ف خسروي
ابزارهاي تبليغ
ياد آوري
در قسمت پيشين اين مقاله، به كاربرد زبان به عنوان يكي از ابزارهاي تبليغ اشاره كرديم و به اصل تناسب در تبليغ پرداختيم و يادآور شديم هرچه به تناسب ها توجّه بيشتري داشته باشيم، موفقيت ما در تبليغ افزون تر خواهد شد.
اينك در اين قسمت برآنيم تا به ابزارهاي تبليغ نگاهي نقادانه كنيم و به يك ديدگاه روشن و جديد در اين زمينه دست يابيم.
شناخت ابزارها
در هر حرفه و شغلي آشنايي با وسايل و امكانات مربوط به آن از مهمترين گام هاي موفقيت در كار است.
در دنياي تبليغ كه هر لحظه شاهد رخ نمودن ابزارهاي جديد «ارتباطي» هستيم، ضرورت آگاهي از وسايل نو ظهور و دانستن كاربرد و توانايي آن ها دو چندان مي شود. آنان كه نمي خواهند اين حقيقت روشن را باور كنند، بسان كساني كه در روز، چشم از ديدن آفتاب فرو مي بندند همواره در تاريكي ناداني به سر مي برند و از قافله عقب مي مانند.
رهبر فرزانه انقلاب، اين ديدبان هوشيار، كه همواره در موقعيت هاي مناسب زنگ خطر را به صدا در مي آورند و پرده از روي حقايقي تلخ بر مي دارند، مي فرمايند:
«امروز دنيا دنياي امواج است. با امواج و رايانه همه مفاهيم از اين طرف به آن طرف دنيا منتقل مي شود. الآن دورترين كتابخانه هاي دنيا مي توانند در ظرف مدت پنج دقيقه مطالب كتابي را كه در كتابخانه كنگره آمريكاست، روي صفحه كاغذ خود چاپ كنند. اين گونه مطالب منتقل مي شود. ما از دنيا عقبيم. ديگر چرا اين را منكر بشويم. اين يك عيب قطعي است كه حوزه امروز ما آن را دارد. 1
آري در اين دوران كه عصر ارتباطات نام گرفته، جهان ديگر دهكده كوچك هم نيست. بلكه خانه محقري است كه اعضاي آن به سهولت مي توانند با يكديگر ارتباط داشته باشند و از حال و هواي هم با خبر شوند. اين ضعف بزرگي است كه ما از پيشرفت هاي دنيا در زمينه تبليغات آگاه نباشيم و ابزارهاي كارآمد اين وادي را نشناسيم و در حدّ امكان از آن ها در مسير اهداف مقدس الهي بهره نگيريم. از آن جا كه عمده بحث ما در اين قسمت ابزارهاي تبليغ است، خوب است نگاهي گذرا بر وضعيت رسانه هاي گروهي صهيونيست ها و اهداف آنان داشته باشيم تا موقعيت خود را بيشتر بشناسيم.
«نخستين كنگره صهيونيسم در 1897 م. در بال سوئيس برگزار شد و قطعنامه اي با عنوان «پروتكل رهبران صهيونيست» صادر كرد. در بند دوازدهم آن چگونگي سيطره بر رسانه هاي فراگير، به خصوص مطبوعات ـ كه در آن زمان قويترين رسانه محسوب مي شد ـ تشريح شده است. در اين بند آمده:
1 ـ تمام كانال هايي كه بازگو كننده انديشه هاست، بايد به طور كلي در دست ما باشد.
2 ـ هر گونه چاپ و انتشارات بايد از آن ما باشد.
3 ـ ادبيات و مطبوعات مهم ترين و قدرتمندترين كانال هاي تبليغاتي و آموزشي است و بايد زير سيطره ما باشد.
4 ـ دشمنان ما نبايد رسانه اي در اختيار داشته باشند تا به وسيله آن انديشه هاي خود را بروز دهند. در غير اين صورت بايد عرصه را چنان بر آنان تنگ كنيم كه نتوانند از اين طريق به ما حمله كنند.
5 ـ نبايد هيچ خبري به هيچ كجا درز پيدا كند، مگراين كه ما اجازه داده باشيم. براي دستيابي به اين خواسته بايد بر رسانه هاي خبري ـ كه تعدادشان در جهان كم است ـ سيطره داشته باشيم.
در آن صورت تنها خبرهايي كه ما انتخاب مي كنيم، به گوش جهانيان مي رسد. » 2

