آموزه هاي اخلاقي
تواضع و فروتنى
محمد سبحاني پامچي
يادآوري
سخن درباره مردم داري بود. در شماره «59» اين نشريه، يكي از نشانه‌هاي مردم داري، يعني «انس با مردم» مطرح شد. در اين شماره، به توضيح نشانه ديگري از مردم داري، يعني «تواضع و فروتني» مي‌پردازيم.
مقدمه
«تواضع و فروتني» يكي ديگر از ويژگيهاي روحيه «مردم داري» است. انسانهاي متواضع و فروتن، مي‌توانند مردم را به دور خود جمع كنند؛ چنان كه وجود پيامبر خاتم صلي الله عليه و آله چنين بود.
به طور معمول مخاطبان از اطراف مبلغ «مغرور» و «متكبر» پراكنده مي‌شوند؛ در حالي كه اگر مبلغي «فروتن» و «افتاده» باشد، با اين صفت «تواضع و فروتني» مردم را پروانه وار به دور خود جمع كرده، با محبت چون شمع برايشان نورافشاني مي‌كند. طبق فرمايش امام علي عليه السلام، سه چيز موجب محبت مي‌شود: دين داري، فروتني و بخشندگي؛ «ثَلاثَةٌ يوجِبْنَ الْمَحَبَّةَ: اَلدّينُ وَ التَّواضُعُ وَ السَّخاءُ.‌» 1
معناي تواضع
امام صادق عليه السلام در بياني، تواضع را چنين معني كردند: «مِنَ التَّواضُعِ أَنْ تَرْضي بِالْمَجْلِسِ دُونَ الْمَجْلِسِ وَ اَنْ تُسَلِّمَ عَلي مَنْ تَلْقي وَ اَنْ تَتْرُكَ الْمِراءَ وَ اِنْ كُنْتَ مُحِقّا؛ 2 از تواضع است كه به كمتر از جايگاه شايسته خود در مجلس قانع باشي و بر هر كس ملاقات كردي، سلام كني و جرّ و بحث را رها كني، هر چند حق با تو باشد.‌»
تواضع و فروتني گاه در مقابل خداوند مطرح است و گاه در مقابل مردم.
تواضع در برابر خداوند، به اين معني است كه مبلغ همه دستورات و اوامر الهي را با تمام وجود پذيرا شده، آنها را در عمل به كار ببندد.
تواضع و فروتني در برابر مردم نيز به اين معني است كه مبلغ خود را از برادران مؤمن و مسلمانش برتر نبيند و براي خود مقامي بالاتر از ديگران تصور نكند. به ديگر سخن، تواضع مبلغ در برابر مخاطبان بدين معني است كه نسبت به آنان به چشم حقارت نگاه نكند و از احترام به آنها دريغ نورزد. استاد شهيد مطهري ـ رضوان الله عليه ـ درباره صفت تواضع و فروتني مي‌گويد: «مبلغي كه مي‌خواهد پيامي را، آن هم پيام خدا را به مردم برساند، بايد در مقابل مردم در نهايت درجه فروتن باشد؛ يعني پرمُدّعايي نكند، اظهار انانيت و منيت نكند، مردم را تحقير نكند و در نهايت خضوع و فروتني باشد.‌» 3
حضرت امير عليه السلام در خصوص جايگاه و اهميت تواضع و فروتني انبياء و اولياء عليهم السلام در خطبه قاصعه، خطاب به مردم فرمودند:‌».. رَضِي لَهُمُ التَّواضُعَ فَأَلْصَقُوا بِالاَْرْضِ خُدُودَهُمْ وَ عَفَّرُوا فِي التُّرابِ وُجُوهَهُمْ وَ خَفَضُوا اَجْنِحَتَهُمْ لِلْمُؤْمِنينَ؛ 4 خداوند تواضع و فروتني را بر ايشان (انبياء و اولياء) پسنديد. آنها گونه هايشان را بر زمين گذاردند و صورتهايشان را بر خاك ساييدند و پر و بال خويشتن را براي مؤمنان گسترانيدند.‌»
با عنايت به اين نكات بود كه علي ابن ابيطالب عليه السلام در خصوص ضرورت فروتني و تواضع رهبران فكري مردم در اولين فقرات نامه خود به محمد بن ابي بكر، هنگامي كه وي را به حكومت مصر منصوب كردند، فرمودند: «فَاخْفِضْ لَهُمْ جَناحَكَ وَ اَلِنْ لَهُمْ جانِبَكَ وَابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَكَ؛ 5 بالهاي محبّتت را براي آنها بگستر و پهلوي نرمش و ملايمتت را براي آنان بر زمين بگذار و چهره خويش را براي آنها گشاده دار!»
بر تمامي مبلغان اعزامي به سفرهاي تبليغي چه در هجرت كوتاه مدت و چه در هجرت بلند مدت، شايسته است در منطقه تبليغي خود، فرمان و سفارش حضرت علي عليه السلام را نصب العين خويش قرار دهند و با مخاطبان متواضع باشند.
سعدي شيرازي گويد:
چو خواهي كه در قدر والا رسي // ز يك شب تواضع به بالا رسي
در اين حضرت آنان گرفتند صدر // كه خود را فروتر نهادند قدر
چو سيل اندر آمد به هول و نهيب // فتاد از بلندي به سر در نشيب
چو شبنم بيفتاد، مسكين و خرد // به قهر آسمانش به عيّون برد
سرآغاز تواضع اين است كه بر هر كس كه برخورد كني ابتدا به سلام كني، و بر هر كس كه بر تو سلام كرد، ردّ سلام كني و به [نشستن] پايين مجلس راضي باشي و مدح و ثناگويي [ديگران نسبت به خودت] را دوست نداشته باشي
نشانه‌هاي تواضع
حسن بن جَهم از حضرت ثامن الحجج، علي بن موسي الرضا عليه السلام درباره نشانه‌هاي تواضع سؤال كرد كه اگر انسان آنها را انجام دهد، به او متواضع گفته مي‌شود. حضرت ضمن بيان اينكه تواضع درجاتي دارد، نشانه‌هاي يك درجه از آن را بيان كردند. آن حضرت فرمودند: «التَّواضُعُ دَرَجاتٌ مِنْها اَنْ يعْرِفَ الْمَرْءُ قَدْرَ نَفْسِهِ فَينْزِلَها مَنْزِلَتَها بِقَلْبٍ سَليمٍ لا يحِبُّ اَنْ يأْتِي اِلي اَحَدٍ اِلاّ مِثْلَ ما يؤْتي اِلَيهِ اِنْ رَأي سَيئَةً دَرَأَها بِالْحَسَنَةِ كاظِمُ الْغَيظِ عافٍ عَنِ النّاسِ وَ اللّهُ يحِبُّ الْمُحْسِنينَ؛ 6 تواضع درجات و مراحلي دارد. يكي از مراحل آن، اين است كه انسان قدر نفس خويش را بشناسد و در همان جايگاه با قلب سليم جاي دهد. دوست نداشته باشد كاري درباره كسي انجام دهد، مگر همانند كارهايي كه درباره او انجام مي‌شود. هر گاه بدي [از كسي] ببيند، آن را با نيكي پاسخ دهد. فرو برنده خشم و درگذرنده از گناهان مردم باشد. خداوند نيكوكاران را دوست دارد.‌»
از رسول گرامي اسلام صلي الله عليه و آله نيز نقل شده است كه حضرت فرمودند: «مِنْ رَأْسِ التَّواضُعِ اَنْ تَبْدَأَ بِالسَّلامِ عَلي مَنْ لَقَيتَ وَ تُرَدَّ عَلي مَنْ سَلَّمَ عَلَيكَ وَ تَرْضي بِالدُّونِ مِنَ الْمَجْلِسِ وَلا تُحِبَّ الْمِدْحَةَ وَ التَّزْكِيةَ؛ 7 سرآغاز تواضع اين است كه بر هر كس كه برخورد كني ابتدا به سلام كني، و بر هر كس كه بر تو سلام كرد، ردّ سلام كني و به [نشستن] پايين مجلس راضي باشي و مدح و ثناگويي [ديگران نسبت به خودت] را دوست نداشته باشي.‌»
آثار تواضع و فروتني
در سخنان و فرمايشات حضرات معصومين عليهم السلام، آثار و بركات دنيوي و اخروي فراواني براي تواضع بيان شده است كه به برخي از آنها اشاره مي‌شود.
1. سربلندي و بزرگي مقام
پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمودند: «اِنَّ التَّواضُعَ لا يزيدُ الْعَبْدَ اِلاّ رِفْعَةً فَتَواضَعُوا يرْفَعَكُمُ اللّهُ؛ 8 تواضع و فروتني جز بزرگي بر انسان نمي‌افزايد. پس تواضع كنيد تا خداوند شما را بلند مقام سازد.‌»
همچنين فرمودند: «ما تَواضَعَ اَحَدٌ اِلاّ رَفَعَهُ اللّهُ؛ 9 هيچ كس تواضع نكرد، مگر اينكه خداوند او را بلند مرتبه كرد.‌»
2. سلامتي
امام علي عليه السلام فرمودند: «اَلتَّواضُعُ يكْسِبُكَ السَّلامَةَ؛ 10 تواضع براي تو سلامتي را به ارمغان مي‌آورد.‌»
3. نظم در كارها
حضرت علي عليه السلام فرمودند: «بِخَفْضِ الْجَناحِ تَنْتَظِمُ الاُْمُورِ؛ 11 با تواضع و محبت، كارها نظم و سامان مي‌يابد.‌»
4. نردبان ترقي
همان حضرت فرمودند: «التَّواضُعُ سُلَّمُ الشَّرَفِ؛ 12 تواضع و فروتني نردبان بزرگي [و ترقي] است.‌»
5. زيادي نعمت
همچنين علي عليه السلام فرمودند: «بِالتَّواضُعِ تَتِمُّ النِّعْمَةُ؛ 13 با تواضع و فروتني نعمت كامل مي‌شود.‌»
6. محبت
و نيز آن حضرت فرمودند: «ثَمَرَةُ التّواضُعِ الْمَحَبَّةُ؛ 14 محبت، ميوه درخت تواضع است.‌»
7. قبولي عبادات
امام صادق عليه السلام فرمودند: «التَّواضُعُ اَصْلُ كُلِّ خَيرٍ نَفيسٍ وَ مَرْتَبَةٍ رَفيعَةٍ... وَ لَيسَ لِلّهِ عَزَّوَجَلَّ عِبادَةٌ يقْبَلُها وَ يرْضاها اِلاّ وَ بابُهَا التَّواضُعُ؛ 15 تواضع ريشه هر كار نيك و با ارزش و مقام والايي است... و هيچ عبادتي براي خدا مورد قبول نخواهد بود، مگر اينكه درِ آن تواضع است.‌»
8. ايجاد سنگر
علي عليه السلام فرمودند: «وَاتَّخِذُوا التَّواضُعَ مَسْلَحَةً بَينَكُمْ وَ بَينَ عَدُوِّكُمْ اِبْليسَ وَ جُنُودِهِ؛ 16 تواضع را سنگر ميان خود و دشمنتان، يعني ابليس و سپاهيانش برگزينيد.‌»
9. شخصيت سازي
ابي حمزه ثمالي از امام سجاد عليه السلام نقل مي‌كند كه آن حضرت فرمودند: «لا حَسَبَ لِقُرَشِي وَلا لِعَرَبِي اِلاّ بِتَواضُعٍ؛ 17 هيچ حسبي براي قريش و عرب نيست، مگر با تواضع.‌»
همچنين از علي عليه السلام نقل شده است كه فرمودند: «لا حَسَبَ كَالتَّواضُعِ؛ 18 هيچ حسبي مانند تواضع نيست.‌»
10. برتري در بندگي
رسول مكرم اسلام صلي الله عليه و آله در خطبه‌اي فرمودند: «اَيهَا النّاسُ اِنَّ اَفْضَلَ النّاسِ عَبْدا مَنْ تَواضَعَ عَنْ رِفْعَةٍ؛ 19 ‌اي مردم، همانا برترين مردم از جهت بندگي، كسي است كه با وجود برتري مقام، تواضع كند.‌»
پي نوشت:
1) غرر الحكم، ح 5181.
2) الكافي، ج 2، ص 122، ح 6.
3) حماسه حسيني، ج 1، ص 264.
4) نهج البلاغة، خطبه 192.
5) همان، نامه 27. همچنين آن حضرت در نامه‌اي به بعضِ عمال حكومت اسلامي فرمودند: «وَاخْفِضْ لِلرَّعِيةِ جَناحَكَ وَ ابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَكَ وَ اَلِنْ لَهُمْ جانِبَكَ؛ بالهاي محبتت را براي رعيت بگستران و با مردم گشاده روي و فروتن باش!» (همان، نامه 46)
6) الكافي، ج 2، ص 124، ح 13.
7) مشكاة الانوار، ص 200.
8) مستدرك الوسائل، ج 7، ص 160، ح 26.
9) امالي شيخ طوسي، ص 56، ح 49.
10) بحارالانوار، ج 72، ص 120.
11) غرر الحكم، ح 5180.
12) همان، ح 5146.
13) نهج البلاغة، حكمت 224.
14) غرر الحكم، ح 5179.
15) بحارالانوار، ج 72، ص 121، ح 12.
16) نهج البلاغة، حكمت 214، خطبه 192.
17) الكافي، ج 8، ص 234، ح 312.
18) نهج البلاغة، حكمت 113.
19) بحارالانوار، ج 74، ص 181.
منبع: ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره64