محمدعلي پيلتن
اخلاق مبلّغان: رحمت در تبليغ
مقدمه
تعليم و تزکيه انسانها، رسالت اصلي انبياي الهي و امامان معصوم عليهم السلام مي‏باشد. انسان به مدد علم، شناخت و معرفتِ خود را نسبت به حقايق هستي توسعه مي‏دهد و از رهگذر تزکيه، به سجاياي اخلاقي دست مي‏يابد و توفيق انجام اعمال صالح را به دست مي‏آورد. بهره‏گيري از علوم و معارف حقيقي، زماني سودمند است که به تزکيه و تطهير نفس بينجامد و پليديها و آلودگيهاي آن را در سه سطح اعتقادات، ملكات و اعمال بزدايد.
خداي متعال در قرآن کريم، «تزکيه» و «تعليم» را توأم با يکديگر، به عنوان فلسفه بعثت رسول اکرم صلي الله عليه و آله بيان مي‏کند و مي‏فرمايد: «هُوَ الَّذي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفي‏ ضَلالٍ مُبينٍ» 1؛ «و كسى است كه در ميان جمعيت درس‏نخوانده، رسولى از خودشان برانگيخت كه آياتش را بر آنها مى‏خوانَد و آنها را تزكيه مى‏كند و به آنان كتاب (قرآن) و حكمت مى‏آموزد هر چند پيش از آن در گمراهى آشكارى بودند!» از آنجا که نبي اکرم صلي الله عليه و آله اسو? همگان است، «لَكُمْ في‏ رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» 2؛ «مسلّماً براى شما در زندگى رسول خدا سرمشق نيكويى بود، براى آنها كه اميد به رحمت خدا و روز رستاخيز دارند و خدا را بسيار ياد مى‏كنند.» مبلّغي که با هدف رشد و هدايت مخاطب خويش پاي به ميدان تبليغ نهاده است نيز نمي‏تواند صرفاً به تعليم افراد اکتفا کند؛ بلکه بايد همانند پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله مخاطبين خود را علاوه بر تعليم، به اخلاق فاضله و اعمال صالحه رهنمون سازد تا آنان به کمال انسانيت نائل آيند. 3

شيو? تزکيه
امّا جاي اين پرسش وجود دارد که حضرات معصومين عليهم السلام چگونه به تزکيه و تطهير نفوس مي‏پرداختند؟ به نظر مي‏رسد که يکي از شيوه‏هاي مؤثر تربيتي پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و اهل‏بيت عليهم السلام . برانگيختن احساسات عالي افراد بوده است. اين بزرگواران از هر وسيل? مشروعي که بر عواطف انساني افراد تأثير مثبتي ‏داشت، بهره مي‏جستند و از اين طريق آنها را به ايمان و عمل صالح دعوت مي‏نمودند. سير? تربيتي از رفتارهايي چون: حُسن خلق، محبت و ملاطفت، مدارا، عفو و گذشت، تغافل، بدي را با خوبي پاسخ‏دادن، آسان‏گيري، اکرام، احسان و ... مملو است. با دقّت در هر يک از اين رفتارها مي‏توان تأثير آنها را در برانگيختن عواطف و احساسات افراد مشاهده کرد. برخوردهاي کريمانه و توأم با مهرباني، مخاطب را از نظر عاطفي و رواني آماد? پذيرش حقّ (هدايت) مي‏کند و او را از جهل، عناد و غفلت مي‏رهاند. شايد بتوان اين سبک از رفتارهاي تبليغي و تربيتي را مصداقي از «ابلاغ مبين» دانست، چنان‏که خداي متعال در قرآن کريم خطاب به نبي اکرم صلي الله عليه و آله مي‏فرمايد: «به سبب رحمتى كه از خدا به تو عنايت شد، نسبت به مردم نرم شدى و اگر خشن و سخت‏دل بودى، بدون شك از پيرامونت پراكنده مى‏شدند.» 4 اگر پيامبر صلي الله عليه و آله مهربان و نرم‏خو نبود، مردم به سوي معارف اسلامي جذب نمي‏شدند، تا جايي که گويي پيامي از طرف خدا، دريافت نکرده‏اند.
ما آماده‏سازي رواني و عاطفي مردم براي پذيرش حقّ، و رهاندن آنها از جهل، عناد و غفلت را «اصل رحمت در تبليغ» مي‏ناميم و در اين مقاله برآنيم تا اين اصل را از ابعاد مختلف مورد بررسي قرار دهيم.

مفاهيم تحقيق
1. اصل
آنچه از کاربرد اين واژه دربار? موضوع اصول و قواعد تبليغ مورد نظر است، عبارت است از: قاعده‏اي کلّي و مستفاد از آيات و روايات 5 که همواره بايد بر تمام اعمال، فعّاليتها و روشهاي تبليغي حاکم باشد تا بتوان به ثمربخشي اين فرآيند، اطمينان داشت. اين اصول، اصولي کلان هستند که به يک زمان، يا يک جامعه و مکان خاص اختصاص ندارند و مبلّغان در هر زمان و مکان و با هر نوع ملّيت و قوميتي، بايد آنها را مراعات کنند.
اصول و قواعد تبليغ، از آن جهت که دستورالعملهايي (بايدها و نبايدهايي) براي هدايت رفتارهاي مبلّغ هستند و همگان بايد آنها را مراعات کنند، بسيار شبيه «قوانين» و «هنجارهاي اجتماعي» هستند. 6
2. تبليغ
مبلّغِ دين کسي است که «دين را به انتهاي مقصدش مي‏رساند»؛ يعني پيام دين را، که همان احکام و عقايد و اخلاق است، به درستي براي مردم تبيين مي‏کند تا حجت بر آنان تمام شود و از اين طريق، زمين? اصلاح عقايد و اعمال مردم و در نهايت، گسترش عبوديت در عالم فراهم گردد.
قرآن کريم رسول اکرم صلي الله عليه و آله را به عنوان مبلّغ دين معرفي مي‏کند و رسالت او را نيز در همين ابلاغ منحصر مي‏داند و مي‏فرمايد: «وَ أَطيعُوا اللَّهَ وَ أَطيعُوا الرَّسُولَ وَ احْذَرُوا فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما عَلى‏ رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبين»؛ 7 «خدا و پيامبرش را اطاعت و پروا كنيد. اگر رويگردان شويد، بدانيد كه وظيف? پيامبر ما رسانيدن پيام روشن خداوند است.»
«ما عَلَى الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلاغُ»؛ 8«وظيفه‏اى جز رسانيدن پيام بر عهد? پيامبر نيست.»
نويسندگان و انديشمندان اسلامى، دربار? تبليغ تعاريف‏ مختلفي ارائه كرده‏اند که با بررسي بيشتر مي‏توان دريافت که تمام اين تعاريف به همان معنايي که ما بيان کرديم، بازگشت مي‏کند. براي مثال تبليغ يعني «رساندن يك پيام از كسي به كس ديگر»، 9 يا «رساندن پيام با استفاده از ابزار مناسب و مؤثر» است. 10يکي از صاحب‏نظران پس از بيان 23 تعريف از تبليغ و مقايس? آنها با يكديگر، تبليغ را چنين تعريف مي‏کند: «تـبـليـغ شـاخـه‏اى از ارتباطات است كه از طريق ابلاغ و رساندن دين اسلام به كمك وسايل مـمـكـن و مـشـروع، مـى‏خـواهـد مـردم را بـه سـوى اسـلام متمايل سازد.» 11
3. رحمت
«رحمت» مهربانى و رقّتى مي‏باشد مقتضى احسان است و نسبت به شخص ديگر اظهار مي‏شود؛ 12 امّا گاهى فقط دربار? «مهربانى» و گاهى نيز فقط در «احسان» به كار مي‏رود. زماني که خدا با «رحمت» وصف شود، مراد از آن فقط «احسان» است، نه رقّت قلب، لذا روايت شده است که رحمت از سوي خدا، انعام و تفضّل است و از سوي آدميان، رقّت قلب و عاطفه 13. از اميرالمؤمنين عليه السلام نيز در توصيف خداوند به صفت رحمت، نقل شده است: «رَحيمٌ لا يُوصَفُ بِالرّقّة.» 14
علّامه طباطبايي ذيل تفسير «بسم‏الله الرّحمن الرحيم» مي‏فرمايند: «رحمت، انفعال و تأثّر خاصى است كه هنگام مشاهد? کسي که محتاج است، بر قلب عارض مي‏شود و شخص را به رفع احتياج و نقيص? وي وادار مي‏كند. اين معنى به حسب تحليل، به عطا و فيض برمي‏گردد و خداوند سبحان به همين معنى به رحمت، توصيف مي‏شود.» 15
اين رقت قلب، در رفتار و به طريق اولي در تبليغ، به صورت ملاطفت، ملاينت، محبّت، مودّت، عفو و صفح، حُسن خلق، رفق و مدارا، تغافل، و.... ظاهر مي‏شود.

تعريف اصطلاحي «رحمت در تبليغ»
با مطالع? آموزه‏هاي اسلامي، اعم از آيات و روايات و با واکاوي آثار انديشمندان معاصر شيعي، مي‏توان «اصل رحمت در تبليغ» را اين‏گونه تعريف کرد: «رحمت در تبليغ، قاعده‏اي تربيتي است که از طريق برخوردي مهربانانه و ملايمت‏آميز با مخاطب، منجر به ايجاد و تعميقِ انسِ مخاطب با حقيقت مي‏گردد.»
براساس تعريف مذکور، فلسف? به کارگيري اصل «رحمت» در تبليغ، زمينه‏سازي براي جذب افراد و عمق بخشيدن به ايمان مي‏باشد. ملايمتِ معقولان? موجود در اصل رحمت، از جمله ويژگيهايي است که موجب تأثير آن بر فضاي رواني و عاطفي مخاطب مي‏گردد و با رهاندن وي از لجاجت، عناد، نفرت و غفلت، او را آماد? پذيرش حقّ مي‏سازد.
البته بايد توجه داشت که اصل رحمت هم در محتواي پيام تبليغي و هم در نحو? برخورد مبلّغ با مخاطب جريان دارد.
