آموزش احکام
جستاري در اصول آموزش احكام‏ (3)
نويسنده:مهدي فاطمي
مطلب پيشين
در شماره هاي پيشين، سه اصل از اصول آموزش احكام، يعني «ايجاد انگيزه»، «داشتن نگاه تربيتي و هدايتي» و «پرهيز از استنباطهاي شخصي و ذوقي» را بيان كرديم. اينك اصل ديگري را ميان مي نهيم.
دسته بندي كردن احكام
بيار اي سخنگوي چابك سراي بساط سخن را يكايك به جاي
«نظم» در كار و «دسته بندي» در موادّ سخن و مطالب درسي از اموري است كه پيشوايان و بزرگان دين، آن را به ما سفارش كرده اند.
حضرت اميرمؤمنان، علي (عليه السلام) فرموده اند:
«احسن الكلام ما زانه حسن النّظام و فهمه الخاصّ و العامّ؛1
زيباترين سخن، آن سخني است كه نظم زيبايش آن را آرايش دهد و خواص و عوام آن را بفهمند. »
با توجّه به اين حديث ارزنده بايد نظم را در همه كارهايمان و از جمله فراگيري دانش و فرادهي دانش؛ يعني، آموزش و تدريس به كارگيريم و به فرموده امام فقيدمان (قدس سره) از وسوسه شيطاني «نظم ما در بي نظمي ماست» شديداً پرهيز كنيم. مقام معظّم رهبري ( مد ظلّه العالي) چه نيك فرموده اند: «بايد شيوه هاي گوناگون بيان و تنظيم و تدوين را براي انتقال سخن دين خدا و متناسب با مستمعين مختلف، بياموزيد. »
پس اگر بخواهيم آموزشي صحيح و تدريسي جذّاب داشته باشيم، بايد نظم كلاسيك را در آن ها شيوه خود سازيم. موادّ درسي و محتواي آموزشي هر علم و هر درسي را به صورت منظم و دسته بندي شده ارائه كنيم.
شهيد استاد مطهري (رحمه اللّه) نيز در اين باره مي فرمايند: «همه ارباب علوم، مسائل علوم خود را به نحوي تقسيم بندي مي كنند. مثلاً، منطقيين، مسائل منطق را به بخش تصوّرات و تصديقات و يا حُكماي الهي، حكمت الهي را به امور عامّه و الهيات بالمعني الاخص يا اصوليين، علم اصول را به اصول لفظيه و اصول عقليه تقسيم كرده اند. »2
دكارت مي گويد: «هر مشكلي كه در هنگام مطالعه دارم، تا مي توانم به اندازه اي كه براي تسهيل حلّ آن لازم است، تقسيم به اجزا مي كنم. » 3
روان شناسان نيز معتقدند كه از نظر يادگيري، مطالب منظم و دسته بندي شده، بهتر از مطالب نامنظم و دسته بندي نشده، در ذهن انسان جاي مي گيرند.
بنابراين يكي از امور بسيار سودمند كه در تفهيم و تفهّم و جاذبه و موفقيت هر درسي به ويژه «درس احكام» تأثير بسزا و تعيين كننده اي دارد، «دسته بندي احكام» است كه بايد بيش از اين، موردِ توجّه استادان احكام قرار گيرد.
«نظم» در كار و «دسته بندي» در موادّ سخن و مطالب درسي از اموري است كه پيشوايان و بزرگان دين، آن را به ما سفارش كرده اند
يكي از شاگردان حضرت امام خميني( قدس سره) مي گويد: «امام مطالب هر درس را خيلي عالي مرتب و تنظيم مي كردند و همين دسته بندي مطالب در بهتر فهميدن و زودتر فهميدنِ مطالبِ درسي كمك بسيار مؤثري به ما مي كرد. »4
يكي از شاگردان شهيد استاد مطهري (رحمه الله) نيز مي گويد: «ايشان در تنظيم و دسته بندي شكل درس بسيار متبحّر بودند و من در اين مورد كمتر كسي را مانند ايشان ديده ام. » 5
راقم سطور، استادي را مي شناسد كه غالباً پيش از تدريس احكام به فكر تنظيم و دسته بندي احكام است و همين نكته يكي از رمزهاي موفقيت او در هنگام آموزش بوده است.
خط خوانا، طراحي زيبا، استفاده از رنگ هاي متنوع و چشم نواز، ترسيم پيكان (ر) ، به كارگيري عناوين گويا، كوتاه، زيبا و متناسب با محتوا، شكوفا ساختن ذوق و ابتكار و داشتن حوصله و دقّت از عوامل مؤثر يك دسته بندي خوب در هر درسي و از جمله درس «احكام» به شمار مي رود آنچه از همه اين ها مهم تر است و متأسفانه كمتر به آن توجّه مي شود، «روش صحيح دسته بندي احكام» است كه اينك به توضيح چهار اصل آن مي پردازيم:
1 - يكساني محور و اساس دسته بندي يكي از اصول مهم در دسته بندي احكام و ساير موضوعات، يكسان بودن محور و اساس دسته بندي است. به طور مثال، برخي در دسته بندي «انواع وسيله تيمّم» چنين گفته اند:
انواع وسيله تيمّم:
1 - خاك
2 - ريگ
3 - كلوخ
4 - گِل پخته مانند آجر و كوزه
5 - سنگ، اگر پاك باشند.
اين دسته بندي صحيح نيست. زيرا «وسيله تيمم» با يك از سه «شرط وسيله تيمم» كه پاك، مباح و خالص بودن است، به هم آميخته است. پس در اين دسته بندي بايد قيد «اگر پاك باشند» حذف گردد و در دسته بندي ديگري و در «شرايط وسيله تيمم» به صورت زير آورده شود:
شرايط وسيله تيمم:
1 - پاك بودن؛
2 - مباح بودن؛
3 - خالص بودن.
2 - اقسام تقسيم و دسته بندي بايد نسبت به يكديگر «متباين» و «غير متداخل» باشند.
به طور نمونه دسته بندي مردم به باسوادان و بي سوادان و فقيران صحيح نيست، زيرا فقيران يا باسواد هستند و يا بي سواد. بنابراين فقيران از نظر دسته بندي، خود به خود، يا در باسوادان و يا در بي سوادان قرار مي گيرند و با آن ها متباين و غير متداخل نخواهند بود.
مثلاً برخي در دسته بندي «چيزهايي كه سجده بر آن ها صحيح نيست» چنين گفته اند:
چيزهايي كه سجده بر آن ها صحيح نيست:
1 - مواد خوراكي؛
2 - مواد پوشاكي؛
3 - مواد معدني؛
4 - داروهاي خوراكي كه از زمين مي رويند، مانند گُل گاوزبان.
اين دسته بندي نيز صحيح نخواهد بود، زيرا قسم چهارم با قسم اوّل آن متباين و غيرمتداخل نيست و بايد قسم چهارم در همان قسم اول آورده شود.
يا به طور مثال برخي در دسته بندي «اقسام نظر مجتهد» چنين گفته اند:
اقسام نظر مجتهد
1 - حكم
2 - فتوا
3 - احتياط واجب
4 - احتياط مستحب
در اين دسته بندي نيز چون قسم چهارم با قسم سوم آن متباين و غيرمتداخل نيست، صحيح نيست. شكل صحيح اين دسته بندي به اين صورت است:
اقسام نظر مجتهد
1 - حكم
2 - فتوا
3 - احتياط:
الف - احتياط واجب
ب - احتياط مستحب
3 - تقسيم و دسته بندي بايد جامع افراد خود و مانع اغيار باشد.
به طور نمونه دسته بندي انسان ها براساس «رنگ پوست» - و نه چيز ديگري - به سياه پوست، سفيد پوست، سرخ پوست و فقير، كامل و صحيح نيست، زيرا محور و اساس دسته بندي در اين جا «رنگ پوست» انسان ها بوده است نه وضع اقتصادي آنان، بنابراين يكي از افراد مربوط به خود؛ يعني، «زرد پوستان» را شامل نشده، از سوي ديگر «شخص فقير» را كه از اغيار است، خارج نكرده است.
مثلاً برخي در دسته بندي «تفاوت غسل ترتيبي و ارتماسي» چنين گفته اند:
تفاوت غسل ترتيبي و ارتماسي:
1 - در غسل ارتماسي بايد تمام بدن پيش از غسل پاك باشد، برخلاف غسل ترتيبي كه هر عضو نجس شده را مي توان پيش از غسلِ آن پاك كرد و لازم نيست كه تمام بدن پيش از غسل ترتيبي پاك باشد.
2 - در غسل ارتماسي موالات لازم است و در غسل ترتيبي لازم نيست.
اين دسته بندي نيز صحيح نيست، زيرا جامع افراد مربوط به خود نبوده، تفاوت ديگري نيز وجود دارد كه در اين دسته بندي ذكر نشده است. آن تفاوت اين است كه «رعايت ترتيب» در غسل ترتيبي واجب است و بايد اوّل سر و گردن و سپس طرف راست بدن و پس از آن، طرف چپ بدن شسته شود ولي رعايت اين ترتيب در غسل ارتماسي واجب نيست.
4 - تقسيم و دسته بندي هر چيزي بايد در موضوع خود داراي فايده باشد.
به طور مثال تقسيم و دسته بندي آب به هيدروژن و اكسيژن در علم شيمي داراي فايده ولي در علم تاريخ بدون فايده است. يا تقسيم فعل ماضي در علم صرف به مفتوح العين و مكسور العين و مضموم العين داراي فايده امّا در علم نحو بدون فايده است.
در دسته بندي مسائل شرعي و احكام فقهي نيز بايد توجّه داشته باشيم كه داراي فايده باشد. به همين جهت گاه ديده مي شود كه يك مطلب و يا حكم شرعي را آن قدر تقسيم مي كنند و به صورت دسته بندي هاي پيچيده در مي آورند كه خواننده يا شنونده به جاي فهمِ بهتر و بيشتر - كه هدف اصلي دسته بندي بوده است - دچار نافهمي مي شود و اين نكته مهمي است كه بايد استادان گرانمايه به آن توجّه كنند.
در پايان، شايسته مي بينيم كه چند نمونه از احكام شرعي را به صورت دسته بندي شده و براي آشنايي بيشتر با «روش دسته بندي احكام» به صورت عملي و ملموس تر ارائه كنيم.
مثلاً اگر بخواهيم «مسائل وضو» را براي مخاطبان خود آموزش دهيم، مي توانيم اين دسته بندي را به كار بريم و براي تنوع و جذّابيت بيشتر از عناوين ديگري نيز كه جنبه فقهي ندارند ولي با احكام وضو مرتبط هستند، استفاده كنيم:
مسائل وضو:
1 - تعريف وضو
2 - اهميت وضو
3 - فلسفه و فوايد وضو
4 - واجبات وضو (يا كارها يا افعال و يا كيفيت وضو)
5 - اقسام وضو:
الف - وضوي ترتيبي
ب - وضوي ارتماسي
6 - شرايط وضو
7 - وضوهاي واجب (يا غايات واجب وضو و يا چيزهايي كه بايد براي آن ها وضو گرفت)
8 - مبطلات وضو (يا نواقض يا موجبات وضو و با چيزهايي كه وضو را باطل مي كنند)
9 - خلل وضو
10 - مستحبات وضو
11 - مكروهات وضو
12 - وضوهاي مستحب (يا غايات مستحب وضو)
حال مي توانيم برخي از قسمت ها را به صورت جزئي تر نيز تقسيم كنيم؛ مثلاً «13 شرط وضو» را به صورت ذيل دسته بندي مي كنيم:
شرايط وضو
1 - شرايط آب وضو
2 - شرايط ظرف وضو
3 - شرايط اعضاي وضو
4 - شرايط افعال وضو
5 - شرايط گيرنده وضو
يا به طور نمونه مي توانيم با مراجعه به احكام و مسائل شرعي «موارد شكستن نماز واجب» را در رساله هاي توضيح المسائل، به شكل زير دسته بندي كنيم:
موارد شكستن نماز واجب:
1 - موارد حرام (مسأله 1159)
2 - موارد مكروه (مسأله 1160)
3 - موارد جايز (مسأله 1159)
4 - موارد مستحب (مسأله 1164)
5 - موارد واجب (مسأله 1160، 1161 و 1162) . 6
اميد است اين «روش دسته بندي احكام» راه گشايي براي تمامي مبلّغان و استادانِ درس احكام باشد، ان شاء الله.
ادامه دارد... .
پي نوشت:
1) معجم الفاظ غرر الحكم و دررالكلم، مصطفي درايتي، چاپ اوّل، قم، مركز الابحاث والدراسات الاسلامية مكتب الاعلام الاسلامي، 1413، ص 464.
2) آشنايي با علوم اسلامي، شهيد استاد مرتضي مطهري، 3 ج، ج 3، چاپ سيزدهم، قم، انتشارات صدرا، 1374، ص 153.
3) فصلنامه «فقه اهل بيت عليهم السلام»، پاييز 1374، ص 241.
4) با اقتباس از: مجله حوزه، ش 32، ص 89.
5) با اقتباس از: جلوه هاي معلّمي استاد مطهري، گروهي از نويسندگان، چاپ چهارم، تهران، انتشارات مدرسه، 1370، ص 96.
6) شماره مسائل آورده شده، طبق رساله توضيح المسائل حضرت امام خميني قدس سره است.
منبع: ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره14