سيد محمد حسين حسيني
باور جايگاه حساس
از آنجا كه هم رفتار خود مبلغان ديني و هم اعمال خانواده آنان در تبليغات ديني و عملكرد مردم مؤثر است، وظيفه علماء و روحانيان دو چندان مي‌ شود.
رهبران ديني و علماء الهي از جايگاه ويژه و والايي برخوردارند. قرآن در يك جا مي‌فرمايد: «يرْفَعِ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبيرٌ‌»؛ 2 «خداوند كساني را كه ايمان آورده اند و كساني را كه علم به آنان داده شده، درجات عظيمي مي‌بخشد و خداوند به آنچه انجام مي‌دهيد، آگاه است.»
و در جاي ديگر مي‌فرمايد: «قُلْ هَلْ يسْتَوِي الَّذينَ يعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لا يعْلَمُونَ إِنَّما يتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ‌»؛ 3 «بگو: آيا آنان كه مي‌دانند با آنان كه نمي‌دانند يكسان اند؟ تنها خردمندان متذكر مي‌شوند.»
از آنجا كه هم رفتار خود مبلغان ديني و هم اعمال خانواده آنان در تبليغات ديني و عملكرد مردم مؤثر است، وظيفه علماء و روحانيان دو چندان مي‌شود؛ در گام اول، بايد خود مطابق آنچه مي‌گويند و از اسلام بيان مي‌كنند، رفتار كنند؛ چنان كه علي عليه السلام فرمود: «مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً فَلْيبْدَأْ بِتَعْلِيمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعْلِيمِ غَيرِهِ وَ لْيكُنْ تَأْدِيبُهُ بِسِيرَتِهِ قَبْلَ تَأْدِيبِهِ بِلِسَانِهِ؛ 4 هر كس خود را پيشواي مردم قرار دهد، بايد بيش از ديگران به تعليم خويش بپردازد و بايد تربيت ديگران را با رفتار خويش انجام دهد، قبل از ادب كردن با زبان.» و در گام بعدي، بايد خانواده و بستگان خويش را بر اساس دستورات اسلامي و تعليمات آن بار آورد و به درستي تربيت كند.
قرآن كريم نيز به پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله دستور مي‌دهد كه از خانواده و خويشاوندان خويش شروع كند؛ آنجا كه مي‌فرمايد: «وَ أَنْذِرْ عَشيرَتَكَ الْأَقْرَبينَ‌»؛ 5 « [اي پيامبر!] بستگان نزديكت را انذار كن!‌»
طبق نقل مورخين، پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله چهل و پنج نفر از بستگان خويش را جمع كرد و فرمود: «وَ اللَّهِ الَّذِي لَا اِلَهَ اِلَّا هُوَ اِنِّي رَسُولُ اللَّهِ اِلَيكُمْ خَاصَّةً وَ اِلَي النَّاسِ عَامَّةً؛ 6 به خدايي كه جز او معبودي نيست، سوگند! من فرستاده خدا به سوي شما به صورت خاص و به سوي مردم به صورت عام هستم.»
همچنين قرآن كريم و روايات معصومين عليهم السلام همه را در مقابل تربيت خانواده‌ها مسئول مي‌دانند؛ چنان كه قرآن مي‌فرمايد: «يا أَيهَا الَّذينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْليكُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ‌»؛ 7 «اي كساني كه ايمان آورده ايد! خود و خانواده خويش را از آتشي كه هيزم آن انسانها و سنگهاست، نگه داريد!»
هنگامي كه آيه فوق نازل شد، فردي از ياران پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله پرسيد: چگونه خانواده خود را از آتش دوزخ حفظ كنم؟ حضرت صلي الله عليه وآله فرمود: «تَأْمُرُهُمْ بِمَا أَمَرَ اللَّهُ وَ تَنْهَاهُمْ عَمَّا نَهَاهُمُ اللَّهُ فَإِنْ أَطَاعُوكَ كُنْتَ قَدْ وَقَيتَهُمْ وَ إِنْ عَصَوْكَ كُنْتَ قَدْ قَضَيتَ مَا عَلَيكَ؛ 8 آنها را به آنچه خدا امر كرده است، امر كن و از آنچه خدا آنان را باز داشته است، نهي كن. اگر از تو اطاعت كردند، آنها را [از آتش دوزخ] حفظ كرده‌اي و اگر نافرمانيت كردند، وظيفه خود را انجام داده اي.»