شهيد مطهري رحمه الله دربار? جايگاه اصل رحمت در محتواي تبليغ مي‏فرمايند: «انسان كانوني دارد غير از كانون عقلي و فكري، به نام كانون احساسات كه آن را نمي‏توان ناديده گرفت. توافق و هماهنگي با احساسات و تا حدّي اشباع احساسات عالي و رقيق بشر از [جمله] شرايط غني‏ بودن محتواي يك پيام است.» 16
با اندک تأملي مي‏توان دريافت که خـداي متعال، بـه احـساسات و نيازهاى عاطفى بشر به نيكوترين وجه پاسخ داده و به تقويت، تصحيح يا تعديل آنها پرداخته است. به طور مثال، پيوند ميان پدر و مادر با فرزند بسيار قـوى است و از سوى اسلام در حدّ عالى به رسميت شناخته شده است:
«وَاعْبُدُوا اللّهَ وَ لا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ اِحْساناً»؛ 17 «خدا را بپرستيد و هيچ چيز را همتاى او قرار ندهيد و به پدر و مادر نيكى كنيد!»
مسائل ديگري چون صـله رحـم، نـوع‏دوسـتـى، يـتـيـم‏نـوازى، روابـط حـسنه، انفاق و احسان، ايثار، دستگيرى از درماندگان، تحكيم روابط خانوادگى، ميهمان‏نوازى و ده‏ها مقوله ديگر اخلاقى كه در تعاليم ديني بر آنها تأكيد شده، هر يك به نوعى عواطف و احساسات مردم را اشباع مي‏كند و حضور يكايك آنـهـا در زنـدگـى انـسـانها ضرورى و اجتناب‏ناپذير است و طرح و تقويت آنها در پيام الهى سـبـب مـى‏شـود كـه مـردم آن را در عـيـنـيت زندگى خود بيابند و ضرورت دين را به طور ملموس احساس كنند. 18
البته بحث ما به رحمت در نحو? تبليغ يک مبلّغ مربوط است که در شکلهاي مختلفي همچون: حُسن خلق، مدارا، تغافل و ... ظاهر مي‏شود و بحث «اصل رحمت در محتواي تبليغ» در اين مقال نمي‏گنجد.

در پايان بحث مفهوم‏شناسي اصل رحمت، توجه به چند نکته ضروري است:
1. اصالت رحمت در تبليغ
رحمت در تبليغ، يک اصل است؛ يعني قاعده‏اي کلّي مي‏باشد که از آيات و روايات به دست آمده است. بر اساس اين اصل، مبلّغ بايد در تمام فعّاليت‏هاي تبليغي خود، شأني از شئون رحمت را که متناسب با جنس فعّاليت تبليغي اوست، رعايت نمايد؛ مثلاً اصل رحمت در تبليغ براي کودکان، به صورت محبّت و ملاطفت جلوه مي‏کند؛ همچنان‏که در تعامل با مردم، اين اصل خود را در حُسن خلق نشان مي‏دهد. به همين صورت مي‏توان جايگاه مدارا، تغافل، عفو، گذشت و ساير مصاديق رحمت را مشخص کرد.
2. جريان رحمت بر مدار حق
«عبوديت و قرب الهي، ارزش نهايي و اصيل و مقصد حقيقي [انسان] است و بقيه، همه وسايل هستند و آن هدف است که هم? وسايل (يعني گفتار، رفتار، اخلاق و احکام) را جهت مي‏دهد و توجيه مي‏کند و در عين حال، هم? آنها را مشروط و مقيد به خود مي‏گرداند. به عبارت ديگر، هم? آن وسايل تا [زماني که] معطوف به مقصد نهايي باشند و سير انسان را به سوي هدف غايي تسهيل و تسريع کنند، مطلوب، مجاز و مشروع مي‏باشند و در غير اين صورت، غير ارزشي يا ضد ارزشي خواهند بود.» 19
به تصريح روايات، مدارا و مسالمت، که از مصاديق رحمت هستند، تا جايي ارزشمند مي‏باشد که زمين? وهن به اسلام و ورود به باطل را فراهم نسازد و شخص مبلّغ به واسط? آن از مدار حق خارج نشود:
«مَا مِنْ عَبْدٍ وَ لَا أَمَةٍ دَارَى عِبَادَ اللَّهِ بَأَحْسَنِ الْمُدَارَاةِ وَ لَمْ يَدْخُلْ بِهَا فِي بَاطِلٍ وَ لَمْ يَخْرُجْ بِهَا مِنْ حَقٍّ إِلَّا جَعَلَ اللَّهُ نَفَسَهُ تَسْبِيحاً وَ زَكَّى أَعْمَالَهُ؛ 20هيچ غلام و کنيزي [زن و مردي] با بندگان خدا به نيکي مدارا نکرد و به واسط? آن در باطل وارد نگرديد و از حقّ خارج نشد، مگر اينکه خداوند، نَفَس‏ کشيدنش را تسبيح قرار داد و اعمالش را تزکيه کرد.»
از اميرالمؤمنين عليه السلام نيز منقول است: «‏وَجَدْتُ الْمُسَالَمَةَ مَا لَمْ يَكُنْ وَهْنٌ فِي الْإِسْلَامِ أَنْجَعُ مِنَ الْقِتَال»؛ 21 مسالمت را تا زماني که وهني به اسلام وارد نشود، سودمندتر از جنگ يافتم.»
