرد و چنانکه معلوم است حجاج پس از انجام مناسک و نیز پیش از آن فرصت کافی برای این‏گونه فعالیتها دارند.

منافع اقتصادی مهمّ دیگری که بر حج مترتب است ذبایجی است که هر یک از حجاج طبق دستور شرع بعنوان قربانی یا کفاره ذبح می‏کنند و در راهی که معین شده بمصرف می‏رسانند 51 .

چنانکه معلوم است هر ساله در موسم حج میلیونها رأس گوسفند، گاو، و شتر ذبح می‏شود اگر زمامداران مسلمین بخواهند می‏توانند با برنامه‏ریزی صحیح از این همه ذبیحه بطرز شایسته‏ای بنفع مستضعفین استفاده کنند و نگذارند که در هر سال این ثروت عظیم نابود گردد و در زیر خاکها مدفون شود.

دین اسلام از هر فرصت حدّاکثر استفاده را برای تأمین مقصود خود که از بین بردن فاصله طبقاتی و ایجاد اتحاد و همبستگی است بکار می‏برد.برنامه‏ریزیهای اجتماعی اسلام بگونه‏ایست که ثروتمندان را با تهی‏دستان ارتباط می‏دهد و بین آنان الفت و مهربانی و برقرار می‏نماید؛لذا علاوه بر این‏که به ثروتمندان دستور می‏دهد که برایاز بین‏بردن شکاف طبقاتی از اموال خود انفاق نمایند، در روز عید قربان هم بر کسانی که در منی هستند واجب و بر کسانی که در جاهای دیگرند مستحب مؤکد گردانید که قربانی کنند 52 تا از گوشت آن نیازمندان و مستمندان بهره‏مند شوند.

چنانکه در قرآن مجید در چند مورد، تذکر داده شده 53 نظر اسلام این است که مسلمانان مستضعف از گوشتهای قربانی استفاده ببرند تا توسعه و گشایش در زندگی ایشان بوجود آید؛و صحیح نیست که آن همه مواد غذائی و ثروتهای سرشار از قبیل 51-فکلوا منها و اطعموا البائس الفقیر-سوره حج آیه 28-خودتان از قربانیها بخورید و بینوای بی‏چیز را از آن بخورانید.

52-الروضة البهیة فی شرح اللعمة الدمشقیة ج 1 ص 238.

53-و اطعموا القانع و المعتر...و اطعموا البائس الفقیر.

پوست و پشم، مو، روده و استخوان که از هر یک از اینها در دستگاههای صنعتی امروز منافع هنگفتی بدست می‏آید، زیر خاک پنهان گردد و چنانکه معلوم است این اسراف و تبذیر است که شرعا و عقلا حرام و ممنوع می‏باشد.

در زمان پیغمبر و درصدر اسلام تعداد حجاج زیاد نبود و آنچه از حیوانات بعنوان هدی و کفاره ذبح می‏شد بمصرف می‏رسید و مردم از آنها بهره‏مند می‏گشتند و چنین نبود که به اسراف و تبذیر منجر گردد؛امّا در عصر ما که مسافرت به سهولت انجام می‏شود و جمعیّت مسلمانان هم افزایش یافته مشاهده می‏کنیم چهارپایانی ر که در مراسم حج ذبح می‏کنند چون تعداد ذبایح زیاد است بدون این‏که مورد استفاده قرار گیرد، در مذبح واگذار می‏شود و بعد بری این‏که عفونت فضا را فرا نگیرد و موجب بیماری نشود آنها را در زیر خاک پنهان می‏کنند؛واضح است که این اسراف و تبذیر است و مخالف دستور قرآن و شرع مبین می‏باشد.

محمد بن مسلم در این زمینه از حضرت صادق(ع)چنین نقل کرده است:

سألته عن اخراج لحوم الاضاحی من منی فقال کنا نقول لا یخرج منها شی‏ء لحاجة الناس الیه و امّا الیوم فقد کثر الناس فلا بأس باخراجه 54 .یعنی از آن حضرت پرسیدم که آیا می‏توانند گوشتهای قربانی را از منی بیرون ببرند و در جای دیگر بمصرف برسانند؟فرمود در زمان سابق چون مردم به آنها احتیاج داشتند(و مردم مکه و اطراف مکه از آن استفاده می‏کردند)بردن آنها بجای دیگر جائز نبود؛امّا اکنون که جمعیّت حجاج زیاد شده است(و گوشت از میزان مصرف مردم مکه و نواحی آن زیادتر است)اشکالی ندارد که بخارج از مکه و منی حمل شود(و بمصرف مستمندان برسد).

