واحد نوجوان وجوان معاونت تبليغ حوزه علميه قم
شيوه‌ هاي ارائه آيات و روايات (2)
يكي از شيوه‌هاي ديگري كه مي‌شود پيام آيات و روايات را از آن طريق انتقال داد، شيوه طرّاحي و نقّاشي است. به تجربه ثابت شده است كه اين شيوه چنان دلنشين است كه اثرات آن در ذهن كودكان و نوجوانان سال‌ها مي‌ ماند.
قسمت پيشين
اشاره:
آنچه پيش رو داريد سومين قسمت از مجموعه «روش تنظيم محتوا» به عنوان روشي نو در ارائه برنامه‌هاي جذّاب براي جوانان و نوجوانان است.
در قسمت اول با اشاره به مراحل پنجگانه اجراي برنامه براي نوجوانان و جوانان، مرحله نخست از اين مراحل توضيح داده شد و بيان گرديد كه در ابتدا، برنامه با يكي از شروع‌ها آغاز مي‌گردد، و شروع‌ها عبارت بودند از: الف) شروع با بسم اللّه الرحمن الرحيم؛ ب) شروع با پرسش ها؛ ج) شروع با نكات اخلاقي؛ د) شروع با تشبيهات؛ ه) شروع با همخواني سوره؛ و) شروع با بيان نعمت‌ها و پيام اعضاء؛ و ز) شروع با خواندن شعر.
در قسمت دوم از اين بحث، مرحله دوم از اجراي برنامه كه «ارائه آيات و روايات» مي‌باشد مورد بحث قرار گرفت. در اين قسمت يكي از شيوه‌هاي ارائه آيات و روايات تحت عنوان «شيوه تنوّعي» بررسي شد.
در نوشتار حاضر، شيوه‌هاي ديگري براي ارائه آيات و روايات معرفي مي‌گردد.

2 - شيوه تلخيصي (فرمول بندي مطلب)
يكي از شيوه‌هاي ارائه محتواي آيات و روايات براي نوجوانان و جوانان، شيوه تلخيصي است. در اين شيوه روشن‌ترين پيام حديث، آيه يا سوره‌اي كوتاه را به صورت فرمول درآورده و روي تخته مي‌نويسيم. اين فرمول جان كلام است كه به صورت جمله‌اي زيبا و دلنشين در آمده است.
پس از ترسيم فرمول بر روي تخته، آن را توضيح داده و پس از بيان نكات مختصري درباره هر يك از اجزاي فرمول، از آن نتيجه مي‌گيريم.
در اين شيوه وارد اقوال و فروعات مختلف مسأله نمي‌شويم بلكه فقط اصل بحث را تبيين كرده و تلاش مي‌كنيم مطلب مورد نظر به ساده‌ترين وجه و در كوتاه‌ترين زمان ممكن در ذهن مخاطب جاي گرفته و اثر تربيتي و آموزشي مطلوب حاصل شود.
با اين سبك مي‌توان در كمتر از 5 دقيقه، محتواي يك آيه يا روايت را به مخاطب منتقل كرد.
اين روش گرچه غالباً موفق است، اما در شرايط ذيل مفيدتر خواهد بود:
1 - حتماً تخته سياه يا وايت برد يا ديگر ابزارهاي كمك آموزشي موجود باشد.
2 - فرصت كم بوده و حوصله طول و تفصيل دادن مطالب وجود نداشته باشد.
3 - بنا باشد كه پيامي قرآني به صورت مفيد و مختصر گفته شود.
4 - سطح اطلاعات قرآني نوجوانان و جوانان و انس آن‌ها با كتب تفسير كم باشد.
5 - موضوع سخن ما قرآن و يا علوم قرآني باشد.

