مباحث و ديدگاه‌هاي موجود در زمينه تعامل انتقال فناوري و توسعه در كشورهاي در حال توسعه
مترجم محتشم، رضا
منبع روزنامه همشهري،‌ سه‌شنبه 8 شهريور 1384، سال سيزدهم، شماره 3787، صفحه 11.
توضيح به گفته مترجم، اين مقاله به زبان لاتين در سايت www.scidev.net موجود است اما سايت راهكار مديريت اين مقاله را در آن سايت نيافت.
چكيده
يكي از مفاهيمي كه در روند داد و ستد بين كشورهاي در حال توسعه و توسعه يافته كاربرد فراوان دارد، انتقال فناوري است. اين فرايند يك سويه كه معمولاً از كشورهاي توسعه يافته به كشورهاي در حال توسعه جريان دارد، به صورت دانش فني در عرصه‌هاي مختلف به طرق معيني جابجا مي‌شود. اما همان طور كه در مطلب زير مي‌آيد، چنين فرايندي ضرورتاً به توسعه فني و اقتصادي كشورهاي دريافت كننده نمي‌انجامد. اين مقاله برخي از ملاحظات مربوط به انتقال فناوري در دنياي امروز را بررسي مي‌كند. انتقال فناوري عبارتي است كه براي توصيف فرايندهاي جابجايي دانش در درون يا بين سازمانها به كار مي‌رود. انتقال فناوري بين‌المللي به شيوه اين كار بين كشورها اطلاق مي‌شود. انواع انتقال فناوري، ملاحظات انتقال فناوري، از انتقال فناوري تا يادگيري و ظرفيت‌هاي فناوري، روشهاي انتقال فناوري بين‌المللي و جنبه‌هاي سياستگذاري انتقال فناوري بين‌المللي مطالب اين مقاله را تشكيل مي‌دهند.
كليدواژه انتقال فناوري؛ انتقال فناوري بين‌المللي؛ مديريت فناوري
1- مقدمه
يكي از مفاهيمي كه در روند داد و ستد بين كشورهاي در حال توسعه و توسعه يافته كاربرد فراوان دارد، انتقال فناوري است. اين فرايند يك سويه كه معمولاً از كشورهاي توسعه يافته به كشورهاي در حال توسعه جريان دارد، به صورت دانش فني در عرصه‌هاي مختلف به طرق معيني جابجا مي‌شود. اما همان طور كه در مطلب زير مي‌آيد، چنين فرايندي ضرورتاً به توسعه فني و اقتصادي كشورهاي دريافت كننده نمي‌انجامد. اين مقاله برخي از ملاحظات مربوط به انتقال فناوري در دنياي امروز را بررسي مي‌كند.
2- انتقال فناوري
انتقال فناوري عبارتي است كه براي توصيف فرايندهاي جابجايي دانش در درون يا بين سازمانها به كار مي‌رود. انتقال فناوري بين‌المللي به شيوه اين كار بين كشورها اطلاق مي‌شود. اين فناوري كه انتقال مي‌يابد، مي‌تواند اشكال مختلفي به خود بگيرد. مي‌تواند به شكل كالا (شامل كالاهاي حجمي، اندامواره‌هاي گياهي و جانواره‌اي)، خدمات و افراد، ترتيبات سازماني باشد يا به صورت طرح، اسناد فني و محتواي انواع برنامه‌هاي بي‌شمار آموزشي ارائه شود. به علاوه مي‌تواند به صورت جريان دانش تلويحي انتقال يابد يعني دانشي كه كاملا مدون نشده و در مهارتهاي افراد تجسم پيدا مي‌كند.
تمام اين اشكال دانش مي‌تواند از يك جهت مهم ديگر فرق كند. در يك سوي طيف، دانش مورد نظر مي‌تواند به دانش استفاده و راه‌اندازي فناوري مربوط باشد. از سوي ديگر، مي‌تواند به دانش مورد لزوم براي تغيير فناوري و نوآوري مربوط باشد. در اين بين، دانش منتقل شده مي‌تواند شامل انواع مختلف زيادي از دانش طراحي و مهندسي لازم براي تجديد و تعديل فناوري‌ها باشد.
