حجت الله بيات
راديو معارف گامي به سوي تبليغ رسانه اي دين (1)
برنامه سازي با موضوعات ديني و يا بحث در باره ابعاد مختلف زندگي از منظر دين، مأموريتهاي راديو معارف است. اين مأموريت خاص، انتساب اين رسانه به حوزه هاي معارفي و فعاليت آن در «قم»، كار «راديو معارف » را از ساير شبكه هاي راديويي متمايز مي كند.
مقدّمه
با توجّه به تعدّد و تكثر رسانه هاي صوتي و تصويري در دنياي امروز و ضرورت راه اندازي شبكه هاي موضوع يا مخاطبْ محور، از طرف صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران در سال 1377 ش. همزمان با سالگرد ولادت كريمه اهل بيت، فاطمه معصومه عليها السلام، شبكه اي راديويي با عنوان «راديو معارف » راه اندازي شد كه در ابتدا با 4 ساعت توليد و 8 ساعت پخش و اكنون 24 ساعته به صورت سراسري، برنامه پخش مي كند و از طريق اينترنت و ماهواره نيز در خارج از كشور قابل دريافت مي باشد.
«راديو معارف » همچنان كه از نامش پيداست، به دليل موضوع و مأموريت آن، در شهر مقدس قم راه اندازي شد تا با تكيه بر منابع غني معارف ديني و استفاده از كارشناسان عرصه معارف، آرزوي ديرينه بزرگان دين و متدينين را نسبت به نشر معارف قرآن و عترت عليهم السلام جامه عمل بپوشاند.
اگر چه حوزه هاي علميه همواره در عرصه هاي مختلف تبليغ ديني به شيوه هاي سنّتي پيشتاز بوده اند، اما آشنايي با «راديو معارف » به عنوان اولين گام براي تبليغ رسانه اي دين و تجربه جديد در تاريخ فعاليتهاي تبليغي، مي تواند به مبلّغان علاقه مند به كار رسانه اي، براي حضور فعال تر در اين وادي كمك كند.
اكنون كه 8 سال از فعاليت اين «رسانه ديني » سپري شده، گذري اجمالي بر جايگاه، نحوه برنامه سازي، عملكرد و تأثير آن در جامعه، براي مبلّغان محترم خالي از لطف نيست.
اهميت و جايگاه راديو معارف
اختصاص يك شبكه كامل و مستقل به موضوع معارف از طرفي و حساسيت پرداختن به مباحث ديني از طريق رسانه اي كه قرار بود در قم فعاليت كند، از طرف ديگر، سبب شد تا مسئولان وقت براي راه اندازي «راديو معارف » به دقت و احتياط بيشتر وادار شوند.
ابهاماتي كه از نظر چگونگي برنامه سازي، به ويژه بدون استفاده از «موسيقي سازي » در كار اين راديو وجود داشت نيز عاملي بود براي آنكه اين «رسانه ديني » با تأمل و تدبير بيشتري كار خود را آغاز كند.
براي اساتيد خبره اي كه عده اي از طلاب مستعد را به عنوان «تهيه كننده » آموزش مي دادند نيز فعاليت چنين راديويي در هاله اي از ابهام بود و تقريباً كاري غير ممكن مي نمود.
«راديو معارف » با تأكيد مقام معظّم رهبري، كار خود را آغاز كرد و در عين ناباوري بدون آنكه لحظه اي از نيروهاي ساير شبكه هاي راديويي استفاده كند و با تأكيد بر توانمنديهاي طلاّب جوان و نيروهاي دلسوز - علي رغم مشكلات و كاستيهاي طبيعي - با ساير راديوهاي سراسري به رقابت برخاست و طي 6 جشنواره راديويي امتيازات خوبي را كسب كرد.
اكنون «راديو معارف » در ميان مسئولان به عنوان سند افتخاري براي سازمان صدا و سيما به عنوان شبكه اي كه توانسته است از جهات مختلف به موفقيتهاي خوبي دست يابد، مطرح است و نقش سازنده آن در ترويج معارف در جامعه بر كسي پوشيده نيست.
اعتماد نخبگان جامعه به يك رسانه، مهم ترين سرمايه اي است كه بايد با تمام وجود، آن را حفظ كرد. از آغاز راه اندازي «راديو معارف » خوشبختانه اين مجموعه مورد توجه مراجع عالي قدر و آيات عظام قرار گرفت و توانست با دقت در برنامه سازي و عملكرد مطلوب خود، اعتماد فرهيختگان حوزوي و دانشگاهي علاقه مند به مباحث معارفي را، به خود جلب كند.
راديو معارف مورد توجه مقام معظم رهبري نيز قرار گرفته است و ايشان در موارد متعددي از چنين مجموعه اي به نيكي ياد كرده اند، و با توجه به جايگاه ويژه اين رسانه ديني در ميان ساير شبكه ها فرموده اند:
«اين دو راديو (معارف و قرآن) واقعاً يكي از نعمتهاي بزرگ و بسيار كار با ارزشي است؛ منتها اين دو راديو چون صبغه مذهبي دارند، بايد جزء فاخرترينها باشند. اين دو راديو بايد محصولاتشان درجه يك باشد، درجه دو هم كافي نيست؛ همان درجه يك. » 1
آيت اللَّه العظمي مكارم شيرازي در تاريخ 18/12/82 فرمودند: «اميدواريم برنامه هاي راديو معارف روز به روز بهتر و گسترده تر شود و ترتيبي بدهند كه ترجمه تمام اين برنامه ها به زبانهاي مختلف براي ساير مردم جهان نيز نشر شود تا مصداق كلام امام صادق عليه السلام «مِنْهُ يفيضُ الْعِلْمُ اِلي سائِرِ الْبِلادِ » 2 تحقق يابد.»
همچنين آية اللَّه سبحاني دام عزه در تاريخ 17/2/79 فرمودند: «راديو معارف از افتخارات نظام جمهوري اسلامي است؛ زيرا با در نظر گرفتن تمام موازين شرعي، به پخش معارف در قلمروهاي مختلف مي پردازد و به آرزوي ديرينه مراجع بزرگ در اعصار گذشته جامه عمل پوشانده و آن رؤيا را محقق كرده است. »
طبق نظر سنجي مركز تحقيقات، مطالعات و سنجش برنامه اي صدا و سيما از طلاب 29 شهر بزرگ كشور در باره راديو معارف، 94% پاسخ گويان در حد «زياد » و «خيلي زياد » از برنامه هاي آن رضايت داشته اند.
شنوندگان راديو معارف
در آماري كه سال 1383 ش. روابط عمومي «راديو معارف » بر اساس ثبت 300/52 تماس تلفني تهيه كرده است، وضعيت شنوندگان اين رسانه به شرح زير است:
از لحاظ جنس:
40% مرد 60% زن
از لحاظ سن:
9% بين 16 - 25 سال، 35% بين 26 - 35 سال، 39% بين 36 - 45 سال، 13% بين 46 - 55 سال و 4% بالاي 56 سال.
از لحاظ تحصيلات:
15% زير ديپلم، 23% ديپلم، 14% فوق ديپلم، 25% ليسانس، 12% فوق ليسانس، 5% دكترا، 6% اظهار نشده.
از بررسيهاي به عمل آمده روشن شده است كه شنوندگان «راديو معارف » دو ويژگي عمده دارند: اول اينكه به صورت فعال برنامه ها را گوش مي دهند و با جديت آنها را دنبال مي كنند و دوم اينكه عموماً از قشرهاي تأثيرگذار در جامعه اند و به صورت واسطه بين اين رسانه ديني و طيفهاي مختلف جامعه عمل مي كنند.

