علي مختاري
سرمايه سخن (1)
مطلع
مقاله‌هاي «سرمايه سخن» مي‌کوشد تا دوستان را با منابع منبر و کلاس، آشنا کند. منابع و مآخذي که کارآمد و باعث تسهيل در دستيابي به موادّ اوليه در ساخت و ساز محتواي ساختمان سخنراني و کلاسداري است. گسترده اين بحث، شامل هر چيزي است که به نحوي کارساز و مفيد باشد و از هم اکنون از شما همکار گرامي استمداد مي‌شود که اگر کتاب يا منابعي را سراغ داريد که در برنامه‌ها، دستمايه شما و حلّال برخي مشکلات بوده و به نحوي براي مبلّغان مفيد است، به ما معرفي کنيد تا در اين بخش به اطلاع ديگر عزيزان برسد.
معجم‌هاي قرآني
در اين فصل منابع قرآني کوتاه و گويا معرفي مي‌شود.
الف: فرهنگ قرآن؛ کليد راهيابي به موضوعات و مفاهيم قرآن کريم؛
تهيه کنندگان: اکبر هاشمي رفسنجاني و محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن، چاپ اول، 1379 ش، رحلي، 424 صفحه، شامل 387 مدخل.
شروع اين اثر در دي ماه 1354 هـ. ش و در زندان اوين بوده است و شرح و تفصيلش در مقدمه آمده است.
عنوان‌هاي اين اثر به صورت الفبايي موضوعي، رده بندي شده و همه اطلاعات يک موضوع در ذيل مدخل آن به صورت الفبايي ترتيب يافته است. بنابراين براي دست يافتن به موضوع مورد علاقه در ذيل هر مدخل، کافي است به اطلاعات همان مدخل مراجعه شود. در پايان هر مدخل، چند نوع ارجاع صورت گرفته است: ارجاع لفظهاي مترادف و هم ارز؛ ارجاع مدخلهاي مرتبط و ارجاع مدخلهاي فرعي به کلي.
نمونه
اگر موضوع سخن شما «آبرو» باشد، مي‌توانيد از اين کليد بهره ببريد و ذيل همين مدخل، ضمن 8 صفحه با چهار عنوان اصلي و... آياتِ اين نکات را به دست بياوريد: آبرومندي اصحاب صفّه، خانواد? مريم، آبرومندي در قيامت، آبرومندي صالح عليه السلام، آبرومندي عيسي عليه السلام، آبروي مؤمنان، آبروي محسنان، آبرومندي حضرت محمد صلي الله عليه وآله، آبرومندي مريم عليه السلام، آبرومندي موسي عليه السلام، آبرومندي يوسف عليه السلام، آبروي فقيران، ارزش آبرو، حفظ آبرو، عوامل آبرو ريزي ـ که شامل 28 عامل است نظير تهمت، افشاگري، دشمني با انبيا ـ و در پايان هتک آبرو، حرمت هتک آبرو، کيف هتک آبرو، هتک مجاز آبرو.
مثال ديگر: اگر لازم شد درباره «آزادي سياسي» سخنراني کنيد، به آساني مي‌توانيد ذيل همين عنوان، با ده¬ها آيه دسته بندي شده آشنا شويد، و قبل و بعد از آن، ساير مباحث آزادي مثل حدود آزادي، آزاد انديشي، منشأ آزادي، در بيش از بيست صفحه پيش روي شما قرار مي‌گيرد.
ب: تفسير راهنما؛ اکبر هاشمي رفسنجاني و جمعي از محققان، ج 12، 1378.
اين تفسير نه به سبک ترتيبي خالص است و نه موضوعي، در عين اينکه تا اندازه‌اي فايده هر دو شيوه را دارد. به عبارتي، روشي نو در ارائه مفاهيم و موضوعات قرآن کريم است. تاکنون 12 مجلد منتشر شده و تا آيه 77 سوره فرقان، چاپ شده است. ساير جلدها نيز به سرعت در دست تهيه و نشر است.
اين تفسير که در سال 1372 به عنوان کتاب برگزيده سال جمهوري اسلامي ايران شناخته شد، تاکنون بارها در جرايد و... معرفي شده و در مقدمه 90 صفحه‌اي جلد اول به تفصيل، مراحل کار و فوايدش مطرح شده است.
در اين اثر پيامها و نکته‌هاي تفسيري آيه، به صورتي دقيق استخراج و دسته بندي شده و کار گوينده و مفسّر را آسان مي‌کند.
نمونه
ذيل آيه «والّذين يقولون ربّنا هب لنا من ازواجنا و ذرّياتنا قرّ? اعين واجعلنا للمتّقين اماما» 1 ابتدا آيه ترجمه شده و سپس 22 نکته استنباط شده و شواهد هر نکته از آيه، ذکر شده است. در پايان به 23 عنوان ديگر با فروعات مختلف که با آن نکات مرتبط و به نوعي مترادف است ارجاع شده است.
پايان هر جلد نمايه‌اي بسيار کارآمد به صورت فهرست موضوعي وجود دارد و ان شاء ا... قرار است در آخر تفسير، تمامي نمايه‌ها يک جا منتشر گردد، که خود يک موسوعه گسترده منابع تفسير موضوعي خواهد شد. «نمايه» آدرس آيات يک موضوع را در اختيار شما قرار مي‌دهد. مثلاً در جلد 12، آيه‌هاي مربوط به «مبلّغان» و «متقين» همه، با شماره صفحه، مشخص شده است.
ج: اعلام القرآن؛ عبدالحسين الشبستري، عربي، 1128 صفحه
هر سه کتاب ياد شده چاپ انتشارات دفتر تبليغات اسلامي قم است.
اين اثر حدود 400 تن از اعلام و شخصيتهاي قرآني را با ذکر منابع فراواني به صورت مختصر معرفي مي‌کند. همچنين آيه‌هايي که با آنان مرتبط است نقل شده است. حتي گروه‌هايي مثل «اصحاب الأيکه» نيز در رديف اعلام قرار مي‌گيرند. در اين اثر گذشته از شرح حال شخصيتها، با منابع شرح حال و ضبط دقيق و تلفظ درست نامها، آشنا مي‌شويم. امتياز ديگر اين اثر استفاده از بيش از 400 منبع معتبر است و ذيل هر عنوان بسياري از منابع با شماره صفحه مشخص شده است.
مثلا ضمن معرفي مختصر حضرت علي عليه السلام، آيه‌ها و رواياتي که درباره آن حضرت است، ذکر شده است.

نمونه
در تفسير ملافتح الله کاشاني و خلاصه آن، «امّ کجّه» به چند صورتِ‌ام کلمه،‌ام کحّه،‌ام کجّه و... نقل شده بود. براي به دست آوردن تلفّظ درست اين نام به چندين تفسير و تاريخ مراجعه کردم و با بررسي حدود 20 منبع مهم، باز به علّت اختلاف روايات اوّليه، ابهامهايي به جا ماند. اين کتاب هم وجه صحيح و هم نقل قولهاي ديگر را در نيم صفحه توضيح داده است. بديهي است اين کتاب زحمت بسياري از تفحص و بررسيها را از دوش مبلّغان عزيز، بر مي‌دارد.
د: المعجم المفهرس لمعاني القرآن العظيم؛ 2 جلد، عربي، محمد بسّام رشدي الزّين، با اشراف محمد عدنان سالم، دار الفکر المعاصر، بيروت و دارالفکر دمشق، رحلي، 1376 ص.
اين اثر به سه صورت 2 جلدي، يک جلدي همران با قرآن و CD کامپيوتري، در اختيار است. آسان‌ترين و بهترينش براي ره توشه سفر، دو جلدي است که سهولت در دستيابي به شاهد آيه به زحمت سنگيني وزن آن مي‌ارزد.
همان گونه که المعجم المفهرس لالفاظ القرآن فؤاد عبدالباقي يک لفظ مثلا صلا? را در تمامي آيات به ترتيب سوره هايش پيش رو قرار مي‌دهد، اين معجم بر محور معنا، آيات يک موضوع را تجزيه و تحليل و دسته بندي شده مي‌آورد.
مثلاً در ذيل مدخل «شرک»، هر آنچه لفظ شرک يا معناي مرتبط به شرک و انواع آن دارد را يک جا با ذکر آيه و با برجسته کردن شاهد، در آيه نشان مي‌دهد.
گرچه اين اثر نواقصي دارد ولي بسيار سودمند و يکي از بهترين ابزار کار اهل منبر است.
ادامه دارد...
پي نوشت:
1) فرقان/ 74.
منبع: ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره14.