مرتضي دانشمند
تجربه هاي تبليغي (4)
مناسبت: ايام فاطميه
ويژگي: مشاركت فعّال مخاطبان
مخاطبان: كودكان و نوجوانان
اصول و روشها: «انتخاب زبان مناسب»، «اصل مشاركت» و «اصل تشويق. »
دهه فاطميه فرا رسيده است. براي انجام رسالت تبليغ راهي يكي از شهرهاي اطرافِ اصفهان مي شوم. در مسجد محلّ، نماز جماعت اقامه مي گردد. پس از نماز، يكي از مسجديها به سوي من مي آيد و براي مجلس روضه اي كه در خانه اش تشكيل داده، دعوت مي كند. 1
به او پيشنهاد مي كنم علاوه بر اعلامِ عمومي در مسجد از تك تك همسايه ها به طور حضوري يا تلفني دعوت كند كه به مجلس بيايند.
مبناي هميشگي را در منبر در پيش مي گيرم. به نظر من كساني كه به مسجد و يا مجالس مذهبي مي آيند [چه زن يا مرد و چه پير يا جوان] از دو گروه بيرون نيستند:
گروهي، به تعبير يكي از دوستان به منزله «وقف» در مسجد به حساب مي آيند. اينان كساني اند كه در هر شرايطي ـ چه ايام سوگ و ماتم و چه مناسبتهاي ميلاد و سرور ـ همواره در مسجد حاضر مي شوند و هيچ گاه دست از نماز اوّل وقت و حضور در صفوف جماعت برنمي دارند.
گروه دوم، مرغانِ گريز پايي هستند كه به سختي پا به مسجد و مجالس ديني مي گذارند و اگر به خاطر مناسبتهايي احيانا به مسجد بيايند، زود مي گريزند.
نكته اي كه بايد مبلغان به آن توجه و عنايت ويژه داشته باشند، اين است كه هر چند پيران و بزرگسالان در هر مجلسي مايه بركت، رونق و روشنايي به حساب مي آيند و براي آنها بايد با زبان و سليقه خودشان و متناسب با شرايط زندگي و سطح آگاهيشان برنامه ريزي كرد، امّا در مناسبتهاي ويژه (رمضان، محرّم، ولادتها و شهادتها) بايد سمت و سوي برنامه ها را بيشتر به سوي كساني هدايت كرد كه يا اصلاً پايشان به مسجد، حسينيه و مجالس ديني باز نمي شود و يا اگر بيايند، بسيار زود مي گريزند [كودكان و نوجوانان] .
اين درس را همواره از نهج البلاغه آموخته ايم كه «اِنَّما قَلْبُ الْحَدَثِ كَالاَْرْضِ الْخالِيةِ ما اُلِقَي فيها مِنْ شَي ءٍ قَبِلَتْهُ 2 ؛ دل نوجوان همچون زمين بكر و ناكشته است كه هر چه در آن افكنده شود، مي پذيرد. »
در كار با كودكان و نوجوانان توجّه به سه اصل بسيار ضروري و سودمند به نظر مي رسد: «انتخاب زبان مناسب»، «اصل مشاركت» و «اصل تشويق »
منظور از «زبان مناسب» استفاده از واژگاني است كه متناسب با دنياي كودكان و نوجوانان باشد؛ يعني قابل فهم، زيبا و روان. استفاده از قالبهاي شعر و قصه هم اگر درست و به جا به كار گرفته شود، مي تواند تأثير سخن را مضاعف كند. 3
منظور از «اصل مشاركت» شركت دادن حاضران در بحث است، با مطرح كردن پرسشها و يا اجراي مسابقات و... 4
و منظور از «اصل تشويق» ايجاد انگيزه در مخاطبان است كه با شيوه هاي گوناگونِ تشويق كلامي 5 و يا تشويق اهدايي (هديه دادن يادبودهاي فرهنگي) صورت مي گيرد.
در شب اوّل دهه، برنامه ده شب آينده را اين گونه، اعلام مي كنم: «در اين ده شب ما چند مسابقه در پيش خواهيم داشت و جوايزي نيز انشاءاللّه به برندگان اهدا خواهد شد. »
پس از آن شعري با عنوان «قصّه هر شب» كه از قبل تكثير كرده ام برايشان مي خوانم. آن گاه برگه ها را بين آنها توزيع مي كنم:
قصّه هر شب
از آسمان چشمش آن شب ستاره باريد شكوفه دعا را از باغ «ربّنا» چيد
نغمه زيباي او تلاوتِ آيه بود قصّه هر شب او غُصّه همسايه بود
گفتم به مادر آن شب در آن سكوتِ خاموش دعا براي خود را تو كرده اي فراموش
در بين گريه خنديد انگار غنچه وا شد: در فكر همسايه باش آن گاه خانه خود 6
در پايين برگه شعر، پرسشهايي پرسيده شده و توصيه هايي آمده است:
1. منظور از «آن شب» كدام شب است؟
2. قصّه شعر را در پنج سطر بنويسيد.
3. منظور از مادر و فرزند چه كساني هستند؟
4. نام، نام خانوادگي و سطح تحصيلات خود را بنويسيد. 7
***
سه شب براي آوردن پاسخها فرصت تعيين مي شود. شب بعد، چند نفري اعلام آمادگي مي كنند. آنها هم شعر را حفظ كرده اند و هم توضيحات را نوشته اند.
توضيحات آنها را براي همه مي خوانم، امّا پاسخ قطعي سؤالها را به شب پنجم موكول مي كنم تا همه افراد برگه ها را آماده كنند.
شب پنجم فرا مي رسد. جوابهاي فراواني رسيده است. همه زيبا، با احساس و دلگرم كننده است. با خواندن آنها انگيزه مضاعفي براي ادامه شيوه كار پيدا مي كنم.
شب پنجم، اختصاص مي يابد به خواندن پاسخها و سپس تعيين صحيح ترين آنها و آن گاه دادن هدايا.
كتابهايي با نثري لطيف، زيبا و متناسب با دنياي كودكان و نوجوانان درباره زندگي حضرت زهرا عليهاالسلام و پيامبر صلي الله عليه و آله همراه آورده ام. 8
در صفحه اوّل هر كتاب عبارتِ زير را مي نويسم:
«به نام خدا
تقديم به آقا (يا خانم) ...
به خاطر كسب رتبه برتر در مسابقه حفظ شعر دهه فاطميه» 9
از شب پنجم نوجوان ترها علاقه بيشتري براي پي گيري و شنيدن مسائل و مباحث از خود نشان مي دهند.
از نگاههايشان خوانده مي شود كه دوست دارند مسابقه ديگري انجام شود. قول مي دهم فردا شب پرسشهاي ديگري بياورم. در آن شب برگه هاي جديدي را توزيع مي كنم. باز هم شعري است و پرسشهايي:
عروسي
در مدينه امشب يك عروسي برپاست زير نور مهتاب جشن عقد زهراست
بر درِ خانه كسي مي زند آهسته شايد او رهگذر است يا غريبي خسته
مي رود تازه عروس مي رسد تا دَمِ در خيره بر جامه او مي شود يك دختر
دخترك با شادي مي رود از خانه با لباسي زيبا از گُل و پروانه 10
در پايين برگه شعر پرسشها و توصيه هايي آمده است:
1. منظور از غريب خسته در اين شعر چه كسي است؟
2. حادثه اي كه فقط در اين عروسي اتفاق افتاد، كدام است؟
3. داستان شعر را در چهار سطر توضيح دهيد.
4. نام، نام خانوادگي و تحصيلات خود را بنويسيد.
شبِ آخر كه مجلس شلوغ تر از هميشه است، نام برندگان اعلام و هدايايي به آنها اهدا مي گردد تا يادگاري باشد از شبهاي پر معنويت فاطميه.
تنها مطلبي كه مبلغان بايد توجه داشته باشند اين است كه مواظب باشند اين شيوه، مجالس را به سوي شادي كه مغايرت با ايام عزا دارد سوق ندهد.
ادامه دارد...
پي نوشت:
1) بسياري از واعظان اين حقيقت را تجربه كرده اند كه مجالس خانگي هر چند در حجم كوچكي برپا مي گردد، امّا از ويژگيهاي خاصّي برخوردار است. مهم ترين آنها تأثيري است كه بر خود صاحب مجلس و خانواده اش مي گذارد. در حقيقت، آنها نوعي احساس تعلق خاطر به اين جلسات دارند. گويي در اين ايام حس مي كنند، خانه آنها، ديگر خانه آنها نيست و در واقع، فاطمه زهرا عليهاالسلام پا به درون سر ايشان گذاشته است و صاحب اصلي اوست.
2) نهج البلاغه، صبحي صالح، نامه 31.
3) به فرموده پيامبر صلي الله عليه و آله استفاده از زبان، بيان و قالب مناسب، تأثير سخن را تا حدّ افسون بالا مي برد: «اِنَّ مِنَ الشِّعْرِ لَحِكمَا وَاِنَّ مِنَ الْبَيانِ لَسِحْرا؛ برخي از اشعار لبريز از حكمت و برخي از بيانها نوعي افسونگري است. » (وسائل الشيعه، ج7، ص404) .
4) استفاده از اين اصول، بويژه اصل مشاركت براي مجالسي كه بيشتر نوجوانان و جوانان حضور دارند كار آمدتر است. براي پرهيز از تشتت و پراكندگي در بحث مي توان ده دقيقه اوّلِ بحثها را به اين شيوه ها اختصاص داد و در بقيه وقت مباحثِ عام را مطرح كرد.
5) يكي از روشهاي تشويق كلامي، نام بردن از كساني است كه به يك پرسش پاسخ درست داده اند.
6) امام حسين عليه السلام به نقل از برادرش امام حسن عليه السلام فرمود: «رَأَيتُ اُمّي فاطِمَةَ عليهاالسلام قامَتْ فِي مِحْرابِها لَيلَةَ جُمُعَةٍ، فَلَمْ تَزَلْ راكِعَةً وَساجِدَةً حَتَّي انْفَجَرَ عَمُودُ الصُّبْحِ وَسَمِعْتُها تَدْعُوا لِلْمُؤْمِنينَ وَالْمُؤْمِناتِ وَتُسَمّيهِمْ وَتَكْثُرُ الدُّعاءَ لَهُمْ وَلاتَدْعُو لِنَفْسِها بِشَي، فَقُلْتُ لَها: يا اُمّاهْ لِمَ لاتَدْعينَ لِنَفْسِكِ كَما تَدْعينَ لِغَيرِكِ؟ فَقالَتْ: يا بُنَي الْجارُ ثُمَّ الدّارِ؛ مادرم، فاطمه عليهاالسلام را ديدم كه شب جمعه در محرابش ايستاده، پس پيوسته در حال ركوع و سجود بود تا اينكه فجر صبح دميد و شنيدم كه مؤمنين و مؤمنات را دعا مي كرد و نامشان را مي برد و آنها را دعاي زيادي كرد و چيزي براي خودش دعا نكرد. پس به او گفتم: اي مادر! چرا براي خودت دعا نكردي، همان طور كه براي غير خودت دعا كردي؟ فرمود: اي پسركم! اوّل همسايه سپس خانه. » (كشف الغمة، ج2، ص25، نشرادب الحوزة)
7) پرسيدن پرسش چهارم براي آن است كه اعطاي جايزه متناسب با تحصيلات و آگاهي هاي افراد باشد، نه آن چنان كه در يكي از مسابقات قرآن، شرح استاد مطهري بر منظومه ملا هادي سبزواري را به يك نوجوان كلاس دوم دبستاني اهدا كرده بودند.
8) گزينش بهترينهاي ادبيات مذهبي كودكان و نوجوانان تنها با مشورت با اهل خبره امكان دارد و بس؛ چرا كه آشفته بازار كتاب، پر است از كالاهايي كه اسم مذهب، دين و ائمه را يدك مي كشد، امّا يا از محتوا تهي است و يا از جذابيت بي بهره و در هر صورت، باعث «كتاب زدگي» كودكان خواهد شد.
9) تأثير نوشتن اين عبارت در صفحه اوّل كتاب كمتر از تأثير جايزه نيست. نوشتن اين عبارت در حقيقت خود نوعي تشويق كلامي (و يا كتبي) به حساب مي آيد.
10) «قصّه هر شب» و «عروسي» از نگارنده است.
منبع: ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره56.