پس بر زعماء مسلمین فرض است که چاره‏ای بیندیشند و از اتلاف این ثروت 54-فروع کافی ص 561.

عظیم که متعلق بطبقه محروم مسلمین است جلوگیری کنند و با اهل فنّ و متخصصان اقتصادی مشاوره نمایند تا برای حلّ مسأله چاره‏ای بیندیشند، مثلا سردخانه‏های مجهزی تأسیس کنند یا این‏که ذبیحه‏ها را بوسیله هواپیماهایی که مخصوص حمل گوشت و موادّ فاسدشدنی ساخته شده، برای مردم محروم و نیازمند حمل نمایند و لازم است با بکارگرفتن وسائل مردن روز از اتلاف این ثروت عظیم جلوگیری بعمل آورند.در این وقت است که قربانی در منی بصورت صحیحی درمی‏آید و بدون اشکال می‏شود 55 و مورد استفاده مردم مستضعف قرار می‏گیرد.

بگفته یکی از مسلمانان بیدار، اگر شاخ و استخوان قربانیها را با وسائل روز اشیائی از قبیل دکمه و امثال آن بسازند بعد مسلما حجاج آنها را بعنوان سوغات متبرّک خریداری می‏کنند و این خود منبع درآمد قابل توجّهی خواهد شد.از قول شخص مطلعی نقل شده است که یک شرکت خارجی مشتری روده قربانیها شده و حاضر شده است که بازاء آن مبلغ معتنابه بپردازد 56 .

ربنا وفقنا لما تحب و ترضی

مشهد-دکتر سید مهدی صانعی

/2/64

55-درباره این‏که در شرائط فعلی آیا می‏توان ثمن قربانی را تصدق داد؟برخی از علماء بحثهای جالبی نموده‏اند برای اطلاع بمقالاتی که در مجلة«رسالة الاسلام»دارالتقریب در شماره‏های سال اوّل و دوّم درج شده مراجعه شود.

56-بسوی خدا می‏رویم ص 139.

مآخذ

1-اصول کافی، ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی متوفی 329، طبع نظم السلطنة.

2-البرهان فی تفسیر القرآن سید هاشم بن سلیمان بن عبد الجواد البحرانی متوفّی 1107 یا 1109، طبع 1302.

3-التفسیر الکبیر، امام فخر رازی محمد بن عمر بن حسین القرشی متوفای سال 606، طبع سال 1357 ه ق.

4-الدار المنثور فی التفسیر بالمأثور، جلال الدین عبد الرحمن بن ابی بکر السیوطی متوفّی 910، طبع سال 1377 ه.

5-الروضة البهیّة فی شرح اللمعة الدمسقیة، زین الدین بن نور الدین علی بن احمد بن محمد متوفا 965، طبع عبدالرحیم.

6-رسائل شیخ مرتضی بن محمد امین الانصاری متوفای 1281، طبع محشی سال 1326. 7-رسالة الاسلام نشریه دار التقریب چاپ قاهره سال اوّل و دوّم.

8-فلسفه و اسرار حج-ابوالقاسم سحاب، طبع 2.

9-فروع الکافی شیخ ابوجعفر محمّد بن یعقوب کلینی، طبع هند سال 1302ه ق.

10-کفایة الموحدین، سید اسماعیل بن احمد العلوی النوری متوفی 1321ه، طبع انتشارات علمیه اسلامیه.

11-الهوف علی قتلی الطفوف علی بن سعد الدین بن موسی متوفی 664، طبع سال 1321.

12-لسان العرب محمد بن مکرم بن علی متوفّی 711.

13-مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ابوعلی الفضل بن الحسن بن الفضل الطبرسی متوفی 561 یا 545، طبع کتابفروشی اسلامیه.

14-النظام الربوی فی الاسلام، باقر شریف القرشی، طبع 2.

15-نهج البلاغه، محمد بن الحسین بن موسی متوفی 406، تحشیه محمد عبده.

16-وسائل الشیعة الی مسائل الشریعة محمد بن الحسن بن علی الحرالعاملی متوفّی 1104، طبع قدیم تهران و طبع المکتبة الاسلامیة.

17-و منابع دیگری که در ضمن مقاله از آنها یاد شده است.