و در حديث ديگري از رسول خداصلي الله عليه وآله آمده است: «بدانيد! همه شما نگهبانيد و همه در برابر كساني كه مأمور نگهباني آنها هستيد، مسئوليد. امير و رئيس حكومت اسلامي نگهبان مردم است و در برابر آنها مسئول. مرد نيز نگهبان خانواده خويش (زن و فرزندان) است و در برابر آنها مسئول مي‌باشد و زن نيز نگهبان خانواده خويش (شوهر و فرزندانش) مي‌باشد و در برابر آنها مسئول است. بدانيد! همه شما نگهبانيد و همه شما در برابر كساني كه مأمور نگهباني آنها هستيد، مسئوليد.» 9
و علي عليه السلام در تفسير آيه فوق فرمود: «عَلِّمُوا اَنْفُسَكُمْ وَ اَهْلِيكُمُ الْخَيرَ وَ اَدِّبُوهُمْ؛ 10 خود و خانواده خويش را نيكي بياموزيد و آنها را [به تربيت اسلامي] ادب كنيد!»
خطاب عام و خاص پيامبرصلي الله عليه وآله در مورد انذار خانواده، هم علماء و روحانيون را شامل مي‌شود؛ چون ورثه انبياء به حساب مي‌آيند و هم مسئوليت سنگين تربيت صحيح خانواده را بر دوش آنان با سنگيني بيشتر مورد تأكيد قرار مي‌دهد. با توجه به اين مسئوليت ويژه نسبت به خانواده آنان است كه هم منابع ديني و هم جامعه اسلامي انتظار دارند كه خانواده‌ها و فرزندان پيشوايان دين و علماء ربّاني در مسير هدايت جامعه يار و ياور آنان بوده، نمونه عيني تربيت شدگان مكتب انسان ساز اسلامي و پرورش يافتگان علماء ديني باشند. آنچه پيش رو داريد، بيان برخي انتظارات و توقعاتي است كه اسلام و جامعه اسلامي از خانواده علماء و روحانيان دارند.
باور جايگاه حساس
اولين و كليدي‌ترين انتظار و توقع از خانواده‌هاي علماء ديني و مبلغان اين است كه از نظر فكري باور كنند كه در يك جايگاه ويژه و موقعيت ممتاز نسبت به خانواده‌هاي ديگر اقشار قرار دارند. اين باور، زمينه ساز توقعات ديگري است كه بعداً به آن اشاره مي‌شود.
قرآن كريم اين انتظار را با صراحت بيان مي‌فرمايد: «يا نِساءَ النَّبِي لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ‌»؛ 11 «اي همسران پيامبر! شما همچون يكي از زنان (معمولي) نيستيد.» اين آيه مي‌تواند براي خانواده‌هاي علماء به عنوان وارثان پيامبرصلي الله عليه وآله اين پيغام را داشته باشد كه شما نيز مانند خانواده‌هاي معمولي جامعه نيستيد؛ شما از جايگاه ويژه برخورداريد و در نتيجه، مسئوليت بيشتري متوجه شماست.
علماء بزرگ، نيز همواره تلاش مي‌كردند با زبان منطق و از طريق ملايمت اين باور را به خانواده‌ها و فرزندان خويش منتقل كنند.
قرآن مجيد در بيان جايگاه ويژه زنان پيامبرصلي الله عليه وآله، حساب خاصي براي عذاب و ثواب آنها باز كرده و فرموده است: «يا نِساءَ النَّبِي مَنْ يأْتِ مِنْكُنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَينَةٍ يضاعَفْ لَهَا الْعَذابُ ضِعْفَينِ وَ كانَ ذلِكَ عَلَي اللَّهِ يسيراً وَ مَنْ يقْنُتْ مِنْكُنَّ لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تَعْمَلْ صالِحاً نُؤْتِها أَجْرَها مَرَّتَينِ وَ أَعْتَدْنا لَها رِزْقاً كَريماً‌»؛ 12 «اي همسران پيامبر! هر كدام از شما مرتكب خلاف و گناه آشكاري گردد، كيفر او دو چندان خواهد بود و اين كار براي خدا آسان است. و هر كس از شما در برابر خدا و رسولش خضوع كند و عمل صالح انجام دهد، جزاء و پاداش وي را دو چندان خواهيم داد و روزي ارزشمندي براي او فراهم مي‌كنيم.»
