ف خسروي
سنگر تبليغ و كسب مهارت (1)
مي دانيم كه «تبليغ رسالت » در راس وظايف پيامبران الهي بوده و بدون شك اين رسالت سنگين از مهمترين وظايف «وارثان » آنان نيز به شمار مي رود. افرادي كه اين امانت آسماني را به دوش گرفته اند، در حقيقت عهده دار بهترين كار شده اند، «و من احق قولا ممن دعا الي الله فعمل صالحا و قال اني من المسلمين؛ كيست نيكوگفتارتر از آن كه (مردمان را) به سوي خدا فرا خواند و خود، نيكو كرد و گفت من مسلمانم » ؟
براي آن كه به جايگاه واقعي «مبلغ ديني » در جامعه پي ببريم، بايد ببينيم انبيا و در راس آنان وجود مبارك خاتم الانبيا محمد مصطفي صلي الله عليه وآله وسلم خود چه منزلتي داشتند و در ميان مردم چه نقشي ايفا كردند؟
بهتر است اين موضوع را در آيه جانفزاي كلام نوراني اولين پيشواي معصوم بنگريم. اميرمؤمنان علي عليه السلام در خطبه 108 نهج البلاغه ضمن تشبيهي زيبا و ظريف در معرفي وجود اقدس رسول گرامي اسلام صلي الله عليه وآله وسلم مي فرمايد: «طبيب دوار بطبه قد احكم مراهمه و احمي مواسمه يضع ذلك حيث الحاجة اليه... 1 » ؛ پيامبر اسلام طبيبي است كه بر سر بيماران گردان و مرهم او بيماران را درمان - و آنجا كه دارو سودي ندهد - داغ او سوزان آن را به هنگام نياز به دلهايي نهد كه... »
اگر ژرف انديشانه در تشبيه «مبلغ » به «طبيب » بنگريم! به نكات عميق و دقيقي خواهيم رسيد كه پرداختن به آنها مجالي ديگر مي طلبد: اما در اولين نگاه پي مي بريم كه اگر بخواهيم آن گونه كه شايسته است، به «بلاغ مبين » و «تبليغ مؤثر» بپردازيم و اين امانت الهي را به سامان برسانيم، لازم است افراد مستعد را شناسايي، جذب و گزينش كنيم و اطلاعات لازم و كافي را در اختيارشان قرار دهيم؛ و از همه مهمتر آنان را در بكار گيري از امكانات، ابزارها وآموخته ها توانمند كنيم.
در نگاهي ديگر مي توان مبلغ را بسان رزمنده اي دانست كه در ميدان مبارزه و «جبهه فرهنگي » در «خط اول » قرار دارد. و اگر بخواهد در اين «جهاد فرهنگي » پيروزمندانه به پيكار بپردازد، بايد علاوه بر شناخت دقيق از جبهه موافق و مخالف و در اختيار داشتن امكانات مناسب، توانايي و مهارت استفاده از ابزارها و سلاحهاي، اين «ميدان » را نيز داشته باشد.
اگر در هر مبارزه اي به ويژه «جهاد فرهنگي » و در «سنگر تبليغ » كه ظرافتها و پيچيدگي هاي خاص خود را دارد، مجاهداني جان بر كف را حاضر كنيم و تمام امكانات و تجهيزات لازم را در اختيارشان قرار دهيم؛ اما مهارت به كارگيري را به آنان نياموزيم، قطعا ما پيروز آن ميدان نخواهيم بود و نه تنها به هدف نخواهيم رسيد كه امكانات و فرصت هاي زيادي را نيز از كف خواهيم داد.
بنابراين اگر بخواهيم در «سنگر تبليغ » ظفرمندانه به وظيفه خود عمل كنيم، بايد با دو بال «محتوا» و «مهارت » در آسمان اين رسالت الهي به پرواز درآييم. در مجال اندك اين مقاله به اختصار به دو مطلب فوق اشاره مي كنيم. اگر در اين مقاله بر «مهارت » بيش از «محتوا» تكيه مي كنيم، به معناي ناديده گرفتن اهميت «محتوا» نيست؛ چه اين كه ارزش «محتوا» و ضرورت اتقان و پرباري آن در امر «تبليغ » بر كسي پوشيده نيست؛ زيرا «محتوا» يكي از عناصر اساسي «تبليغ » است و در جاي خود بايد ويژگيهاي آن بررسي شود؟ اما آنچه خود را مهم تر از محتوا مي نماياند «قالب » است، چون همواره «محتوا» در «قالب » خاصي ارائه مي شود و «مبلغ » بايد مهارت استفاده از قالبها را كسب كند.
چنانچه ياد كرديم «تبليغ » همان «طبابت » روحي و معنوي و محتواي آن همچون «دارو» است كه بر فرض داشتن ويژگي هاي لازم، بايد در قالبي ويژه به «بيماران » تزريق شود و «طبيب » بايد علاوه بر در اختيار داشتن «داروهاي » مناسب، مهارت استفاده از آنها را نيز داشته باشد.
مهارت «عمل »
قال علي عليه السلام: «علم المؤمن في عمله » 2.
علم مؤمن در عمل اوست.
براي آن كه «مبلغ » ديني بتواند در وادي هدايت به «تبليغ مؤثر» دست يابد، دو راهكار پيش رو دارد: راه عملي و راه علمي كه يكي اصلي و ديگري فرعي است.

راه اصلي
بر اساس آيات و روايات فراواني كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم، «مبلغ » در گام نخست موظف است از راه عمل كه مهم ترين، روشن ترين و مؤثرترين شيوه است، به «تبليغ » بپردازد. امام صادق عليه السلام در اين زمينه مي فرمايد:
«كونوا دعاة الناس بغير السنتكم ليروا عنكم الورع والاجتهاد و الصلاة و الخير و ان ذلك داعيه 3 »
مردمان را بدون زبان (به خدا) دعوت كنيد (واهل عمل باشيد) تا پرهيزكاري، تلاش، نماز و كارهاي شايسته را از شما ببينند و اين، دعوت واقعي است.
و اميرمؤمنان عليه السلام مي فرمايد: «ان الوعظ الذي لايمجه سمع و لايعدله نفع ماسكت عنه لسان القول ونطق به لسان الفعل 4 »
موعظه اي كه گوش آن را پس نمي زند و هيچ سودي با آن برابري نمي كند، آن است كه زبان گفتار در آن خاموش بماند و زبان كردار سخن بگويد.
در اين دو حديث نوراني «دعوت » و «تبليغ » واقعي «تبليغ عملي » دانسته شده است. بنابراين «مبلغ ديني » پس از كسب آگاهي و قبل از آن كه ديگران را به خداپرستي دعوت كند، بايد خويشتن خود را ارشاد كند و «مهارت » لازم را در عمل كردن به دستورات خداوند به دست آورد؛ زيرا اولين مخاطب فرمان هاي الهي خود اوست، لذا قرآن كريم همواره عالمان تهي از عمل را مورد سرزنش قرار مي دهد و آنها را مورد غضب حضرت حق مي داند و مي فرمايد: «يا ايها الذين آمنوا لم تقولون ما لاتفعلون كبر مقتا عندالله ان تقولوا ما لاتفعلون » 5؛ «اي كساني كه ايمان آورده ايد! چرا چيزي مي گوييد كه به آن عمل نمي كنيد؟ در نزد خدا زشت است كه چيزي بگوييد و به آن عمل نكنيد »
قال النبي: يابن مسعود لاتكونن ممن يهدي الناس الي الخير و يامرهم بالخير و هو غافل عنه يقول الله تعالي: «اتامرون الناس بالبر و تنسون انفسكم 6 ؛ اي ابن مسعود! از كساني مباش كه مردم را به نيكي راهنمايي مي كنند و به آن فرمان مي دهند و خود از آن غافلند، خداي متعال مي فرمايد: آيا مردمان را به نيكوكاري فرمان مي دهيد و خويش را فراموش مي كنيد! »
مؤثرترين قالبي كه مبلغ مي تواند يافته هاي علمي خود را در آن بريزد و به ديگران عرضه كند، همانا قالب عمل و تمرين در بكارگيري فرمان هاي خداي سبحان است، در غير اين صورت هرگز به «تبليغ مؤثر» دست نخواهد يافت، همان گونه كه امام صادق عليه السلام مي فرمايد:
«العالم اذا لم يعمل بعلمه زلت موعظته من القلوب كما يزل المطر عن الصفا 7 ؛ دانشمند وقتي به علم خويش عمل نكند موعظه او از دلها همچون باران روي سنگ صاف مي لغزد. (نفوذ نمي كند) ».
رسول اكرم عليه السلام نيز دعوتي را كه به زينت عمل آراسته نشده باشد، در مثالي زيبا، به هيچ مي انگارد و مي فرمايد:
«يا اباذر! الذي يدع بغير عمل كمثل الذي يرمي بغير وتر 8 ؛ اي اباذر! مثل كسي كه بي عمل دعوت (تبليغ دين) كند، مانند كسي است كه بدون زه با كمان تير بيندازد».
و در جايي ديگر اين گونه حضرت علي عليه السلام را مورد خطاب قرار مي دهند: «يا علي لاخير في قول الامع الفعل 9 ؛ اي علي! هيچ خيري در گفتار نيست؛ مگر با كردار »
اگر به كتاب تاريخ انبيا گذري كنيم درمي يابيم كه انبياء در «عمل » به دستورات الهي نسبت به همه مردم پيشگام بوده اند و عابدترين، عاملترين و پرهيزكارترين انسان ها به شمار مي رفته اند.
شاهد اين ادعا شهادتي است كه ما نسبت به آنان مي دهيم و عبوديت شان را بر رسالتشان مقدم مي كنيم و اگر اين شيوه نبود؛ هرگز آنان به مقام نبوت و رسالت نمي رسيدند و در «تبليغ رسالت الهي » پيروز نمي شدند.
از طرفي ما ماموريم در دريافت آموزه هاي ديني ژرف انديشي كنيم، و علوم الهي را از هر منشايي نگيريم و آينه جانمان را به روي هر واعظي نچرخانيم. آري اگر در آموختن «علم الابدان » محدوده اي نداريم، در كسب «علم الاديان » موظفيم از سرچشمه هاي پاك سيراب شويم و غذاي روحي خود را با دقت تمام تهيه كنيم، چنان كه خداوند متعال در قرآن كريم مي فرمايد:
«فلينظر الانسان الي طعامه » 10 ؛ پس انسان بايد به طعام خود بنگرد.
پس در «سنگر تبليغ » كاراترين سلاح «عمل » ، مؤثرترين قالب براي طرح «محتوا» پايبندي مبلغ به يافته هاي ديني و ضروري ترين مهارت به نمايش گذاشتن باورهاي معنوي در «رفتار» خود است.
اگر در «تبليغ دين » مبلغ سعي كند در معاشرت با مردم بدون اين كه لب به موعظه بگشايد و سطري بنويسد، تنها به دستورات الهي آن گونه كه شايسته است عمل كند، وظيفه تبليغي خود را انجام داده است.
اصرار قرآن و عترت بر «تبليغ رفتاري » ممكن است به علت ويژگي هاي آن باشد كه مختصرا به آنها اشاره مي كنيم.
ويژگي هاي تبليغ رفتاري
الف: مخاطب اول؛ «مبلغ » از آنجا كه خود مسلمان است، در مقابل دستورات الهي اولين مخاطب است و قبل از آن كه پيام الهي را به مردم برساند، ابتدا بايد «خويشتن » را ارشاد كند و به احكام الهي پايبند باشد و اگر كسي اين گونه نبود وعملش، گفته اش را تكذيب كرد، هرگز سخنان او نافذ نخواهد بود.
ب: تاثيرگذاري؛ «قال علي عليه السلام: العلم يرشدك و العمل يبلغ بك الغاية 11) ؛ علم تو را ارشاد و هدايت مي كند؛ اما عمل تو را به نتيجه مي رساند».
از آنجا كه «تبليغ رفتاري » به نمايش گذاشتن ارزشهاي الهي است، تاثيري خودي، عميق و ماندگار دارد، از طرفي چون «عمل » ترجمان درون است و مردم مفاهيمي چون ايمان، ايثار، تقوا، تواضع و مهرباني را در رفتار مبلغ مي بينند، سريع تر و عميق تر متاثر مي شوند.
اگر به سيره انبياي الهي، پيشوايان معصوم و دانشمندان رباني بنگريم، به اين حقيقت پي مي بريم كه آنچه باعث هدايت مردم و گرويدنشان به حق مي شود، رفتار و سيره عملي آنان است؛ لذا اين مدال بزرگ الهي «انك لعلي خلق عظيم 12 ؛ تو خلق عظيمي داري » بايد زينتبخش زندگي همه داعيان الي الحق و مبلغان ديني باشد.
ج: سادگي؛ «قال الصادق عليه السلام: يا ابن جندب!... رحم الله قوما كانوا سراجا و منارا كانوا دعاة الينا باعمالهم و مهوا طاقتهم 13 ؛ اي عبدالله بن جندب! خدا رحمت كند گروهي را كه مشعل بودند، و مردم را با اعمال و تلاش طاقت فرساي خود به سوي ما دعوت مي كردند »
ما براي ساماندهي يك شبكه تبليغي پويا نيازمند برنامه ريزي دقيق و سازماندهي ويژه هستيم و با توجه به پيچيدگي هايي كه در «تبليغ علمي » و عناصر اصلي آن - گيرنده، پيام و فرستنده - وجود دارد، با مشكلات بسياري روبرو هستيم با اين كه در «تبليغ رفتاري » ، «پيام » به سادگي قابل انتقال به مخاطبان است.
د: سهولت؛ يكي از مسائلي كه در «تبليغ مؤثر» بايد مورد توجه قرار گيرد، «اصل تناسب » است، به اين معنا كه مبلغ بر پايه مهارتي كه به دست مي آورد، «محتوا» را در قالبي متناسب با سن، زبان، فرهنگ، استعداد، سطح آگاهي و... مخاطب ارائه كند.
«تبليغ رفتاري » اين ويژگي را دارد كه انتقال پيام را در هر شرايطي ممكن مي سازد؛ زيرا «عمل » تنها زباني است كه همه به خوبي آن را مي فهمند، نياز به ترجمه و توضيح خاصي ندارد و به سهولت مي توان از طريق آن «پيام » و محتوا را به مخاطبان منتقل كرد.
ه: هزينه كم؛ تبليغات همواره با هزينه هاي متنوعي همراه است؛ چه بودجه ها، سرمايه ها و امكاناتي كه براي به ثمر رسيدن «تبليغ علمي » صرف نمي شود! با اين كه «تبليغ رفتاري » چنين هزينه هايي را به دنبال ندارد و چون همه امكانات و ابزارهاي آن در عمل خود مبلغ خلاصه مي شود، با كمترين هزينه قابل ثمردهي است.
«اللهم صل علي محمد و آله وارزقني صحة في عبادة و فراغا في زهادة و علما في استعمال و ورعا في اجمال 14؛ خدايا بر محمد و آل محمد درود فرست و به من تندرستي، براي عبادت و آسايش خاطري براي زهد و دانشي، براي كار بستن و ورعي، براي انجام كار خوب عطا فرما».
به اميد آن كه با به تصوير كشيدن ارزش هاي الهي و سجاياي اخلاقي در آينه عمل خود آنها را در زيباترين صورت به تشنگان معارف آسماني بنمايانيم و همچون پيامبران و پيشوايان معصوم عليهم السلام در عمل به دستورات الهي پيشگام باشيم.
در توضيح «مهارت عملي » و تبليغ رفتاري به همين مقدار بسنده مي كنيم و در فرصت آينده با مهارت علمي و تبليغ «گفتاري » و «نوشتاري » بحث را پي خواهيم گرفت.
ادامه دارد...
پي نوشت:
1) نهج البلاغه، خطبه 108.
2) غرر الحكم، ص 220.
3) الحياة، ج 1، ص 113.
4) همان، ص 291.
5) صف/2 و 3.
6) الحياة، ص 286.
7) همان، ج 1، ص 113.
8) همان.
9) همان.
10) عبس/24.
11) الحياة، ج 1، ص 263.
12) سوره القلم، آيه 4.
13) تحف العقول، ص 221.
14) صحيفه سجاديه، دعاي بيستم.
منبع: ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره3.