افزون بر اين، انتقال فناوري بين‌المللي مي‌تواند به دو شكل انتقال افقي و عمودي صورت بگيرد. انتقال فناوري افقي شامل حركت دانش تثبيت شده از يك محيط كاربردي به محيطي ديگر است (مثلاً از شركتي به شركتي ديگر). در عوض، انتقال فناوري عمودي به انتقال فناوري‌هاي جديد از مرحله توليد به هنگام فعاليت‌هاي تحقيق و توسعه مثلاً در سازمانهاي علمي و فناوري براي كاربرد در بخشهاي صنعتي و كشاورزي اطلاق مي‌شود.
انتقال فناوري راهي مهم است كه كشورهاي در حال توسعه از آن طريق به فناوري‌هاي جديد دست مي‌يابند. مثلاً دستيابي كشورهاي تازه صنعتي شده شرق آسيا به فناوري‌هاي خارجي به همراه «يادگيري فناوري» داخلي (يعني تلاش براي انباشت ظرفيت به منظور تغيير فناوري) عوامل اصلي توسعه سريع فناوري و اقتصادي آنها بوده است.
صرف نظر از توان كشورهاي در حال توسعه براي استفاده از انتقال فناوري براي توسعه ظرفيت‌هاي داخلي، استفاده اين كشورها از مزاياي اجتماعي و اقتصادي فناوري‌هاي موجود، نتايج متفاوتي را در بر داشته است. نه فقط بين كشورها بلكه بين بخشهاي مختلف در تك تك كشورها نتايج متفاوتي ديده مي‌شود.
نابرابري‌هاي موجود بين (و در داخل) كشورهاي در حال توسعه از نظر بهره‌برداري از انتقال فناوري نشان مي‌دهد كه رابطه بين انتقال فناوري و انباشت ظرفيت فناوري داخلي يك گونه نيست. به عبارت ديگر، انتقال فناوري بيشتر، ضرورتاً به توسعه فناوري و اقتصادي بيشتر نمي‌انجامد. در اين راستا، بحث جانانه‌اي در ميان تحليلگران و پژوهشگران در مورد عواملي كه تأثير انتقال فناوري بين‌المللي را بر توسعه فناوري، اقتصادي و اجتماعي كشورهاي در حال توسعه شكل مي‌دهد، در جريان است. يك موضوع عمده در اين بحث كه در پايين به آن پرداخته شده است، نقش ابتكارهاي فناوري داخلي و ظرفيت جذب (عبارت مورد استفاده براي توصيف توانايي شناسايي، همسان سازي و كاربرد دانش خارجي سودمند) كشورها و سازمانها در جذب و توسعه بيشتر فناوري‌هاي خارجي است.
3- از انتقال فناوري تا يادگيري و ظرفيت‌هاي فناوري
در مباحثات بين تحليلگران تا اواخر دهه 1970، تأكيد اوليه بر تجزيه و تحليل انتقال فناوري بين‌المللي روي هزينه‌هاي انتقال فناوري و اين بود كه آيا انتخاب فناوري‌ها براي وضعيت محلي در كشورهاي در حال توسعه مناسب است يا نيست. در اين تجزيه و تحليل به ظرفيت جذب و يادگيري فناوري داخلي كساني كه به فناوري خارجي دست مي‌يافتند توجه چنداني نمي‌شد، يعني به فرايندهاي همسان‌سازي فناوري‌هاي وارداتي و به كار بستن مؤثر آنها. به نظر مي‌رسيد انگاره اصلي اين است كه وقتي فناوري به دست مي‌آيد جذب و اجراي آن تقريباً به طور خودكار و بدون كوشش صورت مي‌گيرد.
اما حالا همگان بر اين اعتقادند كه اينگونه نيست. كسب و جذب فناوري‌هاي خارجي و توسعه بيشتر آن هر كدام فرايند پيچيده‌اي است كه نيازمند تلاشهاي چشمگير از كسب‌كنندگان است. چندين عامل به اين پيچيدگي كمك مي‌كند. اول كسب و مسلط شدن بر فناوري هم پرهزينه است و هم زمان‌بر. دوم، فناوري‌هاي كسب شده اغلب بايد با شرايط محل تطبيق يابد. سوم، فناوري‌ها كالاهايي هستند كه بتوان به صورت دستگاه آماده استفاده منتقل كرد. فناوري شامل اجزايي ناگفته است كه نمي‌توان به راحتي در قالب اسناد مكتوب تدوين كرد و نيازمند كوشش گسترده‌اي براي يادگيري و فهم درست است.
به عبارت ديگر، فناوري فقط شامل دستگاه و ساير اجزاي سخت افزاري نيست. فناوري دانش به اشكال مختلف است كه سخت افزار فقط يك عنصر آن است. از اين نظر، عبارت انتقال فناوري به رغم كاربرد رايج آن مي‌تواند گمراه كننده باشد، چون كسب‌كننده را به صورت دريافت‌كننده منفعل فناوري‌هايي تصوير مي‌كند كه درجاي ديگر به دست آمده است و فناوري را چيزي را نشان مي‌دهد كه مي‌توان به راحتي منتقل كرد.
در واقع، اين دو فرايند (كسب فناوري‌هاي خارجي از طريق انتقال فناوري از يك سو و يادگيري فناوري در داخل از سوي ديگر) مكمل هم و به هم پيوسته است. ظرفيتهاي كسب كننده نقش اصلي را در بنياد گذاشتن شالوده همسان‌سازي مؤثر فناوري‌هاي خارجي دارد. در عين حال، كسب‌كننده فناوري‌هاي خارجي دريافت كننده‌اي منفعل نيست و يادگيري بيشتر فناوري براي كاربرد مؤثر فناوري و نيز توسعه بيشتر اين فناوري‌ها لازم است.
4- روشهاي انتقال فناوري بين‌المللي
انتقال فناوري به روشهاي گوناگون صورت مي‌گيرد و به ماهيت ترتيبات بين منابع و كسب‌كنندگان فناوري بستگي دارد. در سطح سازمان، سه نوع ترتيبات گسترده وجود دارد: انتقال فناوري تجاري، انتقال فناوري غيررسمي و انتقال فناوري غيرتجاري كه حاصل فعاليت سازمانهاي بين‌المللي، دولتهاي ملي كشورهاي توسعه يافته و سازمانهاي غيردولتي است.
بيشتر فناوري از طريق انتقال فناوري تجاري بين كشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه انجام مي‌شود. اين از طريق پيمانكاري و پرداخت صورت رسمي پيدا مي‌كند و بخش خصوصي تأمين‌كننده اصلي فناوري‌هاست. اين قبيل انتقال‌ها شامل انتقال فناوري از طريق سرمايه‌گذاري مستقيم خارجي، از طريق ليسانس خارجي، طرح‌هاي كليد در دست، مشاوره فني، كسب كالاهاي سرمايه‌اي، پيمانكاري بين‌المللي و طرحهاي مشترك است.
معمولاً استدلال مي‌كنند كه اين قبيل اشكال انتقال‌هاي تجاري (به خصوص آنهايي كه به سرمايه گذاري خارجي مستقيم مربوط مي‌شود) در دو مرحله عمل مي‌كند. نخست، انتقال به سازمان كسب‌كننده اوليه (معمولا شعبه يك شركت چند مليتي). دوم، انتشار از طريق نشت دانش (يعني درز كردن غير داوطلبانه يا مبادله تعمدي دانش فني سودمند) به ساير شركت‌ها در اقتصاد محلي است. با اين حال، اهميت مرحله نشت مورد مناقشه است.
انتقال فناوري مي‌تواند به صورت غيررسمي هم باشد يعني بدون پرداخت پول و موافقت نامه، مثلاً انتقالي كه از طريق مهندسي وارون يا معكوس (reverse engineering) صورت مي‌گيرند. اين عبارت به معناي يادگيري طراحي يك محصول از طريق قطعه قطعه كردن محصول و تجزيه و تحليل آن، از طريق جابجايي نيروي كار ماهر از كشوري يا سازماني به كشوري يا سازماني ديگر، از طريق مشاوره با نشريات تجاري و مقالات فني در نشريات بين‌المللي و از طريق شركت در سمينارها، كنفرانس‌ها و نمايشگاه‌هاي تجاري است.
هر كدام از اين اشكال انتقال فناوري مي‌تواند به جابجايي دانش فني از كشورهاي توسعه يافته به كشورهاي در حال توسعه كمك كند. عاملان اصلي در اين قبيل موارد كساني هستند كه مايل به كسب فناوري و در نتيجه به عهده گرفتن نقشي فعال در جستن، شناختن و كسب دانش موجود بدون كمك منابع آن دانش هستند.
سومين راه انتقال فناوري به كشورهاي در حال توسعه از طريق مجاري غيرقابل تجاري است از جمله ابتكارهاي سازمانهاي بين‌المللي، دولتهاي كشورهاي توسعه يافته و سازمانهاي غيردولتي. اين كار، ساز و كارهاي متنوعي را به خود مي‌گيرد. مثلاً يك فرايند انتقال عمودي فناوري‌ها از مراكز تحقيقاتي بين‌المللي به مراكز تحقيقاتي، كشاورزان و شركت‌ها در كشورهاي در حال توسعه است. ساير مجاري شامل طرح‌هاي عمراني سازمان‌هاي چندجانبه است.
يك ساز و كار ديگر انتقال فناوري به كشورهاي در حال توسعه، انتقال و توسعه فناوري‌هاي مناسب توسط سازمانهاي غيردولتي براي پرداختن به مشكلات خاص كشورهاي مورد نظر است.
5- جنبه سياستگذاري
براي گروهي، فرايند انتقال فناوري را مي‌توان در وهله اول به عهده كاركرد بازار آزاد گذاشت. اما تجربه نشان داده است كه اين فرايند نسبت به كاستي‌هاي بازار از قبيل عدم تقارن در قدرت و اطلاعات چانه‌زني بين منابع و كسب كنندگان فناوري حساس است.
اعمال مقررات آزادسازي تجاري، پيامدهايي براي دسترسي كشورهاي در حال توسعه به فناوري‌هاي خارجي دارد. در نتيجه، انتقال فناوري اغلب هدف سياست‌گذاري در سطح بين‌المللي است، چون كشورهاي در حال توسعه و توسعه يافته هر كدام مي‌كوشند از منظري متفاوت و گاه متناقض به اين موضوع‌ها بپردازند. در سطح بين‌المللي، انتقال فناوري به طور فزاينده‌اي به مذاكرات سياسي بين كشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه كشيده شده است، به خصوص مذاكرات مربوط به موافقت‌نامه‌هاي بين‌المللي درباره تجارت و محيط زيست. مثلاً مفاد مربوط به انتقال فناوري بخش مهم از چندين موافقت‌نامه بين‌المللي را تشكيل مي‌دهد، مانند موافقت‌نامه جنبه‌هاي تجاري حقوق مالكيت فكري (TRIPS) مربوط به سازمان تجارت جهاني و بسياري موافقت‌نامه‌هاي منطقه‌اي و دو جانبه.
موضوع‌هاي مربوط به انتقال فناوري در اين سطح محدود به تعريف مقررات انتقال و تدوين موافقت نامه‌هاي عمومي براي حمايت از اشتغال فناوري به كشورهاي در حال توسعه است. اين قبيل موافقت‌نامه‌ها معمولا در مفاد موافقت‌نامه‌هاي بين‌المللي بازتاب پيدا مي‌كند و ربطي به موضوع‌هاي اجرا يا جزئيات انتقال و تسلط بر فناوري‌ها در سطح شركت يا ساير سازمان‌ها ندارد.
سياست‌هاي اتخاذشده توسط كشورهاي توسعه يافته براي تشويق انتقال فناوري‌ها به كشورهاي در حال توسعه به طور فزاينده‌اي تناسب پيدا مي‌كند. به اين علت است كه سياست‌هاي بين‌المللي در مورد تجارت و محيط زيست اغلب نيازمند آن است كه اين قبيل كشورها مشوق‌هاي لازم را براي انتقال فناوري‌ها به كشورهاي در حال توسعه ايجاد كنند.
به علاوه، همان گونه كه گفته شد، انتقال فناوري از اهداف اصلي بسياري از سياست‌هاي حاكم بر اعطاي كمك رسمي براي توسعه يا كمك‌هاي بلاعوض است.
در اين راستا، چندين كشور توسعه يافته مشوق‌هايي در اختيار شركت‌ها و سازمان‌ها براي انتقال فناوري به كشورهاي در حال توسعه قرار مي‌دهند. اين قبيل مشوق‌ها شامل تأمين مالي و آموزش و نيز حمايت از مشاركت بين شركت‌ها و سازمان‌ها در كشورهاي در حال توسعه و منابع بالقوه فناوري است.
با اين حال، درمورد كارايي اقدامات جاري بحث وجود دارد. مثلاً برخي تحليلگران خاطرنشان مي‌كنند مشوق‌هاي موجود انتخابي است و پوشش ناقصي دارد. در ارتباط با سياست‌ها در كشورهاي در حال توسعه، عموماً اعتقاد بر اين است كه هدف اين سياست‌ها بايد افزايش بهره‌هاي انتقالي فناوري و نيز محدودسازي كاستي‌هاي آن باشد. اما به نظر مي‌رسد سياست‌هاي بين‌المللي جديد (مانند سياست‌هاي سازمان تجارت جهاني) از اين جهت مبهم است.
1. انتقال فناوري (Technology Transfer)
تعريف : به فرايندهايي گفته مي‌شود كه از طريق آنها دانش فناورانه بين سازمان‌ها در داخل يك كشور يا بين كشورها جابجا مي‌شود.
شرح : منبع: http://www.scidev.net/quickguides/index.cfm?fuseaction=definitions&qguideid=6
2. انتقال فناوري افقي (Horizontal Technology Transfer)
تعريف : جابجايي يك فناوري موجود از يك محيط عملياتي به محيط ديگر، مثلاً از يك شركت به شركت ديگر.
شرح : منبع: http://www.scidev.net/quickguides/index.cfm?fuseaction=definitions&qguideid=6
3. انتقال فناوري بين‌المللي (International Technology Transfer)
تعريف : به فرايندهايي گفته مي‌شود كه از طريق آنها دانش فناورانه بين سازمان‌هاي كشورهاي مختلف جابجا مي‌شود.
شرح : منبع: http://www.scidev.net/quickguides/index.cfm?fuseaction=definitions&qguideid=6
4. انتقال فناوري عمودي (Vertical Technology Transfer)
تعريف : انتقال فناوري‌هاي جديد از مرحله ايجاد در زمان فعاليت‌هاي تحقيق و توسعه به كاربردهاي عملياتي. براي مثال از سازمان‌هاي تحقيق و توسعه مانند دانشگاه‌ها و مراكز پژوهشي به كاربردهاي آنها در صنعت.
شرح : منبع: http://www.scidev.net/quickguides/index.cfm?fuseaction=definitions&qguideid=6
5. مديريت فناوري (Technology Management)
تعريف : فنون مديريت مرتبط و بكار رفته براي استفاده از فناوري در انجام كارها.
6. فناوري (Technology)
تعريف : (1) كاربرد دانش در كسب و كار و صنعت.
(2) وسايل مكانيكي يا الكترونيكي كه در توليد، محصولات و براي ساخت سيستم‌هاي كارآمدتر استفاده مي‌شوند.
1. ششمين همايش مراكز تحقيق و توسعه صنايع و معادنتاريخ خبر13/8/85
2. كنفرانس بين المللي مديريت فناوري اطلاعات و توسعهتاريخ خبر26/6/1385