يقيناً خانواده‌هاي روحانيان نيز اگر در اهداف مقدس اسلام شوهرانشان را ياري رسانند و نمود عيني از تربيت يافتگان مكتب اسلام باشند، از چنين ثوابي بي بهره نيستند. خود شيعه بودن نيز چنين مسئوليتي را اقتضاء مي‌كند؛ لذا امام صادق عليه السلام به شقراني فرمود: «إِنَّ الْحَسَنَ مِنْ كُلِّ أَحَدٍ حَسَنٌ وَ إِنَّهُ مِنْكَ أَحْسَنُ لِمَكَانِكَ مِنَّا وَ إِنَّ الْقَبِيحَ مِنْ كُلِّ أَحَدٍ قَبِيحٌ وَ إِنَّهُ مِنْكَ أَقْبَحُ؛ 13 به راستي خوبي از هر كس خوب است، ولي از تو بهتر است؛ به خاطر نسبتي كه با ما داري و زشتي از همه بد است، ولي از تو زشت‌تر است [زيرا تو را از ما مي‌دانند].»
مراعات تقوا و پاكي
چنان كه اشاره شد، قرآن هم به صورت عام به مسلمانان دستور داده كه خانواده‌ها را از آلودگي به گناهان حفظ كنند و اين امر، در خانواده روحانيان تأكيد بيشتري مي‌يابد؛ به خاطر همان موقعيت ويژه و حساس، و هم به صورت خاص به زنان پيامبرصلي الله عليه وآله دستور مي‌دهد كه تقوا پيشه سازيد و اين تقواست كه براي شما آن جايگاه ويژه را به ارمغان مي‌آورد.
قرآن كريم مي‌فرمايد: «يا نِساءَ النَّبِي لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَيتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيطْمَعَ الَّذي في قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً‌»؛ 14 «اي همسران پيامبر! شما همچون يكي از زنان معمولي نيستيد، اگر تقوا پيشه كنيد. پس [به گونه‌اي هوس انگيز و] با نرمش سخن نگوييد كه بيمار دلان به طمع مي‌افتند، و سخن شايسته بگوييد!»
امروز، دقيقاً جامعه همين توقعات را از خانواده‌هاي علماء و روحانيون دارد. اگر همسر و يا دختر ديگر اقشار جامعه با نامحرمان آزادانه ارتباط برقرار كنند و سخن بگويند، چندان مورد اعتراض قرار نمي‌گيرند؛ ولي در مورد خانواده روحانيون اگر كمترين مسئله را مشاهده كنند، بر اثر توقعي كه دارند، به شدت زبان به اعتراض مي‌گشايند.
پي نوشت:
1) اين موضوع قبلاً نيز با عنوان «خانواده و وظائف مبلغان ديني‌» در شماره‌هاي 50 و 51 همين مجله آمده است.
2) 2. مجادله / 11.
3) 3. زمر / 9.
4) نهج البلاغة، فيض الاسلام، ص 1117، حكمت 70، و محمد دشتي، ص 638، حكمت 73.
5) شعراء / 214.
6) كامل ابن اثير، ج 2، ص 61.
7) تحريم / 6.
8) نور الثقلين، حويزي، ج 5، ص 372، به نقل از: تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازي، ج 24، ص 294.
9) مجموعه ورّام، امير زاهد، حسين ورام بن ابي فراس (متوفاي 605) ، تهران، حيدري، ج 1، ص 6.
10) الدر المنثور، سيوطي، ج 6، ص 244، به نقل از: تفسير نمونه، ج 24، ص 294.
11) احزاب / 32.
12) همان / 30 - 31.
13) سفينة البحار، ج 1، ص 708.
14) احزاب / 32.
منبع: ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره83