الگوهای تربیتی در قصص قرآن کریم

رضا رستمی‏زاده

مقدمه:

در این مقاله به فراخور وسعت و توان،به شیوهء الگوسازی قرآن در قالب داستان‏سرایی اشاره شده و فهرست‏وار،الگوهای تربیتی مذکور در قرآن و اهداف کلی‏ آن‏ها ذکر شده است.امید است این پژوهش مختصر بتواند بستری مناسب برای فعالیت مربیان دلسوز فراهم کند.

الگوسازی در قرآن

قرآن کریم برای بهره‏برداری از شیوهء الگوسازی بسیار غنی است.به‏ویژه آن‏که اغلب.الگوهای قرآن‏که درقالب‏ داستان آمده‏اند،جوان و تأثیرگذارند.قرآن کریم از داستان در جهت تربیت اخلاقی انسان‏ها،ار بیش از 122 مورد استفاده‏ کرده است.

داستان،در همهء مراحل سنی مفید و مورد توجه است و محتوای داستان‏های قرآنی متناسب با سطح اطلاعات‏ خوانندگان و شنوندگان می‏باشد.خداوند درمورد اهداف‏ قصه‏گویی خود در قرآن می‏فرماید:«بی‏تردید در بیان داستان‏ آنان عبرتی برای صاحبان خرد است و داستان‏های قرآنی‏ سخنی به افترا نیست،بلکه کتاب‏های آسمانی مانند خود را تصدیق کرده،هرچیزی را مفصل بیان می‏کند و برای اهل‏ ایمان هدایت و رحمت خواهد بود.»1

انبان تاریخ،سرشار از وجود کسانی است که بار خطایی‏ را به دوش گرفته و در مسیر ناصواب پیش رفته‏اند.تأمل در آثار به‏جای مانده از گذشتاگان(بنا به توصیهء قرآن)ما را متقاعد می‏کند که برای کناره گرفتن از هر خطایی لازم نیست‏ حتما خود به تجربه بنشینیم و کیفر ببینیم.«آیا مردم در روی‏ زمین سیر و سفر نمی‏کنند تا عاقبت کار پیشینیان خود را ببینند؟آنان که بسیار از اینان قوی‏تر و اثر وجودی‏شان بیش‏تر بود،سرانجام خدا به کیفر گناهانشان گرفتار کرد و دربرابر قهر خدا حمایت‏گری نداشتند.»2پس داستان زندگی‏ گذشتگان می‏تواند عبرت‏آموز باشد.در داستان‏های قرآنی و چند عبرت گیرنده در صحنه‏های واقعی و آثار گذشتگان به‏ عینه حضور نمی‏یابد،ولی با تأمل در واقعیت‏ها و فراز و نشیب‏های گذشتگان،ازنظر عبرت‏آموزی بسیار نزدیک به‏ آن‏هاست.حضرت علی-علیه السلام-در این باره می‏فرماید: «از حال فرزندان اسماعیل،فرزندان اسحاق و فرزندان‏ یعقوب عبرت گیرید،چقدر حالات ملت‏ها مشابه و صفات و افعالشان شبیه یکدیگر است.در تشتت و تفرق آنان دقت کنید،زمانی‏که کسراها و قیصرها مالک آن‏ها بودند...»3 و در جایی دیگر می‏فرماید:«فرزندم،درست است که من به‏ اندازهء همهء کسانی‏که پیش از من زیسته‏اند،عمر نکرده‏ام اما در کردار آن‏ها نظر کرده‏ام و در افکار و اخبارشان تفکر کرده‏ام و در آثار آن‏ها به سیر و سیاحت پرداخته‏ام،تا بدان جا که همانند یکی از آن‏ها شده‏ام،بلکه گویا در آثار آن‏چه از تاریخ آنان به من رسیده با همهء آن‏ها از اول تا آخر بوده‏ام.»4

شیوهء تربیتی قرآن برای ارائه الگوهای عبرت‏آموز

در شیوهء تربیتی قرآن برای ارائهء الگوهای عبرت‏آموز دو نکته قابل توجه است.