نمونه اجرايي:
براي آشنايي مربيان محترم با شكل اجرايي قالب تلخيصي، سوره والعصر را با اين قالب بررسي مي‌كنيم.
بسم اللّه الرّحمن الرّحيم «وَاْلَعصْر * اِنَّ الاِْنْسانَ لَفي خُسْرٍ * اِلَّا الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ * وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ»

فرمول سعادت:
ايمان + عمل صالح + سفارش به حق + سفارش به صبر = سعادت
امام هادي عليه السلام مي‌فرمايند: «اَلدُّنْيا سُوقٌ رَبِحَ فيها قَوْمٌ وَ خَسِرَ الْاخَرُونَ؛ 1دنيا بازاري است كه عده‌اي در آن سود مي‌برند و عده‌اي ديگر زيان مي‌بينند.»
فخر رازي در ذيل آيه از قول يكي از بزرگان پيشين مي‌گويد: من معني اين سوره را از يك يخ فروش آموختم. او فرياد مي‌زد و مي‌گفت: «اِرْحَمُوا مَنْ يذُوبُ رَأسُ مالِهِ، اِرْ حَمُوا مَنْ يذُوبُ رَاْسُ مالِهِ؛ 2« به كسي كه سرمايه‌اش ذوب مي‌شود رحم كنيد.»
امام صادق عليه السلام در دعاي ماه مبارك رجب مي‌فرمايد: «خابَ الْوافِدُونَ عَلي غَيرِكَ وَ خَسِرَ الْمُتَعَرِّضُونَ اِلاَّ لَكَ؛ آن‌ها كه بر غير تو وارد شوند مأيوس مي‌شوند و آن‌ها كه به سراغ غير تو آيند زيان مي‌بينند.»

بهاي عمر انسان:
امام علي عليه السلام مي‌فرمايد: «اِنَّهُ لَيسَ لاَِنْفُسِكُمْ ثُمَنٌ اِلَّا الْجَنَّةَ فَلا تَبيعُوها اِلاَّ بِها؛ براي وجود شما قيمتي جز بهشت نيست، مبادا آن را به غير آن بفروشيد.» 3

بازار خريد سرمايه عمر
1 - خداوند خريدار است.
«اِنَّ اللَّهَ اشْتَري مِنَ الْمُؤْمِنينَ اَنْفُسَهُمْ... .» 4
2 - سرمايه كم را هم مي‌خرد.
«فَمَنْ يعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍّ خَيراً يرَهُ» 5
3 - بهاي عظيم مي‌دهد.
«في كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِأَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ يضاعِفُ لِمَنْ يشاءُ» 6
4 - جالب اين كه، خداوند اين سرمايه را در اختيار انسان گذاشته و آن قدر بزرگوار است كه آن را با گرانترين قيمت خريداري مي‌كند.

برنامه چهار ماده‌اي سعادت
اصل اول: ايمان
اصل دوم: اعمال صالح
اصل سوم: دعوت همگاني به سوي حق
اصل چهارم: سفارش و توصيه همديگر به صبر

نكات آموزنده سوره
1 - سعادت انسان به تفكر و تلاش بستگي دارد و نبايد گناه عدم موفقيت را به گردن شانس و اتفاقات روزگار بيندازيم.
2 - فرصت هميشه در اختيار نيست. بايد از سلامتي، جواني، فراغت و حافظه به بهترين وجه بهره گرفت.
3 - هيچ كس نمي‌تواند بدون انجام اعمال خوب به آرمان‌هاي بلندو مقدس دست يابد، پس هرگز نماز، دعا، زيارت و توسل به خوبان و پاكان را فراموش نكنيم.
4 - خواب بي اندازه، پرخوري، كار امروز را به فردا انداختن، شركت در مجالس بي محتوا، افراط در ورزش، بي نظمي، وفا نكردن به عهد، كم رويي بي جا، عادت نكردن به تلاش و تفكر و ابتكار و... از موانع بزرگ سعادت انسان است.
5 - ايمان، تقوي، توسل، تلاوت قرآن، مشورت، تفكر، شجاعت، نظم و انضباط، كسب دانش و تخصص، استقامت، تحمل مشكلات و حسن برخورد با ديگران، كليدهاي خوشبختي نسل جوان است.

پيام سوره:
انتخاب راه معنويت و پاكي و اخلاق، مايه محروميت انسان از لذت‌ها نيست. اين راه، آرامش روحي بيشتر و لذائذ عالي تري در پي دارد و امكان استفاده از نعمت‌ها را فراهم مي‌كند.

نمونه‌هاي ديگر:
نمونه‌هاي ديگري از آيات و سوره‌هاي قرآن كريم كه مي‌توان آن‌ها را به صورت فرمول درآورد، عبارتند از :
1 - سوره نصر: فرمول پيروزي پيروي از دين خدا + تسبيح و حمد خدا + استغفار + توبه = پيروزي 2 - سوره جمعه، آيه 3: فرمول رسالت بعثت + تلاوت قرآن + تزكيه نفس + تعليم قرآن + تعليم حكمت = رسالت
3 - سوره ماعون: فرمول دين
قبول دين + يتيم نوازي + حفظ مال يتيم + نماز خواندن + ريا نداشتن + زكات دادن = دين
4 - سوره حمد: فرمول بندگي
5 - پنج آيه اول سوره مؤمنون: فرمول ايمان
6 - سوره همزه: فرمول هلاكت
7 - سوره ناس: فرمول استعاذه
8 - سوره قارعه: فرمول دست يابي به بهشت
3 - شيوه شأن نزولي
يكي ديگر از شيوه‌هاي ارائه آيات قرآن كريم كه در علاقمند نمودن كودكان، نوجوانان و جوانان نقش اساسي دارد، بيان شأن نزول آيات است. تقريباً براي اكثر آيات قرآن شأن نزول‌هايي در تفاسير معتبر با استناد به روايات وجود دارد. در اين شيوه براي بيان محتواي آيات، جالب‌ترين و پر جاذبه‌ترين شأن نزول يكي از آيات را انتخاب كرده و پس از شروعي مناسب ارائه مي‌كنيم.
با اين شيوه ضمن بيان حادثه‌اي كه به مناسبت آن، آيه نازل شده است، سؤالات احتمالي مخاطبان در خصوص آيه مورد بحث، پاسخ داده مي‌شود.
اين شيوه در هر صورت مفيد و دلنشين است، امّا زماني مفيدتر است كه :
1 - موضوع كلاس ما تاريخ، علوم قرآني و يا بيان تفسير آيه مورد نظر باشد.
2 - نكته تربيتي و يا اطلاعات علمي به آن‌ها بدهد و حداقل آن‌ها را با قطعه‌اي از تاريخ اسلام آشنا كند.
3 - از شأن نزول‌هايي باشد كه الگوي رفتاري براي كودكان و نوجوانان ايجاد مي‌كند.
4 - مخاطبان را با سيره گذشتگان آشنا كند.
5 - مربي اطلاع كافي از صحت سند روايتي كه به عنوان شأن نزول بيان مي‌شود داشته باشد و صرفاً به شنيدن از ديگران اكتفا نكند.
6 - مربي خود را براي جواب دادن به هر گونه سؤال يا شبهه‌اي پيرامون آيه و شأن نزول آن آماده كرده باشد.
7 - هدف، ايجاد علاقه به تاريخ و علوم قرآن باشد.
8 - مربي نسبت به اقوال مختلف در شأن نزول آيه مورد بحث آشنايي داشته باشد.
9 - داستان شأن نزول آيه با سن و جنس مخاطبين هماهنگي و تناسب داشته باشد.

نمونه‌ها:
1 - شخصي به نام ثابت بن قيس، گوش هايش سنگين بود و هنگامي كه وارد مسجد مي‌شد كنار پيامبرصلي الله عليه وآله جائي برايش باز مي‌كردند تا سخن حضرت را بشنود. روزي دير رسيد. پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله بعد از نماز مشغول سخن گفتن بود.
ثابت صف‌هاي جماعت را يكي پس ازديگري شكافت تا به صف اول رسيد. وقتي كه خواست از اين صف نيز بگذرد تا نزديك پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله برود، شخصي به او گفت: همين جا بنشين. او در جواب گفت:‌اي فرزند فلان زن! ثابت در اين جا آن شخص را با نام مادرش صدا زد كه در جاهليت بر اساس رسم‌هاي جاهلي كارهاي زشتي كرده و اينك بدنام بود، از اين رو آن مرد شرمگين شد، لذا اين آيه نازل شد كه:
«يا اَيهَا الَّذينَ اَمَنُوا لايسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسي اَنْ يكُونُوا خَيرَاً مِنْهُمْ....» 7
2 - بعضي از همسران پيامبرصلي الله عليه وآله،‌ام سلمه را به خاطر لباس مخصوصي كه پوشيده بود يا به خاطر كوتاهي قدش مسخره كردند. آيه.».. وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ...» 8 نازل شد و آن‌ها را از اين عمل بازداشت.
3 - روزي «صفيه» دختر حُيي ابن اخطب (همان زن يهودي كه بعد از فتح خيبر مسلمان شد و به همسري پيامبر اسلام درآمد) خدمت پيامبرصلي الله عليه وآله آمد در حالي كه اشك مي‌ريخت. پيامبرصلي الله عليه وآله علت گريه‌اش را سؤال كرد، او گفت: عايشه مرا سرزنش مي‌كند و مي‌گويد: «اي يهودي زاده!» پيامبرصلي الله عليه وآله فرمود: چرا نگفتي پدرم هارون، عمويم موسي و همسرم محمدصلي الله عليه وآله است؟ در اينجا اين قسمت از آيه نازل شدكه:.».. وَ لا تَنابَزُوا بِالاَْلْقابِ....» 9
4 - دو نفر از اصحاب رسول خداصلي الله عليه وآله رفيقشان سلمان را خدمت پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله فرستادند تا غذايي از آن حضرت گرفته و برايشان بياورد. پيامبرصلي الله عليه وآله سلمان را نزد اسامة ابن زيد كه مسؤول بيت المال بود، فرستاد. اسامه گفت: الان چيزي نداريم.
سلمان برگشت و ماجرا را نقل كرد. آن دو نفر گفتند: اسامه بخل ورزيد.
آن‌ها درباره سلمان هم گفتند: اگر او را به سراغ چاه سميحه (چاه پرآبي بود) بفرستيم، آب فروكش خواهد كرد.
اين دو نفر خودشان راه افتادند و نزد اسامه آمدند تا در مورد موضوع مورد نظر تجسس كنند. پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله آن‌ها را ديد و فرمود: من آثار خوردن گوشت را در دهان شما مي‌بينم. گفتند: ما امروز مطلقاً گوشت نخورده ايم. پيامبرصلي الله عليه وآله فرمود: آري گوشت سلمان و اسامه را مي‌خورديد. در اينجا اين آيه نازل شد:.».. لا يغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً اَيحِبُّ اَحَدُكُمْ اَنْ يأْكُلَ لَحْمَ اَخيهِ....» 10
5 - مسكيني خدمت رسول الله صلي الله عليه وآله آمد و از فقر و گرسنگي شكايت كرد. پيامبرصلي الله عليه وآله در حجره خود چيزي نيافت تا به او بدهد. از اين رو به اصحاب فرمود: آيا كسي هست كه اين مسكين را اطعام كند؟ امام علي عليه السلام جواب داد : بله من هستم. آن حضرت مسكين را به خانه برد. حضرت زهراعليها السلام عرض كرد‌اي علي! امشب غذاي ما به اندازه يك نفر است و آن را براي دخترم زينب گذاشته‌ام، اما تو صاحب اختيار هستي.
حضرت فرمود: مصلحت آن است كه بچه را بخواباني و چراغ را خاموش كني تا ميهمان متوجه كم بودن غذا نشود. مسكين از آن غذا خورد و در حالي از غذا دست كشيد كه كمي از آن باقيمانده بود. باقي مانده غذا را حضرت علي، فاطمه، حسن، حسين، زينب عليهم السلام، فضه و همسايگان خوردند و سير شدند.
فرداي آن شب، رسول خداصلي الله عليه وآله از نحوه مهمانداري حضرت علي و زهراعليهما السلام خبر داد. و از سوي خداوند اين آيه نازل شد: «وَ يؤْثِروُنَ عَلي اَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ» 11 «هر چند در خودشان احتياجي (مبرم) باشد، ديگران را بر خويش مقدم مي‌دارند.»

4 - شيوه طرّاحي و نقّاشي
يكي از شيوه‌هاي ديگري كه مي‌شود پيام آيات و روايات را از آن طريق انتقال داد، شيوه طرّاحي و نقّاشي است. به تجربه ثابت شده است كه اين شيوه چنان دلنشين است كه اثرات آن در ذهن كودكان و نوجوانان سال‌ها مي‌ماند.
مراد از طراحي در اين شيوه تدريس، استفاده از كمترين پاره خطها جهت رساندن مطالب مورد نظر در كمترين فرصت ممكن به صورت سمعي و بصري، به مخاطب است. و منظور از شيوه نقّاشي، جهت دهي ذهن و استعداد كودكان و نوجوانان علاقمند به نقّاشي از راه ترسيم و يا ارائه نقاشي‌هاي زيبا و قابل توجه مي‌باشد.
استفاده از شيوه طرّاحي و نقّاشي در صورتي مفيدتر است كه:
1 - تخته سياه يا وايت برد، گچ و ساير ابزارهاي اوليه نويسندگي را در اختيار داشته باشيم.
2 - در طرّاحي، مخاطبين ما جوانان و افراد تحصيل كرده باشند و در نقاشي، حضور كودكان در اكثريت باشد.
3 - در شيوه ارائه طراحي، حضور كودكان و نوجوانان در بين مخاطبان در اقليت باشد.
4 - روايت و يا آيه مورد بحث را حتماً از قبل حفظ كرده و آن را چندين بار پياده كرده باشيم.
5 - امكان ديدن و رسيدن صدا به همه شاگردان وجود داشته باشد.
6 - در طراحي، فرصت كافي براي توضيح جوانب مختلف طرح وجود داشته باشد.
7 - مخاطبين ما كم بوده و در محيطي بسته مانند كلاس باشند.

نمونه احاديث و آيات قابل طراحي:
1 - پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله مي‌فرمايند: «مَنْ تَواضَعَ لِلَّهِ رَفَعَهُ اللَّهُ وَ مَنْ تَكَّبَرَ خَفَضَهُ اللَّهُ؛ 12سي كه به خاطر خدا تواضع كند، خداوند [متعال در ديد خود و ساير مردم] او را بالا مي‌برد [و بزرگ مي‌نمايد] و كسي كه تكبر ورزد، خداوند او را [با خفت و خواري در ديد مردم] پايين مي‌آورد.»
2 - انسان و انتخاب راه:
خداوند متعال مي‌فرمايد: «اِنَّا هَدَيناهُ السَّبيلَ اِمَّا شاكِراً وَ اِمَّا كَفُوراً» 13؛ «ما راه (راست) را به او نشان داديم. يا شكر گذار است و يا كفر پيشه.»
3 - قال رسول الله صلي الله عليه وآله: «اَلنَّظَرَةُ سَهْمٌ مَسْمُومٌ مِنْ سِهامِ اِبْليسَ 14؛ نگاه [به نامحرم] تيري زهرآگين از تيرهاي شيطان است.»
4 - قال علي عليه السلام: «اِنَّما مَثَلُ الدُّنْيا مَثلُ الْحَيةِ لَينٌ مَسُّها، قاتِلٌ سَمُّها 15؛ حكايت دنيا، حكايت ماري است كه بدني نرم و زهري كشنده دارد.»
5 - امام علي عليه السلام: «اَلْفُرْصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ فَانْتَهِزوُا فُرَصَ الْخَيرِ؛ فرصت همانند ابر مي‌گذرد، پس فرصت‌هاي نيك را غنيمت شماريد.» 16
6 - قرآن كريم مي‌فرمايد: «اَللَّهُ وَلِي الَّذينَ آمَنُوا يخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلَي النُّورِ وَ الَّذينَ كَفَرُوا اَوْلِيائُهُمُ الطَّاغُوتُ يخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ اِلي الظُّلُماتِ» 17؛ «خداوند سرور كساني است كه ايمان آورده اند. آنان را از تاريكي‌ها به سوي روشنايي به در مي‌برد. و كساني كه كفر ورزيده اند، سرورانشان [همان عصيانگران] طاغوتند، كه آنان را از روشنايي به سوي تاريكي‌ها به در مي‌برند.»
7 - پيامبر بزرگ اسلام صلي الله عليه وآله مي‌فرمايد: «عمر انسان همانند خطوطي است كه انسان را در ميان خود در برگرفته و از هر طرف بلاها او را احاطه نموده اند و آمال و آرزوهاي او از محدوده عمرش جلوتر مي‌باشد.» 18

نمونه حديث قابل نقاشي:
حضرت لقمان به پسرش فرمود: «فرزندم! دنيا درياي عميقي است كه دانشمندان فراواني در آن به هلاكت رسيده اند، پس تو كشتي خود را از ايمان بساز و بادبان‌هاي آن را از توكل به خدا قرار ده و توشه‌اي از تقواي الهي در آن ذخيره كن. اگر به سلامت به ساحل نجات رسيدي، به رحمت خدا نجات يافته‌اي و اگر هلاك شدي به گناهانت هلاك شده اي. 19 «

نمونه احاديث قابل طراحي و نقاشي
1 - قال رسول الله صلي الله عليه وآله: «كِتابُ اللَّهِ حَبْلُ مَمْدُودٌ مِنَ السَّماءِ اِلَي الاَْرْضِ؛ كتاب خدا ريسماني است كه از آسمان تا زمين كشيده شده است.» 20
2 - قال رسول الله صلي الله عليه وآله: «اِنَّ الشَّيطانَ اِذا سَمِعَ النِّداءَ بِالصَّلاةِ هَرَبَ؛ هرگاه شيطان آواز دعوت به نماز را بشنود بگريزد.» 21
3 - قال رسول الله صلي الله عليه وآله: «اَلْوُضُوءُ يحْرِقُ الْخَطايا كَما تُحْرِقُ النَّارُ الْحَشيشَ؛ وضو گناهان را مي‌سوزاند همان گونه كه آتش علف خشك رامي سوزاند.» 22
4 - قال رسول الله صلي الله عليه وآله: «اَلصَّلاةُ حِصْنٌ مِنْ سَطَواتِ الشَّيطانِ؛ نماز دژي در برابر شبيخون‌هاي شيطان است.» 23
5 - قال رسول الله صلي الله عليه وآله: «اَلصَّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ؛ روزه سپري در برابر آتش است.» 24
6 - امام علي عليه السلام: «صاحِبُ السَّوءِ قِطْعَهٌ مِنَ النَّارِ؛ همنشين بد پاره‌اي از آتش است.» 25
5 - شيوه قصه و داستان
قرآن كريم درباره اهميت قصه از لحاظ تأثيري كه در ارشاد و اصلاح رفتار مردم دارد، مي‌گويد: «لَقَدْ كانَ في قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لاُِولِي الاَْلْبابِ»؛ 26«همانا در قصه‌هاي آنان براي خردمندان عبرتي است.»
وجود اين همه قصه و حكايت در كتب آسماني، بدان جهت است كه اين كتب مي‌خواهند مفاهيم و پيام‌هاي ديني را به زباني براي انسان‌ها ابلاغ كنند كه موافق طبع و مورد علاقه آنان باشد، تا از اين راه آن‌ها را بهتر هدايت كنند.
در استفاده از شيوه قصه و داستان بايد اهل مطالعه بود و قصه‌هاي سازنده را به صورت موضوعي و متناسب با هر قشري از مخاطبان به تناسب سطح فكر، زمينه‌هاي روحي و شرايط سني و... آنان دسته بندي و آماده اجرا نمود. اگر براي هر قشري داستان‌هاي خاص خودشان را كه برگرفته از محيط زندگي و مسايل محسوس و مأنوس آنان است بيان شود، تاثير بيشتري خواهد داشت.

فوائد استفاده از شيوه قصه و داستان
1 - در تفهيم مطالب به كودكان و نوجوانان كمك مي‌كند.
2 - مانع خستگي كودكان و نوجوانان مي‌گردد.
3 - مطلب و پيام را در ذهن، ماندگار مي‌كند.
4 - اجراي برنامه را براي گوينده آسانتر مي‌كند.
5 - الگوي داستاني، در دل‌ها بيشترتأثير مي‌گذارد.

محورهاي بحث داستاني
دامنه حكايت و داستان بسيار وسيع است و قصه‌ها و حاكيت‌ها را در كتاب‌هاي قصه و حكايت و نيز كتاب‌هاي ديگري كه به صورت ضمني حكايتي را نقل كرده اند، مي‌توان يافت.
قصه‌ها و داستان‌ها به محورهاي مختلفي چون تخيلي، افسانه‌اي، حكايت‌هاي تمثيلي، حكايت‌هاي قديم، حوادث جديد و... قابل تقسيم هستند. گرچه بيشتر انواع قصه و داستان در نوع خود مفيد هستند، اما چون بناي ما ارائه محتواي آيات و روايات معصومين عليهم السلام است، فقط در دو محور زير بحث خود را ارائه مي‌كنيم.
1 - حكايت‌هاي مربوط به انبياء، ائمه و صحابه كه بهترين منبع براي بدست آوردن آن‌ها، كتب روائي و تاريخ انبياء مي‌باشد.
قرآن كريم فلسفه بيان قصه‌هاي انبياء و گذشتگان را تفكر در حالات آنان و سرنوشت تلخ و شيرينشان مي‌داند و مي‌فرمايد: «فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يتَفَكَّروُنَ»؛ «اين داستان‌ها را براي آن‌ها بازگو كن شايد بينديشند.» 27
همچنين قرآن كريم سرگذشت پيامبران الهي را مايه قوت قلب، يادآوري و پندآموزي از زندگي آنان مي‌داند. 28
2 - داستان‌هاي مربوط به اقوام پيشين، حكومت‌ها و تمدن‌هاي گذشته كه بهترين منبع براي اين قسم، قرآن و قصه‌هاي قرآني است.
امام علي عليه السلام درباره زندگي گذشتگان مي‌فرمايد:
«تَدَبَّروُا اَحْوالَ الْماضينَ مِنَ الْمُؤْمِنينَ قَبْلَكُمْ؛ در احوال گذشتگان از مؤمنان قبل از خود تدبّر كنيد.» 29
اين در صورتي ميسر است كه از زندگي گذشتگان به زيبايي آينه‌اي بسازيم تا كودكان و نوجوانان با نگريستن در آن به خوبي راه را از چاه تميز دهند و اين تنها كار هنر قصه پردازي است.

شرايط داستان و قصه
در استفاده از شيوه قصه و داستان، حكايت و داستان بايد داراي شرايط زير باشد:
1 - درست و مستند باشد.
2 - بدآموزي نداشته باشد.
3 - حس كنجكاوي را تحريك كند.
4 - موجز، مختصر و دور از زوايد و صحنه‌هاي غير لازم و جزئيات بي فايده باشد.
5 - روشن، گويا و جذاب باشد.
6 - همراه با نتيجه گيري تربيتي و آموزش معنوي و قرآني باشد.
6 - شيوه پرسش و پاسخ
طرح سؤال و ارائه جواب آن، يكي از شيوه‌هاي علاقمند نمودن نوجوانان و جوانان به قرآن، احكام و معارف ديني و ايجاد انگيزه در آن هاست.
البته طرح سؤال بايد به گونه‌اي باشد كه انگيزه جواب خواهي را در كودكان و نوجوانان ايجاد كند و با آوردن جواب بتوان آن‌ها را در مسير تربيتي و ديني هدايت كرد.
پرسش و پاسخ به شكل‌هاي مختلفي مي‌تواند ارائه شود كه به نمونه‌هايي از آن اشاره مي‌كنيم:
1 - مطالب مورد نظر به صورت پرسش و پاسخ در جزواتي تدوين و سپس تدريس شود.
2 - فقط سؤال‌ها در برگه‌هايي مكتوب و جواب آن‌ها تدريس شود.
3 - سؤال از طرف مربّي مطرح شده و جواب از مخاطبان گرفته شود.
4 - سؤال و جواب به صورت شفاهي از طرف خود مربي باشد.
5 - سؤال از سوي مخاطبان و به صورت شفاهي مطرح شود و مربي پاسخ دهد.
6 - سؤالات در شكل‌هاي مختلف طراحي شده و از مخاطبين توضيح خواسته شود.
7 - سؤال و جواب به صورت تستي باشد.
8 - سؤال و جواب‌ها به صورت سريالي باشد و هر جواب خود به خود زمينه ساز سؤال بعدي گردد.
9 - پرسش و پاسخ به صورت تلفني باشد.
10 - پرسش و پاسخ به صورت نامه‌اي و پستي باشد.
7 - شيوه جزوه درسي
با توجه به اين كه تقريباً همه دروس آموزشي و تربيتي نوجوانان و جوانان در مراكز آموزشي به صورت مكتوب در كتاب‌ها و جزه‌ها بوده و ذهن كودكان، نوجوانان و جوانان به اين شيوه انس گرفته است، بهترين شيوه براي ارائه آيات و روايات به كودكان و نوجوانان به صورت درس اين است كه مستند و مكتوب در يك كتاب يا جزوه درسي باشد.
در كلاسداري معارف و علوم قرآني براي كودكان و نوجوانان، تهيه متن درسي يكي از شاخص‌هاي مهم آموزشي است.
درس دادن به كودكان ونوجوانان بدون متن درسي موجب مي‌شود كه هرگز درس برايشان جدي نباشد، زيرا ميان اين تعليمات و تعليمات مدرسه‌اي خود مقايسه كرده و به اين باور مي‌رسند كه آنچه در مدرسه با كتاب خوانده ايم درس است و بقيه، همه صحبت و حرف مي‌باشد.
بهترين متن درسي براي تدريس مربي، جزواتي است كه خود مربي تهيه و تدوين كرده باشد، زيرا در اين صورت تسلط كامل بر زواياي مختلف مطالب جزوه دارد. البته استفاده از متون استاندارد و كارشناسي شده موجود در بازار كتاب و يا دست نوشت ساير مربيان هم مي‌تواند در شروع كار يك مربي مفيد باشد، مشروط بر اين كه مربي ضمن مطالعه دقيق، در هنگام تدريس توان دادن تغييراتي در بعضي از موضوعات، متناسب با استعداد خود داشته باشد.

ويژگي‌هاي جزوات درسي
جزوه درسي معارف و علوم قرآني كودكان و نوجوانان بايد داراي ويژگي‌هاي زير باشد:
1 - بيان كننده نكات زيباي قرآني، حديثي و رفتار معصومين عليهم السلام باشد.
2 - حاوي راهكارهايي جهت رسيدن كودكان و نوجوانان به آنچه تدريس مي‌شود، باشد.
3 - داراي طراحي مناسب، داراي پيام و جهت دهنده باشد.
4 - فاقد نقاشي‌هاي بي محتوا يا كم محتوا باشد.
5 - الگودهي و جهت دهي را به صورت غيرمستقيم مدّ نظر داشته باشد.
6 - كمتر به صورت مستقيم مواعظ و نصايح را بيان نموده باشد.
7 - حتماً مطالب آن براي خود مربي مستند و از مأخذي معتبر نقل شده باشد.
8 - مطالب آن مورد نياز مخاطبان در زمان تدريس و متناسب با سن و جنس آن‌ها باشد.
9 - داراي زمان بندي و پرسش و پاسخ باشد.
10 - نياز به مربي براي تدريس داشته باشد.
11 - حجم آن متناسب با زمان تدريس باشد. مثلاً اگر 20 ساعت براي درس در نظر گرفته شده است، حجم جزوه به اندازه 18 ساعت درسي باشد تا 2 ساعت براي امتحان و اعلام نتايج باقي بماند.
12 - از آنجا كه كودكان و نوجوانان از روح لطيفي برخوردارند، بيشتر بيان كننده زيبائي‌هاي دين باشد.
14 - متناسب با فهم و معلومات كودكان، نوجوانان و جوانان باشد.
16 - با شيوه‌هايي نو و در نوع خود كاملاً جذاب و بي نظير نوشته شده باشد.
ادامه دارد...
پي نوشت:
1) تحف العقول، ص 361.
2) تفسير فخر رازي، ج 32، ص 85.
3) نهج البلاغه، قصار 456.
4) توبه/111.
5) زلزال/7.
6) بقره/261.
7) حجرات/11.
8) همان.
9) همان.
10) حجرات/12.
11) حشر/9.
12) منشور تربيتي لقمان، ص 109 به نقل از ميزان الحكمه، ج 10، ص 500.
13) انسان/ 3.
14) ميزان الحكمه، باب 3889.
15) نهج البلاغه، نامه 6.
16) بحارالانوار، ج 71، ص 337.
17) بقره/ 257.
18) گنجينه كمال، ص 123.
19) منشور تربيتي لقمان، ص 134.
20) بحار، ج 1، ص 369.
21) ميزان الحكمه، باب 76.
22) جامع الاحاديث، ص 128.
23) ميزان الحكمه، باب 10534.
24) كافي، ج 2، ص 19.
25) غررالحكم، ح 5824.
26) يوسف/ 111.
27) اعراف/ 176.
28) هود/120.
29) نهج البلاغه، ح 192.
منبع: ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره28.