سيطره صهيونيسم بر رسانه هاي جهان
خبرگزاري ها:
رويتر: بنيانگذار آن؛ يعني، جوليوس پاول رويتر يهودي بوده است.
آسوشيتدپرس: با توافق پنج روزنامه آمريكايي تأسيس شد كه اغلب آن ها در سيطره صهيونيست ها بود.
هاشيت: تا پيش از جنگ جهاني اول هوراس نينالي يهودي آن را اداره مي كرد و پس از آن تا پيش از جنگ جهاني دوم نيز شارال لويس هاواس يهودي مسؤليت آن را به عهده داشت.
با نگاهي به آمار و ارقام كتب و مجلاتي كه به مسئله ارتباطات و تبليغات مي پردازند، در مي يابيم كه صهيونيست ها بر مطبوعات و سينماي آمريكا، انگليس، فرانسه، هند و برخي ديگر از كشورهاي جهان سيطره دارند كه تفصيل آن از عهده اين مقاله خارج است. 3

يك حرف دو نظر
وقتي درباره توانائي هاي دشمن در زمينه تبليغات سخن مي گوييم، به دو گونه با اين موضوع برخورد مي شود.
گروهي با پذيرفتن واقعيت ها بدون آن كه ذره اي ضعف و سستي در خود راه دهند، براي به كارگيري تمام مهارت ها و ابزارها، كمر همت مي بندند و با توكل بر قدرت لايزال الهي و تكيه بر توانايي ها و سرمايه هاي معنوي و مادّي ـ كه ايمان از مهم ترين آن هاست ـ چون مجاهدي نستوه در سنگر تبليغ حاضر مي شوند و به مقابله با توطئه هاي دشمنان و رساندن پيام ناب الهي به گوش مردم برمي خيزند.
امّا در مقابل عده اي با اكراه در پذيرش اين واقعيت ها و بيان نقاط قوّت دين اسلام به گونه اي وانمود مي كنند كه حادثه مهمّي در كنار گوش آنان رخ نداده و بدون اين كه آگاهي دقيقي از ابزارها و شيوه هاي تبليغي در عصر حاضر داشته باشند، اظهار مي كنند: ما مي توانيم در مقابل تمام ابزارها و توطئه هاي دشمنان مقاومت كنيم.
قرآن كريم مي فرمايد:
«واعدوا لهم ماستطعتم من قوّة و من رباط الخيل ترهبون به عدوالله و عدوكم؛
هر نيرويي در توان داريد و اسب هاي ورزيده را براي مقابله با آن ها آماده سازيد تا به وسيله آن دشمن خدا و دشمن خود را بترسانيد. » 4
اگر قرآن كريم ما را در جنگ نظامي به آمادگي و دستيابي به نيروها و تجهيزات لازم فرا مي خواند كه بايد در حد توان با موقعيت دشمنان همخواني داشته، به گونه اي باشد كه آنان را به خوف و كرنش وادارد، آيا در جنگ فرهنگي كه دشمن مرزي براي كشورها و خانه هاي ما نگذاشته، اين موضوع ضرورت ندارد؟
بنابراين هرچه ما در بعد معنوي قوي باشيم و منابع نابي در اختيارمان باشد، توجّه به اسباب و علل ظاهري را نمي توان از نظر دور داشت و دشمن را دست كم گرفت چنانچه علي عليه السلام مي فرمايد:
«آفة القوي استضعاف الخصم؛
آفت نيرومند، ضعيف شمردن دشمن است. » 5
رهبر معظم انقلاب مي فرمايد:
«بزرگترين خبرگزاري ها و ايستگاه هاي راديويي و تلويزيوني امروز در دست صهيونيست هاي سرمايه دار است كه بزرگترين كارخانه ها، معادن و بيشتر ثروت ها را در اختيار خود دارند. آنان زنان و مردان را به فساد، راحت طلبي، تنبلي، مصرف گرايي و تن دادن به زندگي حيواني سوق داده اند تا از بيداري، تعرض و مقابله به مثل آن ها جلوگيري كرده و امپراطوري اهريمني خود را حفظ كنند....
امروز صدها ايستگاه راديويي و تلويزيوني، روزنامه و مجله در سطح جهان تلاش مي كنند تا با گسترش فرهنگ مطلوب استكبار جهاني ملّت ها را با ارزش ها، درخشندگي و فضائل انساني بيگانه كرده و آن ها را به موجودات كاذب، مطيع، تسليم و غافل از ياد خدا تبديل كنند.
زيرا منافع آن ها جز به اين طريق تأمين نخواهد شد. 6

