بیشترتوضیحاتافزودن یادداشت جدید
خداداد شمس الديني رهنمودهاى اخلاقى امام خمينى رحمه الله به طلاب اخلاق، يكى از سه بعد عمده در دين است؛ چرا كه اسلام بر سه بعد اصلى «اعتقاد»، «احكام» و «اخلاق» استوار است. تهذيب و تزكيه اخلاقى انسانها از رذايل و آراستن ايشان به فضايل اخلاقى، از اصول شرايع آسمانى و اهداف غايى انبياى الهى عليهم السلام به شمار مى رود. قرآن مجيد نيز در چندين آيه از چنين رسالتى براى پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله ياد مى كند. از جمله مى فرمايد: «هُوَ الَّذِى بَعَثَ فِى الْأُمِّيينَ رَسُولًا مِّنْهُمْ يتْلُواْ عَلَيهِمْ ءَايتِهِ وَ يزَكِّيهِمْ وَ يعَلِّمُهُمُ الْكِتَبَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِن كَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِى ضَلَلٍ مُّبِينٍ»؛ 1 «او كسى است كه در ميان جمعيت درس نخوانده، رسولى از خودشان برانگيخت كه آياتش را بر آنان مى خواند و آنان را تزكيه مى كند و به آنان كتاب (قرآن) و حكمت مى آموزد، با آنكه قبل از آن در گمراهى آشكار بودند.»
رسول گرامى اسلام صلى الله عليه وآله خود در اين باره مى فرمايند: «إنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلاَقِ؛ 2 برانگيخته شدم تا مكرمتهاى اخلاقى را تكميل كنم.» در همين راستا حضرت امام رحمه الله نيز در رهنمودهاى خود، ارزشهاى اخلاقى را احياء كردند و توجه طلاب علوم دينى را به اخلاق و سعادت موعود معطوف داشتند. ايشان مى فرمايند: «اخلاق بايد در همه جا و در همه دروس مورد توجه قرار گيرد و اعتقادم بر اين است كه بايد هر كسى حوزه درسى بزرگ و كوچك دارد، يكى دو دقيقه مقدمتاً و مؤخرتاً درس اخلاق بگويد تا طلاب با اخلاق اسلامى بار بيايند.» 3
تعريف اخلاق امام راحل در تعريف اخلاق آورده اند: «خُلق عبارت است از حالتى در نفس كه انسان را دعوت به عمل مى كند، بدون رويه و فكر، مثلاً: كسى كه داراى خُلق «سخاوت» است، آن خلق او را وادار به جود و انفاق مى كند، بدون آنكه مقدماتى تشكيل دهد و مرجحاتى فكر كند؛ گويى يكى از افعال طبيعيه او است، مثل ديدن و شنيدن. و همين طور نفس «عفيف» كه اين صفت، خُلق آن شده است، به طورى كه حفظ نفس كند كه گويى يكى از افعال طبيعيه او است.» 4 حضرت امام خمينى رحمه الله بر اين باورند كه تا هيئت راسخ حاصل نشود، احتمال انجام اخلاق سوء هست: «تا نفس به واسطه رياضت و تفكر و تكرر به اين مقام نرسد، داراى خُلق نشده است و كمال نفس حاصل نگرديده، و بيم آن است كه آن خُلق اگر از كمالات است، زايل شود و عادات و اخلاق سيئه بر آن غالب آيد.» 5 ضرورت اخلاق ايشان فرموده اند: «اگر بخواهيد خدمت گزار اسلام باشيد، خدمت گزار ملت اسلام باشيد، بايد دانشگاه، فيضيه و همه آنها كه مربوط به دانشگاه، هستند و همه آنها كه مربوط به فيضيه هستند، در رأس برنامه تحصيلى شان برنامه اخلاقى و برنامه تهذيبى باشد تا فرآورده هاى آن، امثال مطهرى رحمه الله را به جامعه تسليم كند.» 6
راه‌هاى تحصيل اخلاق عملى الف. نحوه عملكرد از نظر امام رحمه الله براى تحصيل ارزشهاى اخلاقى روشهاى گوناگونى وجود دارد: 1. خودآغازى حضرت امام رحمه الله در بسيارى از ملاقاتهاى خود با روحانيت و اقشار مختلف مردم، بر تزكيه و تهذيب نفس تأكيد داشتند و بر اين باور بودند كه: «مبدأ هر امرى از خود آدم شروع مى شود.» 7 و اصلاح نفس را «ما بايد از خودمان شروع كنيم.» 8 ايشان در جاى ديگرى فرموده اند: «تهذيب را از خودتان شروع كنيد؛ چون تا اصلاح نكنيد نفوس خودتان را، از خودتان شروع نكنيد و خودتان را تهذيب نكنيد، شما نمى توانيد ديگران را تهذيب كنيد. آدمى كه خودش آدم صحيحى نيست، نمى تواند ديگران را تصحيح كند.» 9 «بايد از همين حالا، همين جوان 12 ساله، همين جوان 20 ساله كه در مدارس علمى است، بايد خودش را آن طورى كه رضاى خدا است و آن طورى كه دستورات الهى است، عادت بدهد به اينكه آن طور باشد. يك قدم براى تحصيل علم بر مى داريد، يك قدم براى اخلاق خوب و تهذيب برداريد. اگر خداى نخواسته آقايان مهذب نباشند، اگر خداى نخواسته آقايان آن طورى كه اسلام مى خواهد نباشند، اين ضررش از نفعش بيشتر است. تمام اديانى كه مختَرَع (اديان ساختگى) است و تمام اديانى كه اختراع شده و كذب است، اين اشخاص هستند كه تحصيل كرده مؤسس هستند. اشخاصى كه در حوزه هاى علميه تحصيل كرده اند، لكن مهذّب نبودند. شما ملاحظه بفرماييد رؤساى مذاهب باطله را، مى بينيد كه تمامى شان از اشخاصى هستند كه درس خواندند، لكن مهذّب نبودند.» 10 2. غنيمت شمردن فرصت جوانى امام رحمه الله همواره به جوانان سفارش مى كردند: «شما الآن جوان هستيد، مى توانيد خودتان را تهذيب كنيد.» 11 و نيز فرمودند: «نگذاريد قواى جوانى از دستتان برود. هرچه قواى جوانى از دست برود، ريشه هاى اخلاق فاسد در انسان زيادتر مى شود.» 12 تأمين دنيا و آخرت ايشان در فرازى مى فرمايند: «شما جوانيد و جوانى را در اين راه گذاشته ايد، در صورتى كه از نظر دنيوى بر شما چندان نفعى ندارد. اگر اين اوقات گرانبها و بهار جوانى را در راه خدا و مصرفى مقدس و مشخص به كار اندازيد، ضرر نكرده ايد؛ بلكه دنيا و آخرت شما تأمين است. لكن اگر وضع شما به همين منوال باشد كه اكنون مشاهده مى گردد، جوانى را تلف كرده و لباب عمر شما به بيهودگى سپرى شده است. و در عالم ديگر در پيشگاه خدا سخت مسئول [هستيد] و مؤاخذه خواهيد شد، در صورتى كه كيفر اين اعمال و كردار مفسده انگيز شما تنها به عالم ديگر محدود نمى شود. در دنيا نيز با مشكلات و مصائب و گرفتاريهاى شديد و گوناگون دست به گريبان بوده و در گرداب بلا و تيره بختى خواهيد افتاد.» 13 انس با قرآن در جوانى در حديث است كه «كسى كه قرآن را در جوانى بخواند، قرآن با خون و گوشتش مختلط شود.» نكته آن اين است كه در جوانى اشتغال قلب و كدورت آن كمتر است. از اين جهت قلب بيشتر و زودتر متأثّر مى شود.» 14 اثر معاشرت و گزينش دوستان خوب «از وصيتهاى من كه در آستانه مرگ [هستم ] و نفسهاى آخر را مى كشم، به تو كه از نعمت جوانى برخوردارى، آن است كه معاشر خود و دوستان خويش را از اشخاص وارسته و متعهّد و متوجّه به معنويات و آنان كه به حبّ دنيا و زخارف آن گرايش ندارند و از مال و منال دنيا به اندازه كفايت و حدّ متعارف پا بيرون نمى گذارند و مجالس و محافلشان آلوده به گناه نيست و از اخلاق كريمه برخوردارند، انتخاب كن كه تأثير معاشرت در دو طرف صلاح و فساد اجتناب ناپذير است. و سعى كن از مجالسى كه انسان را از ياد خدا غافل مى كند پرهيز نمايى كه با خو گرفتن با اين مجالس ممكن است از انسان سلب توفيق شود كه خود مصيبتى جبران ناپذير است.» 15 3. تقدم تزكيه بر تعليم در برخى از آيات قرآن كريم تزكيه بر تعليم مقدم شده است: «وَيزَكِّيهِمْ وَيعَلِّمُهُمُ الْكِتَبَ وَالْحِكْمَةَ»؛ 16 «و تزكيه مى كند آنها را و كتاب و حكمت را به آنها ياد مى دهد.» امام رحمه الله نيز در برنامه تربيتى و اخلاقى خود تزكيه را مقدم بر تعليم مى دانند: «تزكيه مقدم است بر همه چيز. طلبه اى كه در مدرسه درس مى خواند، هم دوش با درس، هم قدم با درس تزكيه لازم دارد.» 17 «مهذّب بشويد به آداب اللّه، به سنن اللّه. اگر چنانچه اين نباشد، علم اثرى ندارد. آن نورى كه خداى تبارك و تعالى يقْذِفُهُ فِى قَلْبِ مَنْ يشاءُ (خداوند متعال نور علم را در قلب هر كس كه بخواهد مى اندازد) اگر مهذب نباشد، قذف نخواهد شد. يك فنى است كه آن علمى كه نورانيت مى آورد و نور است، خداى تبارك و تعالى آن را عنايت مى فرمايد. آن به هر قلبى عنايت نمى شود. هر قلبى لايق آن نيست. تا مهذب نباشد، تا خودش را خالى نكند از اخلاق زشت، خالى نكند از اعمال زشت، تا متوجه خدا نباشد و تمام قلب را به او تسليم نكند، خداى تبارك و تعالى قذف نمى فرمايد.» 18 به گفته امام رحمه الله طلاب و روحانيان در امر تهذيب نفس بايد پيش قدم باشند: «همه بايد اخلاق خودشان را تهذيب كنند، همه بايد جهاد نفس كنند؛ لكن شما [روحانيان ] اولى هستيد.» 19
ب. مراتب تحصيل اخلاق عملى از منظر امام رحمه الله 1. بيدارى امام رحمه الله به اين مطلب چنين اشاره مى كنند: «بدان اوّل منزل از منازل انسانيت، منزل يقظه و بيدارى است... و بايد دانست كه از موانع بزرگ اين يقظه و بيدارى كه اسباب نسيانِ مقصد و نسيانِ لزوم سير شود و اراده و عزم را در انسان مى ميراند، آن است كه انسان گمان كند وقت براى سير وسيع است.» 20 2. تقوا امام بزرگوار، تهذيب، خودسازى و تقواپيشگى را اساس كار حوزه هاى علميه مى دانست و عقيده داشت كه آنان با تقوا و تهذيب مى توانند به وظيفه خويش عمل كنند و پيش از پذيرش هر مسئوليتى بايد به تهذيب خود بپردازند و رذايل اخلاقى را از خود دور سازند و فضايل را كسب كنند، سپس با زاد و توشه تقوا به راهنمايى و هدايت مردم همت گمارند: «تقوا را، تقوا را، تقوا را نصب العين خود قرار دهيد، فضلا، طلاب علوم دينيه، تقوا، تقوا، تنزيه نفس، مجاهده با نفس، يك مجاهد با نفس مى تواند بر امت حكومت كند. مجاهده كنيد، تهذيب كنيد حوزه هاى خودتان را.» 21 3. اخلاص از مسائل بااهميتى كه براى طلاب علوم دينى توجه به آن ضرورى است، تحصيل اخلاص و پاك سازى و تصفيه نيت است. بايد درس را براى خدا بخوانند؛ يعنى براى دستگيرى و هدايت و ارشاد جهّال درس بخوانند و بندگان خدا را از ورطه جهالت و ضلالت برهانند و هرگز قصد خود را رسيدن به اهداف آلوده دنيوى قرار ندهند.... طلبه ابتدا بايد فكر مسنديابى، جاه طلبى، نام جويى، رسيدن به مرجعيت و رهبرى و... را از خويش بيرون كند، والاّ نه عملش به حال او سودى خواهد داشت؛ بلكه هرقدر جلوتر رود، به جهنم نزديك تر مى شود و اسباب بدبختى خود و در بيشتر اوقات بدبختى امّت و جامعه را فراهم مى كند. ضررهايى كه از سوى غيرمخلص، در طول تاريخ اسلام به اين دين حنيف وارد شده و ضربه هايى كه به پيكرش فرود آمده، بى شمار است. تحصيل اخلاص بسى دشوار است و به اين سادگى نمى توان به آن - كه شرط اساسى همه كارها است، دست يافت. و احتياج به مبارزه طولانى و مداوم با نفس و استقامت دارد. خداوند متعال مى فرمايد: «الْإِخْلاَصُ سِرٌّ مِنْ أَسْرَارِى اسْتَوْدَعْتُهُ قَلْبَ مَنْ أَحْبَبْتُ مِنْ عِبَادِى؛ 22 اخلاص [و پالايش قصد و نيت ] ، يكى از اسرار من مى باشد كه در دل هر يك از بندگان خويش كه دوست دارم به وديعت نهاده ام.» 4. ساده زيستى و پرهيز از تشريفات «يكى از امور مهم اين است كه روحانيون بايد ساده زندگى كنند. آن چيزى كه روحانيت را پيش برده [و] تا حالا حفظ كرده، اين است كه ساده زندگى كردند. آنهايى كه منشأ آثار بزرگ بودند، در زندگى ساده زندگى مى كردند. مسئله تشريفات حوزه و روحانيت است كه دارد زياد مى شود. وقتى تشريفات زياد شد، محتوا كنار مى رود. وقتى ساختمان، ماشين، دم و دستگاهها زياد شد، محتوا كنار مى رود. موجب مى شود بنيه فقهى اسلام صدمه ببيند. واقعاً نمى دانم با اين وضع چه كنم. اين تشريفات اسباب مى شود كه روحانيت شكست بخورد. زندگى صاحب جواهر را با زندگى روحانيون امروز بسنجيم. خوب مى فهميم كه چه ضربه اى به دست خودمان به خودمان مى زنيم.» 23 پي نوشت: 1) جمعه/ 2. 2) مستدرك الوسائل، محدث نورى، مؤسسة آل البيت، قم، 1408 ق، ج 11، ص 187. 3)صحيفه نور، مجموعه رهنمودهاى امام خمينى رحمه الله، مركز مدارك فرهنگ اسلامى، انتشارات شركت سهامى، چاپخانه وزارت ارشاد، 1361 ه. ش، ج 20، ص 56. 4) شرح چهل حديث، حضرت امام خمينى رحمه الله، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى رحمه الله، 1381 ه. ش، ص 510. 5) همان. 6) صحيفه نور، ج 14، ص 112. 7) صحيفه امام، مجموعه آثار امام خمينى رحمه الله، تدوين و تنظيم نشر آثار امام خمينى رحمه الله، چاپ اوّل، 1378 ه. ش، ج 12، ص 498. 8) همان، ج 17، ص 533. 9) صحيفه نور، ج 13، ص 211. 10) روحانيت و حوزه هاى علميه از ديدگاه امام خمينى رحمه الله، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى رحمه الله، 1374 ه. ش، ص 366. 11) صحيفه نور، ج 8، ص 286. 12) همان، ص 300. 13) جهاد اكبر، حضرت امام خمينى رحمه الله، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى رحمه الله، چاپ دهم، 1378 ه. ش، ص 60. 14) ر. ك: آداب الصلوة، ص 19؛ اخلاق و تهذيب روحانيت از ديدگاه امام خمينى رحمه الله، انتشارات نسيم، چاپ اوّل، 1378 ه. ش، ص 61. 15) همان، ص 60. 16) آل عمران/ 164. 17) صحيفه نور، ج 19، ص 92. 18) صحيفه امام، ج 2، ص 38. 19) همان، ج 6، ص 287. 20) شرح چهل حديث، ص 174. 21) صحيفه نور، ج 5، ص 131. 22) منية المريد فى أدب المفيد والمستفيد، شهيد ثانى، تحقيق رضا مختارى، ناشر مكتب الاعلام الاسلامى، قم المقدسة، چاپ دوم، ص 133. 23) اسلام ناب در كلام و بيان امام خمينى رحمه الله، تبيان (آثار موضوعى) ، دفتر پنجم، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى رحمه الله، چاپ پنجم، ص 349. منبع: ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره103.
لطفا منتظر باشید ...