در اسلام روابط ميان انسانهايي که به خداي متعال ايمان دارند و مطيع اوامر او هستند، بر اصل رحمت استوار است. اين اصل، حتّي بر روابط ميان مؤمنين و غير مسلمانان نيز حاکم است. به طور کلّي، تا زماني که فرد يا اجتماع، دشمن خدا و دين و انبياي الهي نشده‏اند، مي‏توان با آنها همراه با رحمت و مدارا رفتار کرد؛ ولي اگر کساني بخواهند آگاهانه و از سر عناد و پس از اتمام حجت، خلاف مسير هستي حرکت کنند و اباحه‏گري و حيوانيّت را رواج دهند، بايد با زور در مقابل اين ظلم و بي‏نظمي بزرگ ايستاد تا موانع تکامل انسانها برطرف، و احکام سعادت‏بار اسلام حاکم شود. البته اين قاطعيت، از منظري وسيع‏تر، خود رحمتي براي آدميان محسوب مي‏شود. در قرآن نيز به اين معنا اشاره شده است:
«مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَي الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ»؛ 22 «محمّد صلي الله عليه و آله رسول خدا است و کساني که با اويند، بر کافران سخت‏گير [و] با يکديگر مهربان هستند.»

رحمت در سير? معصومين‏ عليهم السلام
داير? مهرباني و رحمت حضرات معصومين عليهم السلام به قدري وسيع بود که حتّي مخالفان ايشان را نيز شامل مي‏شد. موارد بسياري از سير? اين بزرگواران مشاهده مي‏شود که تنها با يک برخورد کريمانه، از مخالفي سرسخت، محبّي مخلص مي‏ساختند.
روزي مردى مسيحي به امام باقر عليه السلامبا لحني جسارت‏آميز عرض كرد: تو «بَقَر» هستي. امام عليه السلامفرمودند: نه، من «باقر» هستم. گفت: تو فرزند زنى آشپز هستي. فرمود: اين شغل او بوده است. گفت: تو فرزند يك سياه حبشى نابكار هستي. فرمود: اگر راست مي‏گويى، خدا از او بگذرد و اگر دروغ مي‏گويى، خدا از تو بگذرد. مسيحي ]در شگفت از چنين روح بزرگي[ مسلمان شد. 23
از ايـن‏گـونـه وقايع در زندگاني ائمه عليه السلام بسيار اتفاق افتاده است که به جهت اجتناب از اطال? کلام، تنها به برخي از آنها فهرست‏وار اشاره مي‏کنيم:
- برخورد کريمانه پيامبر‏ صلي الله عليه و آله با قريش در فتح مکه. 24
- مواجه? پيامبر‏ صلي الله عليه و آله و آن يهودي که ادعا مي‏کرد از حضرت طلبکار است. 25
- قضيه به محکمه‏رفتن اميرالمؤمنين عليه السلام و مرد يهودي به خاطر اختلاف بر سر مالکيت زره جنگي. 26
- برخورد کريمانه و صبوران? اميرالمؤمنين عليه السلام با خوارج.
- برخورد بزرگواران? امام حسن مجتبي عليه السلام در برابر گستاخي و بي‏ادبي مرد شامي. 27
- و ... .
پيامبر اکرم‏ صلي الله عليه و آله و به تبع ايشان اهل‏بيت عصمت و طهارت‏ عليهم السلام بر هدايت مردم حريص بودند: 28 «لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ حَريصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنينَ رَؤُفٌ رَحيم‏» 29 و تنها با چنين مهرباني و رحمتي است که مي‏توان چنان رفتارهاي کريمانه‏اي را توجيه‏کرد. مبلّغي که دلسوز و مهربان نباشد، نمي‏تواند در تبليغ به موفقيت نائل گردد و اساساً اين رحمت است که راه نفوذ و اثرگذاري در مخاطب را هموار مي‏سازد؛ زيرا انسان بند? احسان است «‏الْإِنْسَانُ عَبْدُ الْإِحْسَانِ» 30و با احسان مي‏توان قلوب را تصاحب کرد: «بِالْإِحْسَانِ تُمْلَكُ الْقُلُوبُ» و «سَبَبُ الْمَحَبَّةِ الْإِحْسَان.» 31
مباني اصل رحمت
در اينجا به مهم‏ترين مبناي فکري رحمت اشاره مي‏کنيم، هر چند به نظر مي‏رسد که با تحقيق و بررسي بيشتر مي‏توان به موارد ديگري نيز دست يافت.

خداشناسي اسلامي
برخي از اوصاف الهي، علاوه بر اينکه وصف حضرت باري تعالي مي‏باشند، نحو? ارتباط حق تعالي با مخلوقات را نيز مشخص مي‏سازند. بر اساس آموزه‏هاي اسلام، عام‏ترين صفت خداي متعال در ارتباط با بندگانش، صفت «رحمت» است.
رحمت خداوند مختص به انسانها نيست؛ بلکه تمام آفرينش را در برمي‏گيرد: «وَ رَحْمَتي‏ وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ‏» 32. خداي متعال رحمت را بر خود واجب کرده است: «كَتَبَ عَلى‏ نَفْسِهِ الرَّحْمَ?» 33، به نحوي که خلقت و تکامل موجودات بر اساس رحمت الهي صورت مي‏گيرد.