ابزارها كدامند؟
ابزارهاي تبليغ را از ابعاد مختلفي تقسيم بندي كرده اند. مانند: ابزار طبيعي، انساني و صنعتي يا ابزار در جوامع قديم و جديد. گروهي دايره ابزارهاي تبليغ را چنان گسترده اند كه اذان، قرآن، اعزام مبلغ، قصص، حج و.... در آن جاي گرفته، بعضي ابزارها را به اضطراري (تقيه، توريه و...) و عادي تقسيم نموده اند. با كمي دقّت در مي يابيم كه برخي از اين موارد در منابع، اماكن، راه ها، مهارت ها و شيوه هاي تبليغ مي گنجد. اگر ما تعريف دقيقي از ابزارهاي تبليغ نداشته باشيم و حدود آن ها را روشن نكنيم، در شناخت آن ها با مشكل مواجه مي شويم. در نتيجه نمي توانيم مهارت هاي لازم را در به كارگيري آن ها به دست آوريم.
از آن جا كه تبليغ نوع خاصي از ارتباط با ديگران است، مناسب است قبل از تعريف ابزارهاي تبليغ به هدف ارتباط و نقش آن اشاره كنيم.

هدف ارتباط
«درباره هدف از ارتباط مباحث بسيار زيادي مطرح شده است. ارسطو هدف از ارتباط را اقناع ديگران گفته است و مي افزايد كه برقرار كننده ارتباط از هر راه و با هر وسيله اي كه امكان داشته باشد، مايل است طرف مقابل ارتباط يا مخاطب خود را تحت تأثير قرار دهد و نظر و عقيده خود را به او بقبولاند. ،
چنين به نظر مي رسد كه هدف از ارتباط بسيار متنوع تر از اين ها است. اصولاً در بسياري از موارد گيرنده پيام دچار اين كنجكاوي است كه چرا اين حرف گفته شد؟ مقصودش از گفتن آن مطالب چه بود؟ هدف از پخش آن پيام راديويي چيست؟»7

نقش هاي ارتباط
اگر ارتباط را به معناي وسيع كلمه در نظر بگيريم، عبارتست از: كار فردي و جمعي مبادله حقايق و عقايد در درون هر سيستم اجتماعي مشخص. كار ويژه هاي اصلي ارتباط را مي توان به ترتيب زير تعريف كرد:
اطلاعات: گردآوري، ذخيره، پرورش و انتشار اخبار، حقايق و عقايد لازم براي رسيدن به دركي آگاهانه از وضعيت فرد، جامعه و شرايط ملي و بين المللي و اتخاذ تصميمات مناسب بر اساس آن.
اجتماعي كردن: فراهم آوردن يك پشتوانه همگاني علمي و فكري براي عموم مردم در جهت همبستگي و آگاهي اجتماعي، تا به اين ترتيب افراد بتوانند با استفاده از آن به طور فعّال در زندگي عمومي مشاركت داشته باشند.
انگيزش: پيشبرد هدف هاي كوتاه مدت و بلند مدت اجتماعي و نيز آرزوهاي فردي؛ به منظور تحريك فعاليت هاي فردي و جمعي در جهت اهداف عمومي.
گفت وگو: ارائه اطلاعات موجود به منظور روشن شدن مسائل عمومي و آسان كردن توافق همگاني، و نيز تقويت توجّه عمومي به مسائل محلي، ملي و بين المللي.
آموزش و پرورش: انتقال دانش براي تكامل معنوي بيشتر، منش سازي و كسب مهارت ها در طي سال هاي زندگي.
پيشرفت فرهنگي: انتشار كارهاي فرهنگي و هنري، حفظ ميراث فرهنگي و گسترش افق هاي فردي از طريق بيدار كردن قوه ابتكار و تحريك آفرينش و نيازهاي زيبايي شناختي.
تفريحات: اشاعه و ترويج نمايش، رقص، ادبيات، ورزش و نظاير اين ها براي سرگرمي و تفريح فردي و جمعي.
انسجام دهي: قرار دادن پيام هاي گوناگون در دسترس افراد، گروه ها و ملت ها براي كمك به شناخت و درك ديدگاه ها و آرزوهاي مشترك يكديگر. 8

