محمد سبحاني يامچي
پيامدهاي دنيوي اسراف و تبذير
امروزه پژوهشهاي دانشمندان به اين نتيجه رسيده كه سرچشمه بسياري از بيماريها، غذاهاي اضافي است كه به صورت جذب نشده در بدن باقي مي‌ماند. اين مواد اضافي هم بار سنگيني براي قلب و ساير دستگاههاي بدن است و هم منبع آماده‌اي براي انواع عفونتها و بيماريها است.
1. كم بركتي
اسراف، عملي مخالف تقوا و دستورات و سفارشهاي خدا و اولياي الهي است و باعث مي‌شود بركت از زندگي انسان رخت بربندد. امام صادق عليه السلام فرمودند: «اِنَّ مَعَ الاسْرافِ قِلَّةَ الْبَرَكَةِ؛ 1همانا اسراف همراه با كاهش بركت است.‌»
2. زوال نعمت
يكي از آثار شوم اسراف و تبذير تباهي و زوال نعمت است. امام علي عليه السلام فرمودند: «اَلْقَصْدُ مَثْراةٌ وَالسَّرْفُ مَثْواةٌ؛ 2 اعتدال و ميانه روي موجب فراواني مال و ثروت و اسراف باعث تباهي و نابودي آن است.‌»
از امام كاظم عليه السلام نقل شده كه فرمودند: «مَنِ اقْتَصَدَ وَقَنِعَ بَقِيتْ عَلَيهِ النِّعْمَةُ وَمَن بَذَّرَ وَاَسْرَفَ زالَتْ عَنْهُ النِّعْمَةُ؛ 3 كسي كه ميانه روي و قناعت ورزد، نعمتش باقي مي‌ماند و آنكه تبذير و اسراف كند، نعمتش زوال مي‌پذيرد.‌»
3. ورشكستگي (افلاس)
از ديگر آثار زيانبار افراط و ولخرجي كه كم و بيش در اطراف خود به چشم ديده ايم، ورشكستگي است. خيلي از افراد به خاطر داشتن ثروت زياد دست به انواع ريخت و پاشها و ولخرجي مي‌زنند و چون داراي ثروت هستند، ترسي از آينده ندارند، غافل از اينكه ولخرجي موجب مفلسي و بينوايي است.
اگر اين اسراف و ولخرجي از حد اعتدال و ميانه روي تجاوز كند و فرد مسرف به ريخت و پاش خود مغرورانه افتخار كند، طولي نمي‌كشد كه استخوانهاي او زير ضربات سهمگين ورشكستگي مالي خورد شده، به خاك مذلت كشيده مي‌شود.
علي عليه السلام فرمودند: «مَنْ افْتَخَرَ بِالتَّبْذيرِ اِحْتَقَرَ بِالاِْفْلاسِ؛ 4 هر كس به ريخت و پاش افتخار كند، با تهيدستي (ورشكستگي) كوچك مي‌شود.‌»
4. فقر
بي شك يكي از عوامل مهم فقر و تنگدستي در جهان، اسراف و تبذير است. آنهايي كه دست به ولخرجي و ريخت و پاشهاي بي حد و حساب مي‌زنند و با اسراف، امكانات مادي بيشتري را صرف هوسهاي خود مي‌كنند، سرانجامي جز تهيدستي و شكست اقتصادي در انتظارشان نيست.
علي عليه السلام فرمودند: «سَبَبُ الْفَقْرِ اَلاْسْراف؛ 5 اسراف سبب فقر است.‌»
امام صادق عليه السلام به عبيد فرمودند: «يا عُبَيدُ اِنَّ السَّرَفَ يورِثُ الْفَقْرَ وَاِنَّ الْقَصْدَ يورِثُ الْغِني؛ 6 ‌اي عبيد! اسراف باعث فقر مي‌شود و ميانه روي موجب بي نيازي مي‌گردد.‌»
5. نابودي امكانات
از جمله آثار ولخرجي، نابودي امكانات است. اميرمؤمنان علي عليه السلام فرمودند: «اَلاِْسْرافُ يفْني الْجَزيلَ؛ 7 اسراف، [امكانات] زياد را نابود مي‌سازد.‌»
همچنين فرمودند: ««اَلاِْسْراف يفْني الْكَثيرِ؛ 7 اسراف، [مال] زياد را نابود مي‌كند.‌»
6. بخل
يكي از صفات اخلاقي كه مورد توجه دين و اولياي الهي است و ائمه معصومين عليهم السلام آن را بخشي از سيره و روش خود قرار داده بودند، جود و بخشش است. در روايتي از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله ولخرجي و افراط در مصرف، يكي از آفتهاي اين فضيلت اخلاقي بيان شده است: «آفةُ الْجُودِ اَلسَّرْفُ؛ 9 اسراف آفت سخاوت است.‌» يعني، اسراف و تبذير فرد باعث مي‌شود كه نتواند جود و بخشش داشته باشد و به اين صفت اخلاقي عمل كند.
7. بيماري جسمي
امروزه پژوهشهاي دانشمندان به اين نتيجه رسيده كه سرچشمه بسياري از بيماريها، غذاهاي اضافي است كه به صورت جذب نشده در بدن باقي مي‌ماند. اين مواد اضافي هم بار سنگيني براي قلب و ساير دستگاههاي بدن است و هم منبع آماده‌اي براي انواع عفونتها و بيماريها است. لذا براي درمان بسياري از بيماريها، نخستين گام آن است كه اين مواد مزاحم كه در حقيقت زباله‌هاي بدن هستند، سوخته و پاكسازي شوند.
عامل اصلي تشكيل اين مواد مزاحم، اسراف و زياده روي در تغذيه و به اصطلاح «پرخوري» است و براي جلوگيري از آن راهي جز رعايت اعتدال در غذا نيست. 10
بي جهت نيست كه علي بن حسين واقد در جواب طبيب مسيحي كه پرسيد: در كتاب شما چيزي از علم طب نيست، در حالي كه علم دو تاست، علم پزشكي و علم اديان. گفت: خداوند تمام پزشكي را در نصف آيه جمع كرده است: «كُلُوا وَاشْرَبُوا وَلا تُسْرِفوا»؛ 11 «بخوريد و بياشاميد ولي اسراف نكنيد.‌» و پيامبر ما تمام پزشكي را در يك جمله خلاصه كردند و فرمودند: «اَلْمِعْدة بَيتُ كُلّ داءٍ وَالْحِمْيةُ رأْسُ كُلّ دَواءٍ؛ 12 «معده خانه هر بيماري و پرهيز برترين داروست.‌» طبيب مسيحي گفت: قرآن و پيامبر شما چيزي از پزشكي براي جالينوس باقي نگذاشته اند. 13
8. محروميت از هدايت
خداي متعال همواره درهاي رحمتش را به روي بندگان گشوده و با ارسال پيامبران، همگان را براي رسيدن به كمال و قرب الهي فراخوانده است. اماگاه عواملي باعث مي‌شود كه انسان در اين مسير قرار نگرفته، از هدايت الهي محروم بماند. يكي از اين عوامل كه باعث محروميت انسان از هدايت مي‌شود، اسراف و تبذير است. قرآن كريم درباره اسراف كاران و كساني كه در معصيت و گناه پا را از حد فراتر نهاده اند مي‌فرمايد: «اِنَّ اللّه لايهْدي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذّاب»؛ 14 «خدا كسي را كه افراط كار دروغ زن باشد، هدايت نمي‌كند.‌» به عبارت ديگر اسراف از آنها سلب توفيق كرده، بهره‌اي از بينات نمي‌برند و در نتيجه در وادي ضلالت و گمراهي باقي مي‌مانند.
9. بي مروّتي
جوانمردي و مروت كه از خصال نيك انساني است و همگان دارنده اين صفت را مي‌ستايند، با اسراف و تبذير قابل جمع نيست. علي عليه السلام فرمودند: «مِنَ المُروّةِ اَنْ تَقْصِدَ فَلا تَسْرِفَ وَتَعِدَ فَلا تُخْلِفَ؛ 15 از جوانمردي است كه ميانه روي كني و زياده روي ننمايي و چون وعده دادي خلف وعده نكني.‌»
10. از بين رفتن شرافت
خصلت شرافت كه فرد را در اجتماع مورد تكريم و احترام قرار مي‌دهد، با افراط و ولخرجي از بين مي‌رود. اميرمؤمنان علي عليه السلام فرمودند: «مِنْ اَشْرَفِ الشَّرَفِ اَلْكَفُّ عَنِ التَّبْذيرِ وَالسَّرَفِ؛ 16 از شريف‌ترين شرافتها، خودداري از تبذير و اسراف است.‌» اگر فرد دست به اسراف و تبذير بزند، بدست خود اسباب شرافت خويش را از بين مي‌برد.
11. سلب توفيق
يكي ديگر از آثار دنيوي اسراف و تبذير بي رغبتي به انجام كارهاي خير است. به طور معمول انسانها در انجام كارهايي كه فايده عمومي دارد، خود را شريك مي‌كنند تا از اجر و ثواب اخروي آن بهره مند شوند؛ ولي آنهايي كه اهل ولخرجي و اسراف هستند، دستشان از اين كارها كوتاه است.
رسول گرامي اسلام صلي الله عليه و آله در حديثي ضمن بيان نشانه‌هاي افراد اسرافكار به اين مطلب اشاره مي‌فرمايند: «اَمّا عَلامَةُ الْمُسْرِفِ فَأَرْبَعَةٌ: اَلْفَخْرُ بِالباطِلِ وَيأْكُلُ مالَيسَ عِنْدَهُ وَيزهدَ في اِصْطِناعِ المَعْروفِ وَينْكِرُ مَن لا ينْتَفِع بِشَي ءٍ مِنْهُ؛ 17 نشانه اسرافكار چهارچيز است: به كارهاي باطل مي‌نازد، آنچه را فراخور حالش نيست مي‌خورد، در انجام كارهاي خير بي رغبت است و هر كس را كه به او سودي نرساند، انكار مي‌كند.‌»
12. عدم استجابت دعا
خداوند متعال دستور به خواندن دعا مي‌دهد تا خود دعاها را اجابت كند. اماگاه به خاطر اسبابي اجابت دعاها به تأخير افتاده يا مستجاب نمي‌شود. يكي از عوامل عدم استجابت دعا، اسراف و تبذير است.
امام صادق عليه السلام فرمودند: «اَرْبَعَةٌ لا تُسْتَجابُ لَهُمْ دَعْوَةٌ... وَ رَجُلٌ كانَ لَهُ مالٌ فَأفْسَدَهُ فَيقُولُ اللهمَّ ارْزُقْني فَيقالُ لَهُ أَلَمْ آمُرْكَ بِالاقْتِصادِ، اَلَمْ آمُرْكَ بِالاِْصْلاحِ؛ 18 چهاردسته هستند كه دعايشان مستجاب نمي‌شود... و مردي كه مالي داشته كه آن را ضايع كرده و مي‌گويد: خدايا به من روزي بده، به او گفته مي‌شود: آيا تو را به ميانه روي امر نكردم؟ آيا به تو دستور اصلاح [در مال] را ندادم»
پي نوشت:
1) الكافي، ج4، ص55، حديث3.
2) همان، ص52، حديث4.
3) تحف العقول، ص403.
4) همان، ح 8141.
5) همان، ح8126.
6) الكافي، ج4، ص53، ح8.
7) غررالحكم، ح8118.
8) همان، ح8119.
9) همان، ح8226؛ همچنين، آفةُ الجُودِ التَّبذير. (همان، ح8626).
10) تفسير نمونه، ج6، ص152.
11) اعراف/ 31.
12) مجمع البيان في تفسير القرآن، ج2، ص412؛ نهج الفصاحة، ج2، ص320، ح1911.
13) همان.
14) غافر/ 28.
15) غررالحكم، ح8131، همچنين حديث 5292.
16) همان، ح8143.
17) تحف العقول، ص21.
18) الكافي، ج2، ص511، ح2.
منبع: ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره60.