امام خميني رحمه الله در اين‏باره مي‏فرمايند: «رحمت رحمانيه مقام بسط وجود است و رحمت رحيميه مقام بسط کمال وجود، پس با رحمت رحمانيه اصل وجود ظهور يافته، و با رحمت رحيميه هر چيزي به کمال معنوي و هدايت باطني خود مي‏رسد.» 34
البته در قرآن و روايات اوصاف ديگري براي خدا چون رحمان، رئوف، وَدود، محبّ و ... بيان شده است که مي‏توان از آنها نيز به رحمت الهي نسبت به بندگانش پي‏برد:
«بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم»؛ 35 به نام خداوند بخشنده مهربان.»
«وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِباد»؛ 36 و خداوند نسبت به بندگان مهربان است.»
«إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحيمٌ»؛ 37 همانا خدا [نسبت] به مردم دلسوز و مهربان است.»
«إِنَّ رَبِّي رَحيمٌ وَدُودٌ»؛ 38 پروردگار من مهربان و دوست‏دار [بندگان] است.»
«وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنين»؛ 39 و نيکي کنيد که خدا نيکوکاران را دوست دارد.»
البته برخي از اين اوصاف، (مثل رحمانيت) عام و فراگير است؛ ولي برخي به گروه خاصي مربوط است، مثل رحيم‏بودن خداوند که فقط شامل حال مؤمنين مي‏شود:40 «وَ كانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيم»؛ 41 يا مثل محبت الهي که شامل محسنين، 42 توّابين، متطهّرين 43 و متّقين 44 مي‏شود؛ ولي ظالمين، 45 کافرين 46 و معتدين 47 را در برنمي‏گيرد.
در روايات و به خصوص در ادعيه و مناجات‏هاي منقول از ائمه اطهار‏ عليهم السلام نيز به رحمت الهي به طور فراوان و به صورتهاي مختلف اشاره شده است. به عنوان نمونه فقط به برخي از فقرات «دعاي جوشن کبير» اشاره مي‏کنيم:
«يَا حَلِيمُ»(1)، (اي بردبار!)؛ «يَا حَنَّان»(5)،(اي مهرورز!)؛ «يَا ذَا‏الْعَفْوِ وَ الرِّضَاءِ»(8)، (اي صاحب بخشش و سخا!)؛ «يَا كَاشِفَ كُلِّ مَكْرُوبٍ، يَا فَارِجَ كُلِّ مَهْمُومٍ»(10)، (اي برطرف‏کننده غمِ هر بيچاره‏اي گشايش‏دهنده‌ هر اندوهگين!)؛ «يَا عُدَّتِي عِنْدَ شِدَّتِي؛ يَا رَجَائِي عِنْدَ مُصِيبَتِي؛ يَا مُونِسِي عِنْدَ وَحْشَتِي»(11)، (اي ذخيره من هنگام سختي! اي اميد من هنگام مصيبت! اي مونس من هنگام وحشت!)؛ «يَا غِيَاثَ الْمُسْتَغِيثِينَ؛ يَا أَمَانَ الْخَائِفِينَ؛ يَا عَوْنَ الْمُؤْمِنِينَ؛ يَا رَاحِمَ الْمَسَاكِينِ؛ يَا مَلْجَأَ الْعَاصِينَ»(14)، (اي فريادرس فريادخواهان! اي امان‏بخش بيمناکان! اي کمک‏کننده مؤمنان! اي رحم‏کننده مسکينان! اي پناهگاه عاصيان!)، «يَا مَنْ هُوَ بِمَنْ عَصَاهُ حَلِيمٌ؛ يَا مَنْ هُوَ بِمَنْ رَجَاهُ كَرِيمٌ»(18)، (اي آن‏که او به هر که نافرماني‏اش کند، بردبار است! اي آن‏که به هر که اميدش داشته باشد، کريم است!)؛ «يَا مَنْ سَبَقَتْ رَحْمَتُهُ غَضَبَهُ»(19)، (اي آن‏که رحمت او بر غضبش پيشي گرفته است!)؛ «يَا عَظِيمَ الْعَفْوِ؛ يَا حَسَنَ التَّجَاوُزِ؛ يَا وَاسِعَ الْمَغْفِرَةِ؛ يَا بَاسِطَ الْيَدَيْنِ بِالرَّحْمَةِ»(22) (اي بزرگ در عفو و گذشت! اي نيکو درگذرنده‏اي که آمرزشت واسع است! اي که دو دست را به رحمت گشوده‏اي!)؛ «يَا مُقِيلَ الْعَثَرَاتِ؛ يَا سَاتِرَ الْعَوْرَاتِ»(24)، (اي درگذرنده از لغزش‏ها! اي پوشاننده عيب‏ها!)؛ « يَا عِمَادَ مَنْ لا عِمَادَ لَهُ؛ يَا فَخْرَ مَنْ لا فَخْرَ لَهُ؛ يَا أَنِيسَ مَنْ لا أَنِيسَ لَهُ؛ يَا أَمَانَ مَنْ لا أَمَانَ لَهُ»(28)، (اي پشتيبان آن‏که پشتيبان ندارد! اي افتخار آن کس که افتخار ندارد! اي انيس آن کس که انيسي ندارد! اي امان‏بخش آن کس که اماني ندارد! ) و ... 48
بنابراين، «انسانهاي پارسا و پرهيزگار در محدود? معماري جهان آفرينش حرکت مي‏کنند که مهندس آن بر اساس هندس? رحمت و لطف، خطوط و اضلاع جانبي آن را ترسيم کرده است.» 49 به عبارت ديگر، اگر ما مي‏خواهيم بنده و خليف? خدا باشيم، بايد به صفات الهي آراسته شويم و همان‏گونه که خدا با ما رفتار مي‏کند، با بندگان خدا رفتار کنيم. اين سيره (رحيم‏ بودن و رحيمانه رفتارکردن) به طريق اولي بايد در تبليغ دين خدا مورد توجه قرار گيرد.