نخست آن‏که عبرت‏آموزی مستلزم داشتن چشمی بینا5 عقلی شگرف و درون‏یاب‏6و دلی بیدار7است.به همین‏ جحهت بدون نظر عمیق عقلانی،عبرت‏آموزی ممکن نیست.از این‏رو امیر مؤمنان مکرر می‏فرمود:«چقدر عبرت‏ها فراوان و عبرت گیرنده اندک است.»8

دیگر از آن جهت‏گیری عبرت‏آموزی در قالب‏ داستان‏های قرآنی و آیات الهی حرکت در جهت دست‏یابی‏ به این نتایج است:عصمت و پاکدامنی،بی‏رغبتی به دنیا، کاهش لغزش و خطا،شناخت خویشتن،کوتاه شدن طمع، فهم و درک شایسته و اهل تقوا شدن.9

در داستان‏های قرآنی،علاوه‏بر تحریک عواطف، پرورش تعقل و خردمندی نیز وجود دارد.قصص قرآن، روابط اخلاقی و تربیتی میان انسان‏ها به‏وضوح ترسیم‏ می‏کند و درنهایت این فضایل اخلاقی است که بر پستی‏ها و فرومایگی‏ها چیره می‏گردند.

داستان‏های هابیل و قابیل‏10،موسی و فرعون‏11،موسی و قارون‏12،موسی و عبد الصالح‏3،ادم و حوا14،گاو بنی اسرائیل‏15،اباهیم و اسماعیل‏15،یوسف و برادران‏17،لوط و قومش‏18،و...دارای نکات تربیتی فراوانی است.که به‏ پرورش و اشباع تمایلات پست نمی‏پردازد و در داستان‏های‏ مربوط به روابط زن و مرد،حریم حیا را نگه می‏دارد19و با اجتناب از ذکر جزئیات،پرده‏دری نمی‏کند.استفادهء متناسب و به‏موقع از داستان،به‏ویژه داستان‏های قرآنی(یا داستان‏های‏ مربوط به ائمهء طاهرین و بزرگان دین)به زبان ساده و امروزی،تأثیر حیرت‏انگیزی در مقبولیت سخنان بر جای‏ می‏گذارد

نمونه‏هایی از الگوهای تربیتی قرآن

به‏رغم وجود عوامل محدودکنندهء انسان مانند وراثت، اسکن‏ خداوند به ستایش از جوانان اصحاب کهف‏ می‏پردازد که با هجرت‏ از محیط فاسد خود را از عوامل محیطی‏ ناسالم دور ساختند و ایمان خویش را حفظ کردند.

طبیعت،جامعه و...انسان می‏تواند به ارادهء خود مسیر خویش‏ را برگزیدند و از حصار عوامل محدودکننده در اطراف خود بیرون آید.حتی این توانایی را پیدا می‏کند که سرنوشت‏ جدیدی برای جامعه و تاریخ خود رقم بزند،به‏عنوان نمونه: -قرآن،همسر فرعون و حضرت مریم را به‏عنوان‏ الگوهایی برای مؤمنان ذکر می‏کند.آنان باوجود محیط ناسالم،طریق صلاح و رستگاری را برگزیدند.20

-قرآن به تأثیرپذیری انسان از محیط و شرایط مختلف‏ اذعان دارد و او را نسبت به تأثیرات آن‏ها هشدار می‏دهد.در مورد فرزند حضرت نوح-علیه السّلام-خداوند صریحا می‏فرماید:او از اهل تو نیست،زیرا به دلیل متأثر شدن از عوامل محیطی ناصالح از مسیر صلاح و درستی خارج شده‏ است.21

-خداوند به ستایش از جوانان اصحاب کهف می‏پردازد که با هجرت از محیط فاسد خود از عوامل محیطی ناسالم‏ دور ساختند و ایمان خویش را حفظ کردند.22

-می‏توان گفت از اقدام شجاعانهء سحرهء فرعون در زیر پا گذاشتن موقعیت اجتماعی خود و ایمان آوردن به موسی‏ الگوی توبهء حقیقی برای دیگران می‏شود.23