ابزارهاي تبليغ
با توجّه به آنچه درباره هدف و نقش هاي ارتباط گفتيم، ابزارهاي تبليغ عبارتند از:
هر وسيله اي كه «پيام دهنده» براي انتقال «پيام» خود به «پيام گيرنده» از آن بهره مي گيرد.
ويلبر شرام مي نويسد:
«پيام ممكن است به شكل جوهر روي كاغذ، امواج صوتي در هوا، جريان برق، تكان دادن دست يا پرچم يا هر نوع علايمي باشد كه قادر به تفهيم معني باشد. » 9

ابزارهاي تبليغ بر دو گونه اند
1 ـ ابزارهاي اصلي (مستقيم)
منظور وسايلي است كه در طول تاريخ انسان ها براي انتقال مفاهيم دروني خود، بدون هيچ واسطه اي به وسيله آن ها با هم ارتباط برقرار كرده اند و هميشه به عنوان ابزارهاي اصلي ارتباطي آنان بشمار مي روند و اين ابزارها عبارتند از:
الف ـ زبان
ب ـ قلم
ج ـ تصوير
منظور از تصوير هر چيز ديداري است و شامل زبان اشاره و علامت هاي رمزي نشانه هاي طبيعي و مجسمه و سنگ نوشته ها نيز مي شود و ما به علّت اهمّيت «نوشتار» اين بخش را مستقلاً آورده ايم و الاّ زير مجموعه پيام هاي ديگري است.

قالب هاي تبليغي
قالب هاي تبليغي صورت هاي مختلفي از كارهاي تبليغي است كه به كمك آن ها پيام را به مخاطب مي رسانيم.
به عنوان مثال اگر پيام ما «ايثار» باشد، مي توانيم آن را با زبان، قلم يا تصوير به مخاطب برسانيم. قالب هايي كه انتخاب مي كنيم، مي تواند متنوع باشد.
اگر زبان ابزار ماست، مي توانيم مفهوم «ايثار» را در قالب «خطابه»، «قصه» و... بيان كنيم.
اگر ابزار ما قلم است مي توانيم در اين باره قالب «شعر»، «مقاله» و... برگزينيم.
بنابراين قالب هاي تبليغي را به سه دسته گفتاري، نوشتاري، ديداري كه گاهي به صورت ساده و گاهي مركب به كار مي روند تقسيم بندي مي كنيم.

قالب هاي گفتاري عبارتند از:
الف ـ خطابه
ب ـ قصه
ج ـ مناظره
د ـ پرسش و پاسخ (مسابقه)
هـ ـ روضه خواني
و ـ مداحي
ز ـ گويندگي و....

قالب هاي نوشتاري عبارتند از:
الف ـ مقاله
ب ـ نثر ادبي
ج ـ شعر
د ـ قصه و رمان
هـ ـ فيلم نامه و نمايشنامه
و ـ كتاب
ز ـ طنز
ح ـ ترجمه
ط ـ ادبيات كودك و نوجوان و...
ي ـ مطبوعات
كـ ـ نقد كتاب و....

قالب هاي ديداري عبارتند از:
الف ـ نقاشي
ب ـ عكس
ج ـ فيلم
د ـ مجسمه و صنايع دستي
هـ ـ بازيگري
و ـ خط
ز ـ گرافيك
ح ـ كاشي كاري (معماري بر اساس مفاهيم)
ط ـ ماكت سازي
ي ـ نشانه گذاري و علامت هاي قراردادي
كـ ـ كاريكاتور
قالب هاي ديداري را مي توانيم به ساكن و متحرك نيز تقسيم كنيم.
ساكن مانند: نقاشي، اسلايد و مجسمه و متحرك مانند: نمايش پانتوميم و فيلم هاي صامت.