محبت الهي
خداي متعال، ايمان را محبوب دل آدمي قرار داده است: «حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإيمانَ وَ زَيَّنَهُ في‏ قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيانَ»؛ 50 «خداى تعالى ايمان را محبوب شما كرد و در دل‏هايتان زينت داد و كفر و فسوق و عصيان را مورد نفرت‏تان قرار داد.»
اساساً در فرهنگ اسلام، دين همان محبّت داشتن به خاطر خداست: «هل الدّين إلاّ الحبّ»؛51 «الدّين هو الحبّ والحبّ هو الدّين» 52 و خداي متعال بندگان را به راه دوستي و محبّت خود برانگيخته است: «ابْتَدَعَ بِقُدْرَتِهِ الْخَلْقَ ... ثُمَّ سَلَكَ بِهِمْ طَرِيقَ إِرَادَتِهِ، وَ بَعَثَهُمْ فِي سَبِيلِ مَحَبَّتِهِ؛ 53 به قدرت و توانايي خود آفريدگان را آفريد... سپس آنان را در راه اراده و خواست خويشتن روان گردانيد و بندگان را در راه محبّت خودش برانگيخت (محبّت خود را در فطرت و سرشت بندگانش نهاد).» مؤمنين نيز بايد از خدا درخواست کنند که شيريني محبّتش را به آنها بچشاند: «اللّهمّ... أذقني برْد عفوك وحلاوة ذِكْرك» 54؛ «من ذا الّذي ذاق حلاوة محبّتك فرام منْك بدلاً.» 55
پشتوان? تمامي اوامر و نواهي الهي، محبّت انسان به خدا است و ايمان به او و اطاعت از حضرت باريتعالي و پيروي از مقام ولايت، با محبّت، پيوند خورده است: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ وَ الَّذينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ»؛ 56
«قُلْ أَطيعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْكافِرين‏»؛ 57
«قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُوني‏ يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحيم‏»؛ 58
«مَنْ أَحَبَّكُمْ فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ وَ مَنْ أَبْغَضَكُمْ فَقَدْ أَبْغَضَ اللَّه.»‏ 59
و به اين ترتيب، به واسط? تبعيتِ همراه با محبّت از اهل بيت عليهم السلام ، تمامي اوامر و نواهي الهي با محبّت گره مي‏خورد و انسان به وسيل? آن، مسير قرب الهي را طي مي‏نمايد: «أَتَقَرَّبُ‏ إِلَى‏ اللَّهِ‏ بِحُبِّكُمْ‏ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِكُم.» 60
بنابراين، کمال انسان در گرو بندگي خدا از روي محبّت است، لذا عبوديت در قرآن به عنوان فلسف? خلقت جنّ و انس معرفي شده است، که 61 اگر از روي محبّت نباشد، عبوديت مطلوب و ايده‏آل نخواهد بود؛ يعني انسان مؤمني که به طمع بهشت و يا ترس از جهنّم بندگي مي‏کند، به کمال مطلوب خويش نخواهد رسيد؛ زيرا کمال مطلوب آن است که از روي محبّت به بندگي و عبادت خدا بپردازد، چنان‏که در روايات به اين معنا تصريح شده است: إِنَّ الْعُبَّادَ ثَلَاثَةٌ: قَوْمٌ عَبَدُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَوْفاً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْعَبِيدِ؛ وَ قَوْمٌ عَبَدُوا اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى طَلَبَ الثَّوَابِ فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْأُجَرَاءِ؛ وَ قَوْمٌ عَبَدُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حُبّاً لَهُ فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْأَحْرَارِ وَ هِيَ أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ؛ 62روزي رسول اکرم صلي الله عليه و آله از اصحابشان پرسيدند: كدام‏يك از دستاويزهاى ايمان محكم‏تر است؟ بعضي گفتند: نماز، بعضي گفتند: زکات، و همين‏طور روزه، حج و جهاد را نيز مطرح کردند. پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله ضمن تأييد فضيلت هر يک از اين فرائض فرمودند: هيچ يک از اينها جواب سؤال من نبود؛ بلکه استوارترين دستاويز ايمان دوست‏ داشتن و دشمن داشتن به خاطر خداست. 63
کوتاه سخن آنکه، مي‏توان گفت: هدف اسلام رسيدن انسانها به مقام محبّت الهي است، پس بايد به نحوي دين را تبليغ کرد که بندگان را به سمت اين محبّت سوق دهد و از آنجايي که جايگاه محبّت در قلب است، بايد با رحمت، مهرباني، عطوفت، گذشت و مدارا ... به تبليغ دين پرداخت و با خشم، غضب، بي‏رحمي و غلظت قلب نمي‏توان «مُحبّ» تربيت کرد: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَليظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِك.»‏ 64
البته بايد توجه داشت که در طرف ديگرِ محبّت خدا و اولياي او، بغض و نفرت از دشمنان نيز قرار دارد. انسانِ رشديافته با محبّت الهي، به لحاظ عقلي و عملي، هيچ معبودي جز خداي متعال و هيچ واسط? فيضي جز انبياي عظام و اولياي معصوم عليهم السلام را نمي‏تواند بپذيرد:
«مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُم» 65؛ ايمان به خدا، عامل الفت و نزديکي قلوب مؤمنان و رابط? صميمي آنان با يکديگر مي‏باشد: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» 66؛ و کفر، عامل دشمني آنها با مخالفان: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَ عَدُوَّكُمْ أَوْلِياءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ قَدْ كَفَرُوا بِما جاءَكُمْ مِنَ الْحَقِّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَ إِيَّاكُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّكُمْ إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهاداً في‏ سَبيلي‏ وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتي.» 67



پي نوشتها:
1 . جمعه/ 2.