به‏طور اجمالی می‏توان گفت که الگوهای قرآنی‏ می‏توانند در مواردی از قبیل نمونه‏های زیر باشند:

-یوسف،قهرمان مقاومت درمقابل شهوت.24

-جوانان کهف،اسوه‏های مهاجرت در راه خدا برای‏ رشد و هدایت.25

-اسماعیل،نماد تسلیم درمقابل فرمان خدا.26

-ابراهیم،فطرت‏جو،عادت‏شکن و بت‏شکن.27

-نوح،الگوی پایداری و استقامت در تبلیغ دین.28

-ایوب،قهرمان صبر و تحمل در تشدید روزگار.29

-داوود جوان،نمونهء شهامت و شجاعت در مبارزه با طاغوت.30

قرآن در همهء این موارد می‏فرماید:...اینان کسانی‏اند که‏ خدا هدایتشان کرده است،پس به هدایت آنان اقتدا کن...31

قرآن کریم حضرت محمد-صلّی اللّه‏ علیه و آله و سلّم-را سرمشق و الگوی‏ مطلق در همهء ابعاد زندگی برای‏ همهء خداجویان و همهء کسانی‏که‏ اعتقاد به رستاخیز دارند،معرفی‏ می‏کند:«بی‏تردید برای شما در همی ابعاد(چه در صبر و مقاومت و چه در دیگر اوصاف و افعال نیکو)اسوه و الگوی نمونه، رسول خدا-صلی اللّه علیه و آله و سلّم-است،برای آن‏کس‏ که به ثواب خدا و روز قیامت امیدوار باشد و یاد خدا بسیار کند.»32

آری پیامبر گرامی اسلام به‏خاطر خُلْق عظیم و رحْمة لِلعالمین‏34بودنشان،آینهء مکارم اخلاقی برای همگان‏اند،تا آن‏جا که بارها می‏فرمودند:منحصرا برای تکمیل و تمام‏ کردن مکارم اخلاق مبعوث گشته‏ام،35و در آیهء زیر خداوند در اوجیی تماشایی،رسولش را به داشتن چشم محبت و رحمت و لطف همراه با شکیبایی با مؤمنان می‏ستاید و به‏ حبیب مهربانش یعنی حضرت محمد،صلی اللّه علیه و آله)از میان خودتان(از پیکرهء خودتان)سوی شما آمده است که‏ رنج‏های شما بر او به‏غایت ناگوار است.او به هدایت شما حریص و بر مؤمنان بسیار دلسوز و مهربان است.»36

نگاه معنادار پیامبر(ص)که از سر عشق و علاقه به‏ انسان‏ها برمی‏خیزد کافی است انسانی را به حرکت درآورد و در صف بلال و سلمان نباشد.

امیر مؤمنان علی-علیه السّلام-فرموده است:«پیامبر گرامی-صلی الله علیه و آله و سلم-هر روز یکی از مکارم‏ اخلاقی خود را برای من آشکار می‏ساخت و مرا به پیروی از آن امر می‏کرد.»37

سخن پایانی

اسلام در ترسیم برنامهء روزانهء یک‏ مسلمان پیوسته از روش الگوگیری و الگوپذیری مدد می‏جوید و او را به‏ حضور مستمر و به‏موقع در جایگاه‏ الگوهای شایسته فرا می‏خواند و از جایگاه الگوهای ناشایست برحذر می‏دارد.این تغییر موقعیت،خود نوعی هجرت است که نشاط و طراوت‏ اخلاقی و تربیتی به فرد می‏بخشد و او را از محیط یکنواخت‏ و چه‏بسا نامساعد روزانه جدا می‏سازد.سیروسیاحت در و ترغیب قرآن به دقت کردن در آثار گذشتگان و زیارت اهل قبور و تأمل در حالات کسانی‏که روی زمین‏ گردنکشی‏ها می‏کردند و اکنون بدون حرکت در خاک جای‏ گرفته‏اند،انسان را آرام بلکه رام می‏کنند،تکبرها و نخوت‏ها را به فروتنی بدل می‏نماید و به آدمی این فرصت را می‏دهد که خود را دریابد و در عاقبت خود بیاندیشد.

پی‏نوشت‏ها:

(1)-سورهء یوسف،آیهء 111.

(2)-سورهء مؤمن،آیهء 21.

(3)-نهج البلاغه،خطبهء قاصعه،192.

(4)-نهج البلاغهء صبحی صالح،نامهء 31.

(5)-سورهء آل عمران،آیهء13.

(6)-سورهء یوسف،آیهء 111.

(7)-سورهء نازعات،آیهء 26.

(8)-نهج البلاغهء صبحی صالح،حکمت 297.

(9)-میزان الحکمه،ج 6،ص 38 و 39.

(10)-قرآن کریم،سورهء مائده،آیات 27 تا 38.

(11)-قرآن کریم،سورهء قصص،آیات 3 تا 4،طه؛9 تا 101 و...

(12)-قرآن کریم:سورهء قصص،آیات 76 تا 79،عنکبوت:39، غافر:24.

(13)-قرآن کریم:سورهء کهف،آیات 60 تا 82.

(14)-قرآن کریم:سورهء اعراف،آیات 22 تا 27،طه:121 تا 123،اعراف:189.

(15)-قرآن کریم:سورهء بقره،آیات 51 تا 55،60 و 61 و 67 و 87 و 92 و 108 تا 136.

(16)-قرآن کریم:سورهء ابراهیم:35 تا 41،حج:26،42،43،51 تا 58،شعراء:69 تا 92،صافات:83 تا 311.

(17)-قرآن کریم:سورهء یوسف،آیات 1 تا 101.

(18)-قرآن کریم:سورهء هود،آیات 77 تا 89 و شعراء:160 تا 175،نمل:54 تا 58،صافات:133 تا 138.

(19)-قرآن کریم:سورهء قصص،آیات 24 تا 43.

(20)-قرآن کریم:سورهء تحریم آیات 11 و12.

(21)-قرآن کریم:سورهء هود،آیهء 42 و 46.

(22)-قرآن کریم:سورهء کهف،آیات 9 تا 26.

(23)-قرآن کریم:سورهء اعراف،آیات:113 و 120،یونس:80 به بعد،طه،شعرا:38 تا 46

(24)-قرآن کریم،سورهء یوسف،آیات:21 تا 56.

(25)-قرآن کریم:سورهء کهف،آیات 9 تا 26.

(26)-قرآن کریم:آیات و سوره‏های مذکور در شمارهء 17.

(27)-قرآن کریم:آیات و سوره‏های مذکور در شمارهء 17.

(28)-قرآن کریم:سورهء اعراف،آیات 59 تا 64،یونس:71 تا 73،نوح:1 تا 27،25 تا 49،صافات:75 تا 82.

(29)-قرآن کریم:سورهء نساء،آیهء 163،انعام:84،انبیاء 83 و 84،ص:41 تا 44.

(30)-قرآن کریم:سورهء سباء:4 تا 13،ص 17 تا 26،انبیاء:78 تا 80،بقره:251.

(31)-سورهء انعام،آیهء 90.

(32)-سورهء احزاب،آیهء 21.

(33)-سورهء قلم،ایهء 4.

(34)-سورهء انبیاء،آیهء 107.

(35)-سفینة البحار،ج 1،ص 410.

(36)-سورهء توبه،آیهء 128.

(37)-نهج البلاغه،192.

منابع:

-قرآن کریم،ترجمهء الهی قمشه‏ای،شرکت تعاونی ناشران‏ قم.

-نهج البلاغه،به تصحیح صبحی صالح،ترجمهء محمد دشتی، مؤسسهء چاپ الهادی،پاییز 79.

-سفینة البحار،شیخ عباس قمی،انتشارات بیتا-بیچا،قم.

-میزان الحکمه،محمد محمدی ری‏شهری،حوزهء علمیهء قم، دفتر تبلیغات اسلامی،قم 1362.

-عبد الباقی:محمد فواد:المعجم المفهرس لاالفاظ القرآن‏ الکریم،انتشارات اسماعیلیان،تهران 1364.

-دیلمی،احمد و آذربایجانی:اخلاق اسلامی،نشر معارف، قم 1380.