قالب هاي تركيبي
چنانچه مي دانيم، ابزارهاي اصلي گاهي به صورت فردي براي رساندن پيام به كار گرفته مي شوند. مانند اين كه كسي مطلبي مي نويسد و يا سخني مي گويد. گاهي ابزارهاي اصلي در كنار هم قرار مي گيرند و به صورت تركيبي پيامي را مي رسانند كه تأثير گذاري آن ها در اين صورت بيشتر خواهد بود زيرا در هنگام ارتباط با ديگران و تبليغ هرچه بتوانيم، تعداد بيشتري از حواس او را جذب كنيم، پيام ما تأثير بيشتري خواهد گذاشت.
بنابراين تركيب ابزارهاي اصلي سه صورت پيدا مي كند.
الف ـ زبان + قلم + تصوير؛ مانند: پيام هاي بازرگاني و تبليغاتي و...
ب ـ زبان + تصوير؛ مانند: فيلم هاي سينمايي، نمايشنامه و...
ج ـ قلم و تصوير، مانند: كتاب هاي مصوَّر كودكان و...

2 ـ ابزارهاي واسطه اي يا غيرمسقيم
منظور از اين قسم ابزارهايي است كه واسطه بين پيام دهنده و پيام گيرنده قرار مي گيرد و «مبلغ» به صورت غيرمستقيم در پيام رساني از آن استفاده مي كند.
اين گونه ابزارها را مي توان به صوتي و صوتي تصويري تقسيم كرد.
ابزارهاي واسطه اي صوتي مانند:
الف ـ تلفن.
ب ـ راديو
ج ـ نوارهاي كاست، CD صوتي.
ابزارهاي واسطه اي صوتي تصويري مانند:
الف ـ تلويزيون
ب ـ سينما
ج ـ كامپيوتر (رايانه)
و ـ ويدئو و CD صوتي تصويري
هـ ـ بازيهاي مختلف كامپيوتري
ي ـ ميكروفيلم و ميكروفيش
آنتن ها، ماهواره ها، و شبكه هاي ارتباطي مختلف مانند اينترنت به عنوان پايگاه هاي پشتيباني و سرويس دهي حلقه ارتباط ابزارهاي اصلي و واسطه اي هستند كه نقش هدايت و تغذيه ابزارهاي صوتي تصويري مدرن را به عهده دارند.

اين گوي و اين ميدان
با ارائه دور نمايي از ابزارهاي تبليغ در مي يابيم كه در «سنگر تبليغ» بايد ابتدا دشمن و ابزارها و راهكارهاي او را به ويژه در عصر حاضر شناخت و با آگاهي از توان و امكانات موجود خود، آنچنان كه قرآن كريم امر كرده10 با اتمام قدرت در ميدان مبارزه با فتنه انگيزي هاي آن گام نهاد.
رهبر معظم انقلاب مي فرمايد:
«يكي از وظايف مهم حوزه هاي علميه تبليغ است در سطح وسيع و به شيوه مطلوب و مدرن. »11
آنچه در بحث ابزارها و مهارت ها بيشتر از هر چيز ذهن ما را به خود جلب مي كند، ضرورت استفاده از عنصر «هنر» در ابزارها و مهارت هاي تبليغي است. كه دشمن به خوبي از آن بهره مي برد و بايد بيش از هر چيز مورد توجّه قرار گيرد.
چنانچه رهبر فرهيخته انقلاب مي فرمايد: «هنر مسأله اي است كه همه صاحبان شعور در جهان مي خواهند از آن استفاده كنند و يكي از انواع استفاده آن هم اين است كه كسي انديشه ناپاكي را به وسيله هنر در ذهن ها بريزد همان گونه كه صاحبان انديشه ها و روش هاي ناپاك از پول و سلاح استفاده مي كنند، از هنر هم بهره مي گيرند ولي كاري را كه ما بايد انجام دهيم، آن است كه چيزي را كه صاحبان انديشه هاي ناپاك مي خواهند، از آن بهره نادرست بگيرند، آن را در اختيار سرپنجه مقتدر انديشه مقدس و پاك و والا قرار دهيم و اگر اين انديشه مقدس و پاك نتوانست از مايه «هنر» استفاده كند، قطعا عقب خواهد ماند. »12
«همه اديان الهي بر اين باورند كه عالم محسوس تمام حقيقت نيست و در پس پرده ماده، حقايق معنوي كلان قرار گرفته است.
شأن خدا رمز گويي و تنزيل است و شأن بشر رمز فهمي و تأويل و هر پديده مادّي و غيرمادّي آيت و نشانه اي از حقيقتي والا و ازلي است. خدا، كلام و احكام خود را تا مرتبه ادراك بشري تنزيل كرده است با اين حال، كلام و احكام خدا ذوبطون است و هر انساني، قومي و نسلي بر اساس مرتبه ادراك خود بطني از بطون دين را در مي يابد.
حروف، واژگان، ارقام، آيات و قصص الهي همه، رموزي هستند كه به صورت سمبليك معاني قدسي و باطني و مقاصد ماورايي و اسماء و صفات خدا را بيان مي كنند و رخدادهايي را يادآور مي شوند.
در واقع دين مالامال از رمز است، چون دنيا پر از رمز است و آيه بودن موجودات حاكي از نشانه بودن آن ها براي خدا و حقايق فوق طبيعي است.
زبان وسيله بيان مفاهيم بروني و سطحي و «نماد» بيانگر مفاهيم دروني، عميق و ژرف است. نزديك شدن به عوالم روحاني به لحاظ محدوديت هايي كه جهان مادّه دارد، فقط از راه رموز ميسر است. گزاره هاي ديني و در مواردي هنري معمولاً از موضوعات و حوادثي حكايت مي كند كه از حوزه مشاهده و تجربه مستقيم بيرون هستند و انسان ناگزير با الفاظي كه به مدلول هاي محسوس و خارجي دلالت دارند، از اين امور حكايت مي كند. بدين رو در برخورد با اين الفاظ انسان نه مي تواند آن ها را كاملاً بر معاني مغاير با معني اصلي حمل كند ـ چون به تعطيل مي انجامد ـ و نه مي تواند آن ها را كاملاً بر همان معاني اصلي شان حمل كند چون به دروغ مي انجامد. راه ميانه نمادين بودن زبان دين و هنر است. » 13
استفاده از هنر در رساندن پيام الهي شيوه پيامبران الهي بوده است. رهبر انقلاب در اين زمينه مي فرمايند:
«پيغمبر اسلام صلي الله عليه و آله از همه ابزارهاي ممكن براي حمل همين فكري كه شما هنرمندان به دنبال آن هستيد، استفاده كردند و در اين راه از فاخرترين و مترقّي ترين نوع هنر كه در قرآن متجلّي است، بهره جستند. »14
با توجّه به آنچه گذشت، بهره گيري از مايه هاي هنري در «تبليغ» يك ضرورت انكار ناپذير است و تنها راه رشد و بالندگي جامعه ديني مي باشد.
به فرموده رهبر معظم انقلاب:
«اگر يك انقلاب، يك تمدن، يك حقيقت به ميدان هنر راه نيابد و از شيوه هاي هنري براي مطرح شدن بهره گيري نكند، آن انقلاب، فرهنگ و تمدن در جامعه رشد نمي كند. » 15
با توجّه به اهمّيت «هنر» در تبليغ به همين مقدار بسنده مي كنيم و اين بحث را در قسمت آينده با عنوان «هنر و تبليغ» ادامه خواهيم داد و با كاربردهاي ابزارهاي تبليغ بيشتر آشنا خواهيم شد.
پي نوشت:
1)سخنان ايشان در ديدار با طلاب و فضلاء حوزه علميه قم، جمهوري اسلامي، 74/9/13.
2)صهيونيسم چگونه بر رسانه هاي جهاني سيطره يافت، مجله ميراث جاويدان، سال اول، شماره 1.
3)براي آگاهي بيشتر مي توانيد به مجله ميراث جاويدان سال اول، شماره هاي 3 ـ 2 و 1 رجوع كنيد.
4)انفال/ 60.
5)ميزان الحكمه، ج 1، ص 111.
6)موعظه نيكو، رهنمودهاي مقام معظم رهبري در عرصه تبليغ، ص 175.
7)ارتباط شناسي، مهدي محسنيان راد، ص 330 ـ 328.
8)يك جهان چندين صدا، انتشارات يونسكو، ترجمه ايرج پاد، ص 53.
9)ارتباط شناسي، مهدي محسنيان راد، 189.
10)انفال/60.
11)روزنامه جمهوري اسلامي، 63/10/13.
12)روزنامه اطلاعات، 68/8/22، در ديدار با جمعي از هنرمندان سازمان تبليغات.
13)سينما در نگاه انديشه، مقالات دومين هم انديشي دين از چشم سينما، ج 1، صص 14 ـ 17.
14)روزنامه جمهوري اسلامي، 68/8/22، در ديدار با هنرمندان حوزه هنري سازمان تبليغات.
15)روزنامه جمهوري اسلامي، 61/3/29.
منبع: ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره7