محمدرضا رجبي
ساختار ارتباطات مشاوره اي
نخستين مرحله رويارويي مشاور با مراجع، بسيار حساس مي باشد. در اين مرحله لازم است آداب کلامي مراعات شود. مشاور بايد سعي کند به حسب مورد از کلمات وجملات دل پذيرتر وآرام بخش تر استفاده کند تا مراجع هر چه بيشتر جذب ارتباط کلامي او گردد.
ساختار ارتباطات مشاوره اي را از يک زاويه مي توان به ساختارهاي کلامي يا رفتاري و يا آميزه اي از اين دو تقسيم کرد و متناسب با هر کدام به بيان راهکارها پرداخت.
بخش ديگري از ارتباطات که اهميتش از ارتباطات کلامي- رفتاري کمتر نمي باشد، ارتباطاتي است که با کليشه هاي تصويري- ترسيمي و يا نوشتاري- توصيفي صورت مي پذيرد.
ارتباطات کلامي:
مشاور سعي مي کند مراجع را متقاعد سازد که براي حل مشکل او راهي مقدم تر از رابطه کلامي نيست. مشاور خردمند بي جا زبان به تکلم باز نمي کند تا مراجع به آثار زيان بار اظهارات ناصحيح گرفتار نگردد. و نيز از طرفي بي جهت سکوت نمي کند تا مبادا مراجع از بهره هاي سخن خوب محروم شود. براي آشنايي بيشتر در زمينه ارتباطات کلامي لازم است مراحل آن به صورت زير مورد توجه قرار گيرد:
الف. پذيرش رواني- عاطفي:
نخستين مرحله رويارويي مشاور با مراجع، بسيار حساس مي باشد. در اين مرحله لازم است آداب کلامي مراعات شود. مشاور بايد سعي کند به حسب مورد از کلمات وجملات دل پذيرتر وآرام بخش تر استفاده کند تا مراجع هر چه بيشتر جذب ارتباط کلامي او گردد. چنانچه آداب کلامي مناسب در اولين مرحله رعايت شود، پذيرش رواني- عاطفي به سهولت انجام مي پذيرد و به دنبال آن مراجع به احساس آرامش خاصي دست مي يابد.
ب. رهنمود آغازين:
مشاور تلاش مي کند پس از تشريفات لازم با گفتار آغازين خود زمينه را براي مراجع به گونه اي فراهم نمايد که مسائل و مشکلات خويش را باز گويد. چند و چون اظهارات مشاور بستگي به کم و کيف و تأثيرپذيري مراجع از فضاي موجود دارد. هر چه مراجع براي اين مهم آماده تر باشد، مشاور زحمت کمتري را متحمل مي شود. بيان يک خاطره، توصيف يک پديده، طرح يک مسئله ويژه، سرودن يک قطعه شعر و يا استفاده از يک ضرب المثل مي تواند نظر مراجع را به خود جلب و زمينه لازم را براي طرح مشکل او فراهم نمايد.
ج. مصاحبه حرفه اي:
مهم ترين بخش از ارتباطات کلامي و مشاوره به ترتيب مصاحبه حرفه اي مربوط مي شود. اين مسئله را هرگز نمي توان ساده پنداشت؛ لذا لازم است مشاور با آداب و ضوابط مصاحبه مشاوره اي آشنا باشد. طرح سؤالات مناسب به منظور ورود به فضاي روحي، رواني و رفتاري مراجع از عمده عناصر شکل دهنده مصاحبه است. متقابلا توجه مشاور به پاسخهاي مراجع و توانايي تبيين، تفسير و معنا بخشي به آنها مهارت خاص مشاور را مي طلبد. در مورد اصول مصاحبه مشاوره اي بعدا سخن خواهيم گفت.
د. تشخيص و اظهار نظر:
پس از مصاحبه، مشاور به دنبال تشخيص عالمانه خود و اظهار آن در مورد مشکل مراجع و همچنين تشخيص راه حل مناسب مشکل مي باشد. اين اظهارات مشمول ضوابط ارتباطات کلامي بوده و به نوعي مشاور مي کوشد تا مراجع را نسبت به وضعيت خويش حساس کند تا به فعاليتهاي درمانگرايانه بپردازد. اظهار نظر مشاور مي تواند نويد بخش، مشوّقانه، برانگيزاننده حتي بيم دهنده باشد، البته بهتر است تا حد امکان کوتاه و رسا باشد و جانب اعتدال در اظهار نظر از جهت بيم و نويد دهي رعايت شود.
هـ . توصيه و رهنمود:
پس از تشخيص و اظهار نظر، نوبت به توصيه ها و رهنمودهاي مشاوره اي است. توصيه ها به جز موارد استثنايي هرگز جنبه آمرانه و ناهيانه پيدا نمي کند. و در همين حال بايد با صلابت و متانت باشد. بديهي است که توصيه ها همچون مقام تشخيص و اظهار نظر باتوجه به معيارها و ضوابط ارتباطات کلامي تقديم مراجع مي گردد.
و. قرار بعدي:
در موارد بسياري جلسه اول مشاوره و يا حتي جلسات بعدي، پاسخگوي نياز مشاوره اي مراجع نمي باشد؛ لذا در هر جلسه اي که روند مشاوره نيمه تمام مانده است، جهت تکميل مشاوره قرار بعدي بين مشاور و مراجع تنظيم مي گردد.
ارتباطات غير کلامي:
در مشاوره صرف نظر از اهميت ارتباط از طريق کلام، برخي از رفتارها وحرکتها مهم اند؛ لذا لازم است مشاور نسبت به رفتارها، حرکتها و اشارات خود در حين مشاوره دقت لازم را داشته باشد. بديهي است هر گونه رفتار يا اشاره اي بايد با اراده و بر اساس طرح قبلي صورت پذيرد تا مراجع ناخواسته دچار سر در گمي نشود. ارتباطات غير کلامي به يکي از صورتهاي زير ممکن است جلوه کند:
الف. وضعي:
جلسه مشاوره به گونه اي تحت تأثير طرز نشستن، جهت نشستن، سطح و مکان نشستن مراجع و مشاور قرار مي گيرد و مشاور بايد بيابد که چگونه نشستن و در چه جهت و مکاني نشستن مؤثرتر خواهد بود، تا بتواند وضعيت روحي- رواني مراجع را از طريق اين امور برانداز کند.
ب. حرکتي:
مشاور بايد مراقب حرکات ريز و درشتي باشد که از خود يا مراجع سر مي زند. در يک تقسيم بندي اين حرکات به شکلهاي زير مي باشند:
1. حرکت سر و گردن: بالا بردن يا پايين آوردن يا به سمت چپ و راست گرداندن سر توسط مشاور که در بعضي موارد به مفهوم تأکيد بر کلام مراجع يا نفي اظهارات او تلقي مي گردد. همين موارد نسبت به مراجع نيز صادق است.
2. حرکت شانه ها و دست: يعني هنگام صحبت يا شنيدن، دستان و احيانا شانه هاي خود را به صور گوناگون به حرکت در مي آورند که در حالات مختلف مفاهيم خاصي به ذهن مشاور يا مراجع متبادر مي سازد که مشاور نبايد از آنها غافل شود.
3. حرکت متوالي و ريز پاها: اين نوع حرکتها مي تواند ناشي از حساسيتهاي خاص رواني، جسماني و تربيتي باشد. عوامل اضطراب برانگيز نيز در پيدايش آنها بي تأثير نيست. چنانچه اين حرکات از مراجع سر زند، تفسير روشني از وضعيت رواني- جسماني و يا تربيتي وي در ذهن مشاور ايجاد مي کند که مي تواند در ارائه خدمات مشاوره اي مؤثر باشد.
4. حرکات کلي و متفرقه بدني: نشست و برخاستها، عقب و جلو شدنها، تکان دادن بدن، ور رفتن با محاسن و ابروها، بازي کردن با تسبيح و... از نمونه مواردي هستند که ارتباطات مفهومي خاصي را القاء مي کنند؛ لذا مشاور بايد تدابير خاصي بر کار بندد تا هم نکته اي از نگاه او مخفي نماند و هم اسباب سوء تفاهمي در ذهن مراجع فراهم نشود.
ج. اشاره اي:
علائم و ابزاري که براي اشاره به کار مي روند به طرز جالبي جايگزين اقلام ديگر ارتباطات غيرکلامي مي گردند. برخي از اين اشارات استاندارد و بين المللي هستند و برخي متناسب با عرف و بر داشتهاي عرفي در هر کجا مفهوم خاصي به ذهن متبادر مي سازند.
در هر صورت اين نوع اشارات بايد به گونه اي صحيح کنترل و تفسير شوند تا احياناً مطلب مهمي از ديد ذهن مخفي نماند يا بي جهت و به غلط بارِ ارزشي خاصي به ذهن القاء نگردد.
د. چهره اي:
چهره هر شخص با مخاطب خود سخن مي گويد و حالات چهره، انعکاسي از احوال دروني است. چهره شاد، غمگين، آراسته، درهم و... چه از جانب مشاور و چه از طرف مراجع موجب ارتباطات خاصي بين آن دو مي گردد. آنچه مسلم است، هنگامي که مشاور چهره اش غمگين و درهم است، بايد از حضور در جلسه مشاوره بايد بپرهيزد؛ والا مراجع دچار سر در گمي مي شود. حالات فرد، تفسيري از اوضاع دروني اوست، همان طور که لغزشهاي زباني تا حدودي نشان دهد، وضعيت رواني اوست.
ساختار و پيام ارتباطات توأمان:
در اين قسم ارتباط که رايج ترين نوع آن است، معمولا زبان گفتاري با زبان بدني هماهنگ به کار گرفته مي شود. توازن دو زبان شرط اساسي کاربرد مؤثر در چنين ارتباطاتي به شمار مي رود.
ايجاد توازن در درجه نخست مستلزم توجه مشاور به کارکردهاي مناست اين دو مي باشد.
منبع: ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره148.