فرايند برنامه سازي در «راديو معارف»
برنامه سازي در راديو، بي شباهت به اجراي يك برنامه سخنراني يا كلاس داري نيست؛ زيرا در هر دو مورد حداقل ما با عناصري چون «پيام دهنده»، «پيام گيرندهم، «پيام » و «ابزار پيام رساني » سر و كار داريم و تلاش مي كنيم ضمن جذب مخاطب، بر او تأثير بگذاريم؛ با اين تفاوت كه تهيه كننده (پيام دهنده) در برنامه راديويي، خود سخن نمي گويد، بلكه ايده مورد نظر خود را در قالب يك برنامه تنظيم و به مخاطب ارائه مي دهد؛ مخاطبي كه در مقابل او حضور ندارد و ناشناس است. بنابراين، بايد از نظر جذابيت، تنوع و ساختار به گونه اي باشد كه شنونده غايب را در كنار گيرنده خود بنشاند و علاوه بر جذب، در او تأثير هم بگذارد. از اين جهت، كار رسانه مشكلات و پيچيدگيهاي خاص خود را دارد.
برنامه سازي با موضوعات ديني و يا بحث در باره ابعاد مختلف زندگي از منظر دين، مأموريتهاي راديو معارف است. اين مأموريت خاص، انتساب اين رسانه به حوزه هاي معارفي و فعاليت آن در «قم»، كار «راديو معارف » را از ساير شبكه هاي راديويي متمايز مي كند.
براي آشنايي بيشتر با نحوه برنامه سازي در راديو معارف، فرايند توليد تا پخش برنامه ها را به صورت اجمالي مرور مي كنيم.

ارائه طرح
در «راديو معارف » شش گروه برنامه سازي فعاليت مي كنند و هر كدام به فراخور مأموريت خاص خود به تهيه و توليد برنامه هاي راديويي مي پردازند. اين گروهها عبارت اند از: «قرآن و حديث»، «فقه و سيره»، «انديشه و حكمت»، «اخلاق و تربيت » و «خبر و برنامه هاي سياسي. »
اولين گام براي توليد برنامه راديويي، ارائه طرح در فرم مخصوص است. «طرح برنامه » ممكن است از طرف فرد يا مؤسسه به يكي از گروهها - متناسب با موضوع طرح - پيشنهاد شود. «طرح برنامه » علاوه بر داشتن اهداف روشن و سرفصلهاي معين، بايد قابليت و ضرورت اجرا داشته باشد و تمام مشخصات آن اعم از: عنوان، نوع برنامه (توليدي يا زنده) ، تعداد در هفته، تايم و قالب و آيتم هاي آن پيش بيني گردد؛ به نحوي كه از جهات مختلف كاملاً قابل دفاع باشد.
اولين جايي كه بايد توجيه لازم نسبت به طرح مورد نظر انجام شود، گروه مربوطه است. مدير گروه، طرحهاي رسيده را از جهات مختلف بررسي مي كند و در صورت نياز، جلسه «طرح و ارزيابي » را با حضور كارشناسان آشناي به موضوع طرح، برگزار مي كند و پس از ارزيابي طرح و نهايي كردن آن، طرح را به «واحد طرح و برنامه » جهت ارائه به شوراي طرح و برنامه ارسال مي كند.

شوراي طرح و برنامه
يكي از وظائف «شوراي طرح و برنامه » متشكل از مديران صفي و ستادي راديو، بررسي طرحهاي رسيده است. اين شورا، طرح مورد نظر را از لحاظ ضرورت، زمان اجرا و احتمال تداخل با ساير برنامه ها بررسي مي كند.
ممكن است طرح مورد نظر از ديد «شوراي طرح و برنامه » غير قابل اجرا، تكراري، داراي تداخل و يا غير ضروري باشد. در اين صورت، طرح رد مي شود. اما در صورت تصويب طرح، پس از تأييد عوامل محتوايي و اجرايي برنامه، تعيين زمان اجرا و ساعت پخش، طرح براي توليد به گروه مربوطه ارجاع داده مي شود.
در هر برنامه، مسئوليت اجرايي با تهيه كننده و مسئوليت محتوايي با سردبير آن است كه در صورت امكان ترجيحاً به صورت متمركز، هر دو مسئوليت به يك نفر داده مي شود.
در صورتي كه برنامه به صورت زنده، پيش بيني شده باشد، در همان حين اجرا پخش مي گردد؛ ولي اگر توليدي باشد، بايد «واحد توليد » نيروي اجرايي و تجهيزات لازم را براي ضبط، در اختيار مسئول برنامه قرار دهد.
يكي از مهم ترين و حساس ترين وظائف «شوراي طرح و برنامه » تنظيم جدول پخش (كُنْداكتور) برنامه ها است؛ زيرا علاوه بر سه بخش خبري ويژه معارف و سه بخش خبر سراسري - كه از طريق راديو معارف رله مي شود - ويژه برنامه هاي اذان صبح، ظهر و مغرب در طول شبانه روز، محدوديتهايي براي چينش برنامه ها در زمان مناسب ايجاد مي كند. تنوع و شرائط متفاوت و انتظارات شنوندگان نيز بر پيچيدگي اين كار مي افزايد.
آنچه زمان پخش يك برنامه را تعيين مي كند، «موضوع»، «تايم»، «مخاطب»، «نوع » و «قالب » برنامه است كه با توجه به همه محدوديتهاي ياد شده تلاش مي شود مناسب ترين زمان، براي پخش هر برنامه اي تعيين گردد.

توليد برنامه
«واحد توليد » موظف است امكانات مورد نظر اعم از: تجهيزات استوديويي و عوامل اجرايي برنامه (صدابردار، گوينده، گزارشگر و...) را در اختيار «تهيه كننده » برنامه قرار دهد.
«تهيه كننده » پس از ضبط برنامه بايد آن را بازشنوايي كند و اشكالات احتمالي فني و محتوايي آن را برطرف كند و نوار برنامه مورد نظر را پس از نهايي شدن و تكميل شناسنامه و فرمهاي مخصوص به گروه مربوطه ارائه كند. مدير گروه نيز پس از تأييد، آن را به «واحد نظارت و ارزيابي » ارائه مي كند.

نظارت و ارزيابي
«واحد نظارت و ارزيابي » فيلتر نهايي برنامه ها قبل از پخش است. ناظران اين واحد كه عموماً به صورت تخصصي در هر موضوع به نظارت برنامه ها مي پردازند، با دقت بالا نوار برنامه ها را از نظر «فني » و «محتوايي » كاملاً نظارت مي كنند. در صورت وجود اشكال، نوار برنامه همراه گزارش كتبي آن براي اصلاح به گروه مربوطه ارجاع داده مي شود و مسئول برنامه موظف است اشكال را بر طرف و مجدداً نوار برنامه را براي كنترل نهايي به نظارت ارسال كند.
در صورتي كه از ديد «نظارت»، نوار برنامه هيچ اشكالي نداشته باشد، تأييد مي شود و طبق تاريخ مورد نظر در شناسنامه برنامه، براي پخش ارسال مي گردد. گاهي ممكن است برنامه به دليل اشكال حاد، غير قابل پخش باشد. در اين صورت، با اعلام به گروه مربوطه، گروه موظف است نوار ديگري را به عنوان جايگزين به «نظارت » ارسال كند.
از آنجا كه كار نظارت برنامه ها با دقت بالايي انجام مي شود، مجموعه گزارشهاي نظارت، آينه مناسبي است تا كارشناسان محترم و ساير عوامل برنامه - كه شايد در هيچ زماني چنين فرصتي را براي نقد عالمانه و تخصصي كار خود پيدا نكنند - بتوانند با مراجعه به گزارشهاي نظارتي، اشكالات احتمالي موجود در محتوا و شيوه كاري خود را برطرف كنند.

پخش
«پخش » خط مقدم هر رسانه اي است. تمام بخشهاي مختلف اعم از: صفي و ستادي تلاش مي كنند تا برنامه ها، تهيه و براي پخش آماده شود. از اين جهت، پخش از حساسيت و اهميت فوق العاده اي برخوردار است.
در «پخش » نيز عوامل متعددي همچون: تهيه كننده، گوينده، صدابردار و هماهنگي، با همكاري يكديگر برنامه هاي رسيده را طبق جدول (كُنْداكتور) در ساعات مشخص شده، پخش مي كنند.
پس از اينكه برنامه ها پخش شد، در پايان هر شيفت به آرشيو ارسال مي گردد. چنانچه برنامه «حفظ شو » باشد، در آنجا نگه داري و چنانچه «پاك شو » باشد، بعد از مدت معين پاك مي شود.
در پخش، «ضبط شاهد » صداي خروجي را به صورت كامل ضبط مي كند تا چنانچه اشكالات فني يا محتوايي در برنامه ها پيش آمد، با استناد به آن، قابل پيگيري باشد.

نظارت پس از پخش
علاوه بر فيلترهاي مختلف قبل و حين توليد برنامه ها و قبل از پخش، كارشناسان مركز نظارت سازمان صدا و سيما نيز برنامه ها را با دقت مي شنوند و اشكالات احتمالي و نظرات خود را به صورت گزارش ماهانه براي «راديو معارف » ارسال مي كنند كه اين فيلتر نيز باعث دقت بيشتر در تهيه و پخش برنامه ها مي شود.
خوشبختانه در مدت فعاليت راديو معارف با توجه به دقتهاي زياد قبل از پخش برنامه ها هيچ گونه اشكال حادي از طرف مركز نظارتْ گزارش نشده است.
ادامه دارد... .
پي نوشت:
1)مقام معظم رهبري در ديدار مديران و مسئولان سازمان صدا و سيما با ايشان در آذر ماه 1383.
2)ميزان الحكمة، ج 1، ص 2230.
منبع: ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره79.