2 . احزاب/ 21.
3 . براي اطلاع بيشتر ر.ک: الميزان، سيد محمدحسين طباطبائي، ترجمه سيد محمد باقر موسوي، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسين، قم، 1374ش، ج‏‏19، ص‏447 و ج‏‏1، ص‏496.
4 . «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّاً غَليظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِك» آل عمران/ 159.
5 . ر.ک: جلسه اول درس خارج ‏رسانه، آيت‏الله احمد عابدي (پايگاه اطلاع‏رساني احمد عابدي:
www. ahmad-abedi.ir)).
6 . براي اطلاع بيشتر ر.ک: فرهنگ علوم اجتماعي، بيرو آلن، باقر ساروخاني، ص249ـ 248.
7 . مائده/ 92.
8 . مائده/ 99.
9 . حماسه حسيني، مرتضي مطهري،.تهران، صدرا، 1368ش، ج‏1، ص‏191.
10 . قرآن و تبليغ (بررسى آيات و روايات در روش تبليغ دين)، محسن قرائتي، مرکز فرهنگي درسهايي از قرآن، تهران، 1384ش.
11 . تبليغ اسلامى و دانش ارتباطات اجتماعى، محسن خندان، ص‏69، به نقل از: تبليغ در قرآن، علي‏اصغر الهامي‏نيا، پژوهشکده تحقيقات اسلامي نمايندگي ولي فقيه سپاه، تهران، بي‏تا.
12 . المفردات في غريب القرآن، راغب اصفهاني، دارالعلم الشاميه، بيروت، 1412ق، ص‏347.
13 . «انّ الرَّحْمةَ من اللّه إنعام و إفضال و من‏ الآدميّين‏ رقّةٌ و تعطُّفٌ‏» ر.ک: المفردات في غريب القرآن، راغب اصفهاني، ص‏347.
14 . نهج‏البلاغه، خطبه 179.
15 . و أما الوصفان: الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، فهما من الرحمة، و هي وصف انفعالي و تأثر خاص ‏يلم بالقلب عند مشاهدة من يفقد أو يحتاج إلى ما يتم به أمره فيبعث الإنسان إلى تتميم نقصه و رفع حاجته، إلا أن هذا المعنى يرجع بحسب التحليل إلى الإعطاء و الإفاضة لرفع الحاجة و بهذا المعنى يتصف سبحانه بالرحمة. نک: الميزان، علامه طباطبايي، ج‏1، ص‏18.
16 . حماسه حسيني، شهيد مطهري، ج‏1، ص‏197.
17 . نساء/ 36.
18 . تبليغ در قرآن، علي‏اصغر الهامي‏نيا، قسمت «علل و انگيزه‏هاي نفوذ»، مورد سوم.
19 . «استاد مصباح و ده نکته در باب تئوري خشونت و تروريزم»، پژمان احسان‏بخش، فصلنامه نقد و نظر، 1379، شماره 14 و 15، ص‏344.
20 . مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، حسين محدث نوري، مؤسسه آل البيت، قم، 1408ق، ج‏9، ص‏36.
21 . غرر الحكم و درر الكلم، عبدالواحد بن محمد تميمي آمدي، دفتر تبيلغات اسلامي، قم، 1366ش، ص‏445.
22 . فتح/ 29.
23 . «قَالَ لَهُ نَصْرَانِيٌّ أَنْتَ بَقَرٌ. قَالَ لَا، أَنَا بَاقِرٌ. قَالَ أَنْتَ ابْنُ الطَّبَّاخَةِ؛ قَالَ ذَاكَ حِرْفَتُهَا. قَالَ أَنْتَ ابْنُ السَّوْدَاءِ الزِّنْجِيَّةِ الْبَذِيَّةِ؛ قَالَ إِنْ كُنْتَ صَدَقْتَ، غَفَرَ اللَّهُ لَهَا وَ إِنْ كُنْتَ كَذَبْتَ، غَفَرَ اللَّهُ لَكَ. قَالَ فَأَسْلَمَ النَّصْرَانِيُّ.» بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، محمدباقر مجلسي، مؤسسه الوفاء، بيروت، 1404ق، ج‏46، ص‏290.
24 . بعد از آنکه رسول خدا صلي الله عليه و آله وارد مکّه شدند، بزرگان قريش داخل کعبه رفته و به اصطلاح بست نشستند؛ چون گمان نمي‏کردند با آن همه جنايات که کرده بودند جان سالم به دربرند. در اين هنگام، رسول خدا صلي الله عليه و آله وارد مسجدالحرام شدند و تا جلوي در کعبه پيش آمدند و در آنجا ايستاده، سخن آغاز کردند و فرمودند: «...هان اي مردم مکّه! براي پيامبر خدا همسايگان بسيار بدي بوديد. نبوت و دعوتش را تکذيب کرديد و او را از خود رانديد و از وطن مألوفش بيرون کرديد و آزارش داديد و به اين اکتفا نکرديد؛ بلکه حتّي به محل هجرتم لشکر کشيديد و با من به قتال پرداختيد. با همه اين جنايات، برويد که شما آزادشدگانيد».وقتي اين صدا و اين خبر به گوش کفّار مکّه ـ که تا آن ساعت در پستوي خانه‏ها پنهان شده بودند ـ رسيد، مثل اينکه سر از قبر برداشته باشند، همه به اسلام گرويدند. اين در حالي است که مکّه با لشکرکشي مسلمين فتح شده بود و طبق احکام اسلامي تمامي مردمش غنيمت و بردگان اسلام محسوب مي‏شدند؛ ولي رسول خدا صلي الله عليه و آله همه را آزاد کرد. از اين جهت پيامبر صلي الله عليه و آله دربار? آنان تعبير "طلقاء" (آزادشدگان) را به کار بردند. نک: ترجمه الميزان، ج‏20، ص: 661؛ و نيز رک: الكافي،.محمد بن يعقوب كليني، دارالكتب الاسلاميه، تهران، 1365ش، ج‏‏4، ص‏226.
25 . مجموعه آثار، مرتضي مطهري، تهران، صدرا، 1378ش، ج‏1، ص‏174.
26 . «رفتارشناسي امام علي عليه السلام.همزيستي، حسين سيدي، مجله شميم ياس،.شماره 28، (تير 1384)، ص‏34.
27 . مناقب آل أبي طالب، ابن شهرآشوب، ج‏‏4، ص‏19.
28 . ر.ک: ترجمه الميزان، ج‏9، ص‏561.
29 . توبه/ 128.
30 . تصنيف غرر الحكم و درر الكلم،.ص‏385.
31 . همان، ص‏386.
32 . اعراف/ 156.
33 . انعام/ 12.
34 . شرح دعاي سحر، روح‏الله خميني رحمه الله ، ترجمه سيد احمد فهري، مؤسسه خيرخواه، تهران،‌ 1359ش، ص80 و 81.
35 . اين آيه 114 بار در قرآن تکرار شده است.
36 . بقره/ 207.
37 . همان/ 143.
38 . هود/ 90.
39 . بقره، 195.
40 . ترجمه الميزان، ج‏1، ص‏30.
41 . احزاب/ 43.
42 . بقره/ 195.
43 . بقره، 22/.
44 . آل عمران/ 76.
45 . آل عمران/ 57.
46 . آل عمران/ 32.
47 . بقره/ 190.
48 . کلّيات مفاتيح الجنان، عباس قمي، مؤسسه مطبوعاتي خزر، تهران، 1412ش، ص‏196.
49 . عرفان و حماسه، عبدالله جوادي آملي، مركز نشر فرهنگي رجاء، بي‌‏جا، 1375ش، ص‏17 و‏18.
50 . حجرات/ 7.
51 . بحارالأنوار، علامه مجلسي، ج‏27، ص‏95.
52 . تفسير نورالثقلين، عروسي حويزي، انتشارات اسماعيليان، قم، 1415ق، ج‏5، ص84.
53 . صحيفه سجاديه، دفتر انتشارات اسلامي، 1375، دعاي اول، ص‏22.
54 . بحارالأنوار، علامه مجلسي، ج‏94، ص‏182، دعاي روز بيست و هشتم.
55 . همان، ج‏91، ص‏148، مناجات المحبّين.
56 . البقره/ 165.
57 . آل‏ عمران / 32.
58 . آل‏عمران/ 31.
59 . بخشي از زيارت جامعه کبيره.
60 . بحار الأنوار،‏ علامه مجلسي، ج‏‏99، ص‏267.
61 . الذاريات/ 56: وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُون.‏
62 . الكافي، شيخ کليني، ج‏2، ص‏84.
63 . همان، ص‏125. باب الحبّ في الله و البغض في الله.
64 . آل عمران/ 159.
65 . فتح/ 29.
66 . حجرات/ 10.
67 . ممتحنه/ 1.
منبع: ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره157.