حجت الله بيات
راديو معارف گامي به سوي تبليغ رسانه اي دين (2)
دو ويژگي، مخاطبان راديو معارف: اول آنكه با انگيزه بالا و هدفمند برنامه ها را مي شنوند و ديد آموزشي دارند نه تفريحي. دوم اينكه عموماً از افراد تأثير گذارند و علاوه بر اينكه خود از مطالب آن بهره مي برند به ديگران نيز بهره مي رسانند.
مطلب پيشين
مقدمه
در قسمت اول اشاره كرديم كه با وجود سابقه درخشاني كه حوزه هاي علميه در تبليغ سنتي دارند، نسبت به تبليغ رسانه اي دين، در آغاز راه هستند.
با پذيرش آثار خوب و پايدار «تبليغ سنتي » و حضوري، اين سؤال مطرح مي شود كه در عصر ارتباطات و رقابت چشمگير «وسايل ارتباط جمعي » آيا تبليغ سنتي كافي است؟ و مي توان از قدرت اعجاب انگيز و مزيتهاي فراوان رسانه ها كه جزء لاينفك زندگي مردم شده است براي تبليغ دين غافل بود؟
راديو معارف در مدت فعاليت خود با ويژگيها، آثار و چالشهايي روبرو شده است كه اميدواريم آشنايي فرزانگان و مبلغان با موقعيت اين «رسانه ديني » بتواند به همدلي و همكاري بيشتر آنان بينجامد.
تعامل دين و رسانه
موضوع «تعامل دين و رسانه » دغدغه بسياري از فرهيختگان ديندار شده است. چالشهايي كه در مسير تبليغ رسانه اي دين وجود دارد، نيازمند بررسيها و تدابير ويژه اي مي باشد. با توجه به نظرات مختلفي كه در اين زمينه وجود دارد بايد پذيرفت كه تبليغ دين با رسانه ممكن است. چرا كه اين مسئله اتفاق افتاده و امروزه صدها رسانه صوتي - تصويري در شرايط كنوني به طرح مباحث ديني مي پردازند. كه همه اين موارد را بايد از مصاديق طرح «دين در رسانه» 1
دانست كه اقتضائات و تبعات خاص خود را دارد. اما آيا در كشور ما به دليل موقعيت خاص صدا و سيما طرح موضوعات ديني در شبكه هاي مختلف صوتي و تصويري از اين دست است؟ آيا مي توان آنها را مصداق «رسانه ديني » دانست؟
در ميان همه شبكه ها «راديو معارف » از ويژگيهايي برخوردار است كه مي تواند مصداق «رسانه ديني»2باشد. اكنون ويژگيهاي اين رسانه را مرور مي كنيم.
مخاطبان راديو معارف
با توجه به تكثر و رشد فزاينده رسانه ها، «بحران مخاطب » يكي از دغدغه هاي جدي متوليان رسانه ها شده است. كه با افزايش رسانه ها و بالا رفتن قدرت انتخاب، مخاطبان بين رسانه ها توزيع مي شوند و به همين ميزان مخاطب رسانه ها كاهش مي يابد.
برنامه هاي ديني در رسانه ها به دليل كاركردهاي ذاتي آنها اقتضائات طرح موضوعات ديني و آزادي عمل مخاطب نسبت به ساير موضوعات، از موقعيت مناسبي برخوردار نيست؛ مگر شبكه هاي خاص با هدف و مأموريت خاص.
«نتايج به دست آمده نشان مي دهد كه برنامه هاي ديني راديو در حوزه ارتباطات پايين ترين جايگاه را در ميان مخاطب عام داشته است؛ هر چند كه در ميان مخاطبان خاص «راديو معارف » از موقعيت مناسبي برخوردار است. 3»
دو ويژگي، مخاطبان راديو معارف را از ساير رسانه ها متمايز كرده است، اول آنكه با انگيزه بالا و هدفمند برنامه ها را مي شنوند و ديد آموزشي دارند نه تفريحي. دوم اينكه عموماً از افراد تأثير گذارند و علاوه بر اينكه خود از مطالب آن بهره مي برند به ديگران نيز بهره مي رسانند. از اين جهت مي توان شنوندگان راديو معارف را به دو قسمت مستقيم و غيرمستقيم تقسيم كرد.
فعاليت در قم
قم از دير زمان همواره مورد توجه ائمه اطهارعليهم السلام بوده است. علاوه بر مرقد مطهر كريمه اهلبيت عليها السلام، وجود مراجع، آيات عظام، حوزه هاي علميه، مراكز آموزشي - پژوهشي، اين شهر را به كانون «علم و اجتهاد » و «ام القراي » عالم اسلام تبديل كرده است.
با توجه به اهميت اعتبار «منبع پيام » در جذب و تأثيرگذاري، مخاطب وقتي مطالب ديني و برنامه هاي معارفي را از اين رسانه با اين قيد كه «اينجا قم است » مي شنود، درجه پذيرش او افزايش مي يابد؛ زيرا همه انتظار دارند از «قم » دين منتشر شود. در حالي كه اگر «راديو معارف » با همين مختصات، در جاي ديگري فعاليت مي كرد و مثلاً ما مي شنيديم كه «اينجا تهران است، راديو معارف صداي جمهوري اسلامي ايران » قطعاً اقبال و پذيرش مردم در اين حد نبود.
دانشمندان علوم ارتباطات و رسانه، كاركردهاي رسانه را چهار چيز مي دانند كه عبارتند: از كاركرد «تفريحي»، «اطلاع رساني»، «آموزشي » و «ارشادي » «راديو معارف » با توجه به موضوع، مأموريت و اقتضائات كاري خود، تلاش كرده است حداكثر اين كاركردها را داشته باشد. كه مهم ترين آنها اطلاع رساني، آموزشي و ارشادي است.
با توجه به محدوديتهاي موجود در تبليغ سنتي، مانند: محدوديت زماني، مكاني، موضوعي و... ، راديو معارف توانسته است معارف اسلامي را در جهات مختلف توسعه دهد و اين محدوديت را از سر راه نشر معارف قرآن و عترت بردارد و به صورت «دائرة المعارف » صوتي تمام وقت، عمل كند.
اكنون در راديو معارف به صورت هفتگي، حدود هفتاد عنوان برنامه در سه سطح تخصصي، نيمه تخصصي و عمومي در قالبهاي مختلف توليد و پخش مي شود.
امواج «راديو معارف » حتي مرزهاي جغرافيايي را نيز در هم شكسته و با توجه به خلاءهاي معنوي و معارفي از طريق ماهواره و اينترنت در خارج از كشور، مشتاقان بسياري دارد. كه از طريق ايميل، نامه و تلفن با اين مجموعه در ارتباطند.

راديو معارف، فراتر از يك رسانه
«راديو معارف » علاوه بر كاركردهاي اصلي رسانه، تأثيرات ديگري در جامعه ديني و گسترش معارف اسلامي داشته است، كه به صورت اجمالي به آنها مي پردازيم.
الف. كاستن فاصله توليد و مصرف
فعاليت راديو معارف در قم با توجه به ظرفيتهاي ويژه علمي - پژوهشي اين ديار، سبب شده است اين رسانه ضمن تعامل بسيار خوبي كه با مراكز مختلف دارد، در كم ترين زمان ممكن، پاسخگوي نيازهاي ديني مخاطبان باشد.

ب. كشف نيازها و خلاءها
ارتباط دو سويه راديو معارف با مخاطبان و توليد برنامه هاي «پرسش و پاسخ » و «زنده » در موضوعات مختلف اعتقادي، قرآني، اخلاقي، تربيتي و فقهي باعث شده نيازهاي واقعي شنوندگان، در حوزه هاي معارفي شناسايي و نسبت به توليد برنامه هاي متناسب با اين نيازها اقدام شود.
ج. فعال تر شدن مراكز پژوهشي
با توجه به شناسايي نيازها و خلاءها و طرح آنها با كارشناسان و مراكز علمي و پژوهشي، «راديو معارف » توانسته است مراكز معارفي را نسبت به پاسخگويي به نيازهاي جديد و واقعي جامعه فعال تر سازد.
د. پيشتازي در طرح موضوعات
يكي از ويژگيهاي رسانه ها، سرعت عمل در طرح موضوعات است. مأموريت و موقعيت كاري «راديو معارف » سبب شده است كه اين رسانه با شناخت مناسب از نيازهاي واقعي و چالشهاي فكري و رفتاري تلاش كند در طرح موضوعات مورد نياز و جديد پيشتاز و پاسخگوي دغدغه مخاطبان باشد.
طرح بحث «توليد علم » و ساير مباحث چالشي در برنامه «نقد و نظر » نمونه هايي از حضور به موقع و سريع راديو معارف در عرصه هاي مختلف معارفي است.

ه. ايجاد ظرفيتهاي جديد
طبعاً هر رسانه اي ظرفيتهاي خاصي دارد و نمي توان هر موضوعي را از طريق هر رسانه اي مطرح كرد.»راديو معارف » تلاش كرده است براي طرح برخي از مباحث ظرفيتهايي را ايجاد كند كه در ساير شبكه ها امكان پذير نيست. براي نمونه مي توان به توليد برخي از برنامه ها همچون برنامه «قبيله تزوير » اشاره كرد كه به نقد و بررسي بهائيت مي پردازد.

و. كشف كارشناسان رسانه اي
آشنايي عوامل برنامه به ويژه «كارشناسان » با زبان رسانه، يكي از دغدغه هاي اصحاب رسانه است. زيرا با توجه به محوريت «كارشناس » در برنامه هاي معارفي، كارشناس بايد علاوه بر معلومات، داراي مهارت مناسب با زبان و اقتضائات رسانه نيز باشد.
طلاب و فضلاي بسياري هستند كه از معلومات و مهارت نسبي برخوردارند و با اندك آموزش و تجربه كاري مي توانند در برنامه ها و شبكه هاي مختلف حضور مؤثر داشته باشند. كشف و شناسايي و همكاري اين نوع كارشناسان ضمن تأمين بخشي از نياز اين مجموعه، مقدمه حضور ايشان را در ساير شبكه ها فراهم مي سازد. هم اكنون برخي از كارشناسان معارفي در شبكه هاي صدا و سيما كار خود را با «راديو معارف » آغاز كرده اند.

ز. تأمين و پشتيباني
راديو معارف علاوه بر مأموريت اصلي خود؛ يعني توليد و پخش برنامه هاي معارفي، بخشي از نيازهاي نهادهاي فرهنگي و مراكز صدا و سيما را نيز تأمين مي كند. اين كار در برخي از موقعيتها مانند ماه مبارك رمضان، ماه محرم و برخي از مناسبتها به اوج خود مي رسد.

ح. تبديل و تكثير برنامه ها
با توجه به جايگاه برنامه هاي «راديو معارف»، علاقه مندان حقيقي و حقوقي وقتي نوارهاي آنها را درخواست مي كنند «واحد تبديل و تكثير » به منظور پاسخگويي به اين نياز، ماهانه صدها برنامه را براي مخاطبان آماده و از طريق روابط عمومي ارسال مي كند.
برخي از برنامه هاي «راديو معارف » نيز در قالب بسته هاي صوتي درآمده است كه براي نمونه مي توان به برنامه «ريحانه » كه در مجموعه اي به نام «صدف » با همكاري «جامعة الزهرا » تبديل به CD شده اشاره كرد.

ط. مكتوب كردن برنامه ها
با توجه به مباحث جديدي كه در «راديو معارف » تهيه و توليد مي شود، برخي علاوه بر شنيدن، ارزش خواندن نيز دارند كه اين برنامه ها به صورت مكتوب در بازار كتاب منتشر مي شود. تاكنون حدود 10 جلد كتاب براساس برنامه هاي پخش شده به رشته تحرير در آمده كه مي توان به كتابهاي «شرح رساله حقوق » امام سجادعليه السلام، «موعودنامه » و «خاطرات ماندگار » اشاره كرد.

ي. تعديل در مهاجرت طلاب
اگر چه ميزان تأثير راديو معارف در مهاجرت طلاب به قم براي تحصيل و مهاجرت آنها براي تبليغ، نياز به تحقيق ميداني دارد، اما با توجه به تنوع برنامه ها و گستره فرستنده هاي اين رسانه، نمي توان تأثير آن را در اين جهت ناديده گرفت. زيرا راديو معارف باعث توسعه زماني، مكاني و موضوعي مباحث معارفي شده است. و با كم ترين هزينه در اختيار مخاطبان خود قرار مي گيرد و قطعاً در ميزان مهاجرت طلاب به قم و سهولت هجرت آنان براي تبليغ تأثير گذار بوده است.
ك. تحول در نگرش برنامه سازي
اشاره شد كه فعاليت يك رسانه با موضوعات متنوع و بدون موسيقي، در صدا وسيما خرق عادت و تقريباً بعيد به نظر مي رسيد. زيرا نخبگان اين امر، «كلام»، «موسيقي » و «سكوت » را عنصر اصلي راديو مي دانستند و خلاء عنصر مهم موسيقي را بزرگ ترين چالش برنامه سازي در اين رسانه مي شمردند. اما عملكرد «راديو معارف » سبب شد تا نگرش آنان تغيير كند و به اين نتيجه برسند كه عنصر اصلي راديو، «صدا » ست كه قالب، موضوع و نوع برنامه و چگونگي و چينش آن را تعيين مي كند. به همين جهت ممكن است برنامه بدون موسيقي جذاب تر و تأثير گذارتر از برنامه با موسيقي باشد.
اين تغيير نگرش باعث شد در جشنواره هاي «صدا » كه هر ساله بين شبكه هاي سراسري صداي جمهوري اسلامي ايران برگزار مي شود، بخشي با عنوان «برنامه بدون موسيقي » براي همه شبكه ها قرار دهند و ساير راديوها نيز در اين عرصه به رقابت بپردازند.

نگرش به رسانه هاي مدرن
امروزه ورود رسانه هاي مختلف صوتي و تصويري در عرصه هاي مختلف زندگي، كاملاً وضعيت ارتباطات و پيرو آن فرهنگ جوامع را دگرگون كرده است و مي رود تا جهان را به صورت اتاق شيشه اي در آورد. در اين شرايط ما براي گسترش مفاهيم ديني چه كرده ايم؟
بهتر است اين دغدغه را با چند سؤال طرح كنيم و با تأمل در آنها نگرش و برخورد با رسانه هاي مدرن را مورد بررسي قرار دهيم.
1. متولي تبليغ ديني در كشورمان كجا و كيست؟
2. از تحولات و پيچيدگيهاي تبليغ در دنياي امروز چه مي دانيم؟
3. آيا ضرورت پويايي تبليغ را متناسب با مقتضيات هر زمان پذيرفته ايم؟
4. آيا تبليغ دين را به وسيله رسانه ها پذيرفته و آن را جدي گرفته ايم، يا تبليغ سنتي را كافي مي دانيم؟
5. آيا از چالشهاي تعامل «دين و رسانه » با خبريم و به آنها پرداخته ايم؟
6. آيا براي تبليغ رسانه اي دين متناسب با اين زمان برنامه اي داريم؟
7. برنامه و اقدامات، براي حضور به جا و مؤثر در رسانه ها چيست؟
8. آيا در حال حاضر مديريت طرح موضوعات دين در رسانه ها در اختيار ماست؟
9. آيا در قبال آسيبها و اشكالات موضوعات ديني در رسانه ها خود را مسئول مي دانيم؟
10. اشكالات و آسيبهاي ناشي از تبليغ رسانه اي دين متوجه چه كساني مي باشد؟
پاسخ به اين سؤالات نگرش ما را نسبت به تبليغ رسانه اي دين روشن مي كند و طبعاً نوع نگرش ما در عملكرد ما تأثير مستقيمي مي گذارد.
خلاءهاي موجود و عملكرد رسانه اي ما نشان مي دهد بايد نسبت به «معلومات » و «مهارت » مورد نياز و متناسب با اقتضائات رسانه و تربيت نيروهاي كارآمد، نهضتي «علمي » و «عملي » شكل بگيرد تا آثار آن را در برنامه ها و رسانه هاي ديني كشور ببينيم، زيرا هر رسانه اي متأثر از موقعيت دروني و بيروني خود فعاليت مي كند و اصولاً نقش واسطه، بين توليد كنندگان و مصرف كنندگان دارد و مسئوليت اصلي آن توزيع است نه توليد. بنابراين اگر بخواهد در رسانه هاي كشور اتفاقي بيفتد بايد ابتدا در مراكزي كه متولي توليد علم و معرفت اند اتفاقي افتاده باشد. حضرت آيت ا... جوادي آملي در اين زمينه مي فرمايد:
«وظيفه اصلي حوزه و دانشگاه نوآوري است... آن كسي كه مي تواند و مسئول است حرف در بياورد «حوزه » است كه افراد چهل سال زحمت كشيده دارد، دانشگاه است كه افراد چهل سال زحمت كشيده دارد. بار روي دوش «حوزه » و «دانشگاه » است، تعليم روي دوش آنها است.
تبليغ روي دوش رسانه ها... اگر حوزه و دانشگاه به لطف الهي وظيفه خودشان را انجام بدهند صدا وسيما انشاء اللَّه اين كار را انجام مي دهد.
«رهروان فكري » بايد آب كم جُو تشنگي آور به دست بشوند. «رهبران فكري » آب كم توزيع كنند، عطش توزيع كنند.
«اين «راديو معارف » به لطف الهي راه افتاد تا عطش توزيع كند تا مردم را تشنه كند. وقتي مردم تشنه شدند كار «راديو معارف » غبارروبي است. اگر غبارروبي كردند، زنگ زدايي كردند، دل خيلي از مطالب را درك مي كند.» 4
به اميد روزي كه شاهد فعاليت رسانه هاي متعدد ديني براي حضور فعال در عرصه رقابت رسانه اي باشيم.
پي نوشت:
1) «دين در رسانه » به معني طرح مباحث ديني در رسانه ها است.
2)«رسانه ديني»، رسانه اي است كه در هدف، طرح موضوعات و به كارگيري عوامل، ابزارها، قالبها و شيوه ها در چارچوب دين عمل كند.
3)مجله سروش، اسفند 1381، دكتر ناصر باهنر، عضو هيئت علمي دانشگاه امام صادق عليه السلام.
4)«رهبران و رهروان فكري»، سخنراني حضرت آيت ا... جوادي آملي در مراسم آغاز هفتمين سال فعاليت راديو معارف، آذر ماه 83.
منبع: ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره80.