سال نهم هجرت و پاك سازي سرزمين وحي
چند ماهي پس از جنگ تبوك، اواخر سال نهم هنگام مراسم حج فرا رسيد. چون شهر مكه از اين سال در شمار قلمرو حكومت اسلامي مدينه قرار مي گرفت، مي بايست قوانين و مقررات اجتماعي اسلام بر آن حاكم مي شد و آداب و رسوم ديني اعمال مي گشت؛ زيرا هنوز بسياري از ساكنان مكه و اطراف آن بر شرك خود باقي بودند و برخي از آنان، برهنه طواف مي كردند. از اين رو، خداوند آيات آغازين سورة برائت را دربارة برائت از مشركان و قطع سلطة آنان بر مسلمانان و قوانين جديدي كه مشركان بايد ملتزم مي شدند، نازل فرمود.
در آغاز اين سوره آمده است: «بَراءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى الَّذينَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكينَ* فَسيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَ أَنَّ اللَّهَ مُخْزِي الْكافِرينَ»؛1 «اعلام بيزاري (و عدم تعهد) است از طرف خدا و پيامبرش نسبت به آن مشركاني كه با ايشان پيمان بسته ايد، پس اي مشركان! چهار ماه [ديگر با امنيّت كامل] در سرزمين بگرديد و بدانيد كه شما نمي توانيد خدا را به ستوه آوريد [و از قدرت او فرار كنيد] و بدانيد اين خدا است كه خوار كنندة كافران است.»
توضيح اينكه در محيط دعوت اسلام گروه هاي گوناگوني بودند كه پيامبر صلي الله عليه و آله با هر يك از آنان طبق مصالح و موضع گيريهايشان رفتار مي كرد. گروهي با پيامبر صلي الله عليه و آله هيچ پيماني نداشتند، گروه هايي در «حديبيّه» و مانند آن، پيمان ترك مخاصمه بسته بودند، اين پيمانها بعضي مدت دار و بعضي بدون مدت معين بودند.
در اين ميان، برخي از طوايفي كه با پيامبر صلي الله عليه و آله پيمان بسته بودند، يك جانبه و بدون هيچ مجوّزي ـ با همكاري آشكار با دشمنان اسلام ـ پيمان شكني مي كردند؛ ولي بعضي پيمانها به قوّت خود باقي بود.
اوّلين آيه، به تمام بت پرستان اعلام مي كند كه هر گونه پيماني كه با رسول خدا صلي الله عليه و آله داشته اند لغو خواهد شد. سپس براي آنها مهلتي چهار ماهه تعيين شد كه در اين فرصت تفكر كنند و نهايتاً وضع خود را در ادامة بت پرستي يا پيكار با مسلمانان يا پذيرش حق روشن كنند.
گفتني است همان طور كه در آيات 7 و 8 همين سوره تصريح شده است، لغو اين پيمان بي مقدمه و بي دليل نبوده است؛ بلكه از مشركان قرائن و نشانه هايي بر نقض پيمان، آشكار شده بود، و آنها آماده بودند كه در صورت توانايي، بدون كمترين اعتنايي به پيمانهايي كه با مسلمانان داشتند، ضربة كاري را بر اسلام وارد كنند.2
از طرفي، وضعيّت حاكميتي تغيير يافته بود و مكه در قلمرو اسلام قرار مي گرفت و همگان بايد مي پذيرفتند كه قوانين دولتِ حاكم بايد اعمال شود.
گفتني است اين حكم به مشركان مكه و اطراف مربوط بود؛ و گرنه معاهدة اهل كتاب و يا ساير اقوامي كه در اطراف حجاز بودند و با پيامبر صلي الله عليه و آله پيماني داشتند، محترم شمرده شد. به مشركان مجال كافي چهار ماهه داده شد تا زمينة هدايت فراهم باشد و اگر پيامبر صلي الله عليه و آله نظر تربيتي و رعايت اصول انساني نداشت، هرگز نمي بايست با دادن مهلت چهار ماهه دشمن را از خواب بيدار كند و مجال كافي براي تهيّة نيروي نظامي و آمادگي به او بدهد؛ بلكه مي توانست به يكباره ـ پس از الغاي يك جانبة پيمان ـ ناگهاني آنان را غافلگير و به آنان حمله كند و بساطشان را برچيند.3
در آيات بعد نيز بر همين موضوع پافشاري مي شود و مي فرمايد: «وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَري ءٌ مِنَ الْمُشْرِكينَ وَ رَسُولُهُ فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَ بَشِّرِ الَّذينَ كَفَرُوا بِعَذابٍ أَليمٍ * إِلاَّ الَّذينَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئاً وَ لَمْ يُظاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَداً فَأَتِمُّوا إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلى مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقينَ»؛4 «و در بزرگترين روز حج خدا و رسولش به مردم اعلام مي دارند كه بعد از اين از عهد مشركين خدا و رسول بيزارند پس هر گاه شما مشركان از شرك توبه کنيد برايتان در دنيا و عقبي بسي بهتر خواهد بود و اگر رو بگردانيد بدانيد كه شما بر قدرت خدا غالب نياييد و ]چنانچه ايمان نياوردند[ مژده عذاب دردناك به آن كافران برسان، مگر آن گروه از مشركان كه با آنها عهد كرده ايد و هيچ عهد شما نشكستند و هيچيك از دشمنان شما را ياري نكرده باشند، پس با آنها عهد را تا مدتي كه مقرر داشته ايد، نگاهداريد كه خدا متقيان را دوست دارد.»
پي نوشت:
1) سوره توبه / 1 و 2.
2) ر.ك: تفسير نمونه، آيت الله مكارم شيرازي و جمعي از نويسندگان، انتشارات مدرسه اميرالمؤمنين، قم، ج‏‏7، ص‏340 ـ 338.
3) همان، ص‏341، با اندكي تلخيص و تغيير.
4) توبه / 3 و 4.
منبع: ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره158.