محمد اسماعيلي
طرح تربيت سيار در اوقات فراغت
برنامه ريزي تربيتي مبلغ براي متربيان شركت كننده در كلاسهاي مساجد يا مراكز فرهنگي و انتقال آنها از محيطي بسته به فضايي باز و سرسبز، به جهت شادابي و آمادگي روحي، بستر مناسبي براي پذيرش پيامهاي تربيتي دين مقدس اسلام فراهم مي‌كند.
تربيت سيار، اردويي برنامه‌ريزي شده و منظم است كه با مديريت سرپرست اردو در اوقات فراغت همراه با برنامه‌هاي تفريحي ـ فرهنگي و در راستاي اهداف تربيتي اسلام طراحي شده است.
محورهاي اصلي اين طرح عبارت است از:
1. اجراي برنامه‌هاي تربيتي ـ ديني با برنامه‌ريزي و مديريت روحاني محل.
2. برنامه‌هاي تفريحي ـ سياحتي متناسب با شرائط سنّي و جنسي، همچنين زماني و مكاني كودكان و نوجوانان.
ضرورت اجراي طرح
اوقات فراغت يكي از بسترهاي مناسب جهت ايجاد ارتباط روحي و معنوي بين مربي و متربي است كه لازم است به نحو شايسته‌اي از آن استفاده شود؛ چرا كه فرصتهاي به دست آمده چونان ابر بهاري در گذرند و با از دست رفتن آن، جز غصه چيزي بر جاي نمي‌ماند؛ چنان كه امام علي عليه السلام فرمودند: «اَلْفُرصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَيرِ؛ 1فرصت چون ابر مي‌گذرد پس فرصتهاي نيك را غنيمت شماريد.‌»
بسياري از خانواده‌ها، به جهت گرفتاريهايي كه در زندگي دارند، حتي يك بار هم در طول سال موفق نمي‌شوند مسافرت بروند. نبود مسافرت و تفريح در زندگي در كنار يكنواختي فعاليتهاي روزمره، علاوه بر خستگي جسمي، موجب بيماريهاي روحي چون افسردگي مي‌شود كه اثرات نامطلوب تربيتي به همراه خواهد داشت؛ چونان آبي زلال كه اگر در حركت و جريان نباشد، به مرور زمان ماهيت خود را از دست داده، رنگ عوض مي‌كند.
ظريفي اهميت مسافرت را چنين ترسيم نموده است: «سيحُوا فَاِنَّ الْماءَ اِذا ساحَ طابَ وَاِذا وَقَفَ تَغَيرَ وَاصْفَرَّ؛ 2سير و سفر كنيد! همانا آب تا زماني كه در حركت است، پاك و زلال است و زماني كه راكد بماند، دگرگون و زرد مي‌شود.‌»
برنامه ريزي تربيتي مبلغ براي متربيان شركت كننده در كلاسهاي مساجد يا مراكز فرهنگي و انتقال آنها از محيطي بسته و خسته كننده به فضايي باز و سرسبز، خصوصا در ايام فراغت تابستان به جهت شادابي و آمادگي روحي، بستر مناسبي براي پذيرش پيامهاي تربيتي دين مقدس اسلام فراهم مي‌كند و به ويژه با آمادگيهايي كه در نسل نوجوان و جوان وجود دارد، اين امر بهتر عملي مي‌شود. علي عليه السلام فرمودند: «قَلْبُ الحَدَثِ كَالاَْرْضِ الْخالِيةِ ما اُلْقِي فيها قَبِلَتْهُ؛ 3قلب نوجوان و جوان، چونان زمين آماده‌اي است كه هر بذري در آن پاشيده شود، مي‌پذيرد.‌»
اهداف طرح
براي طرح تربيت سيار اهدافي در نظر گرفته شده است، مثل:
1. پرورش روح تعاون و هم ياري در بين دانش آموزان؛
2. استفاده بهينه از فرصتهاي به دست آمده (مديريت زمان) ؛
3. شناخت و انتخاب دوستان خوب؛
4. ايجاد شادابي و سلامت روحي و جسمي؛
5. آشنايي عملي با معارف اسلامي، چون نماز جماعت، احترام بزرگان، كمك به همديگر و...؛
6. ارزيابي دوستان جهت مسئوليت پذيري؛
7. و...؛
ويژگيهاي طرح
1. عبادت جمعي: يكي از ويژگيهاي طرح سيار آن است كه به مبلغ فرصت مي‌دهد تا وظيفه اصلي خود را كه همان هدايت و ارشاد است، به صورت چهره به چهره عملي كند. 4 همچنين شركت كنندگان را به صورت عملي با نماز جماعت و ارزش و اهميت آن در اسلام آشنا مي‌كند. وقتي اعضاي شركت كننده در اردو با تمام وجود توصيه لقمان حكيم به فرزندش را پذيرا شدند كه: «يا بُنَي اِذا جاءَ وَقْتُ صَلاةٍ فَلا تُؤَخِّرْها لِشَي ءٍ وَصَلِّها وَاسْتَرِحْ مِنْها فَاِنَّها دَينٌ وَصَلِّ في جَماعَةٍ وَلَوْ عَلي رَأْسِ زُجٍّ؛ 5سرم! هرگاه وقت نماز فرا رسيد، براي هيچ چيزي آن را به تأخير نيانداز و نماز را به جا آور و با خواندن نماز، خاطر خود را آسوده كن؛ زيرا نماز حق واجبي است [كه بر عهده توست] و نمازت را با جماعت بخوان اگر چه بر روي نيزه باشي.‌» در روزهاي بعدي سعي خواهد كرد نمازهاي خود را با جماعت اقامه كند.
2. شناخت مبلغ و متربيان از همديگر: يكي از سفارشات دين مبين اسلام به مبلغ و داعي الي اللّه آن است كه فردي مردمي باشد. لازمه مردمي بودن مبلغ، انس بيشتر با متربي و داشتن اخلاق، رفتار و گفتار نيك است. اردو فرصتي است مناسب تا متربيان عملاً با اخلاق و رفتار مبلغ آشنا شوند. در مسافرت است كه اخلاق طرفين شناخته مي‌شود؛ چنان كه علي عليه السلام فرمودند: «اَلسَّفَرُ ميزانُ الاَْخْلاقِ؛ 6مسافرت وسيله سنجش اخلاق است.‌»
همچنين اردو فرصت خوبي است تا مبلغ در طول اين مدت به ارزيابي فعاليتهاي خود و تحليل بازخوردها اقدام كرده، در سفرهاي بعدي به اصلاح آنها بپردازد.
3. شادابي روحي و جسمي: مسافرت به فضاهاي سرسبز باعث سلامتي روح و جسم مي‌شود؛ به ديگر سخن، ديدن سبزه زارها موجب درمان بيماريهاي روحي چون افسردگي خواهد شد. از امام علي عليه السلام نقل شده كه فرمودند: «اَلنَّظَرُ اِلَي الْخُضْرَةِ نُشْرَةٌ؛ 7نگاه به سبزه زار درمان كننده و نشاط آور است.‌»
بي جهت نيست كه وجود گرامي پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله توصيه مي‌نمودند: «سافِرُوا تَصِحُّوا؛ 8 مسافرت كنيد تا سالم بمانيد.‌»
تفريحات سالم در ايجاد شادابي و سَر زندگي، داراي جايگاه ويژه‌اي است. سيره ائمه عليهم السلام همواره بر اساس خوشحال كردن و مزاح با مؤمنين بوده، اما هميشه توصيه مي‌فرمودند كه اين شوخيها همراه با چيزي نباشد كه رضايت الهي در آن نيست. ابان از امام صادق عليه السلام نقل مي‌كند كه حضرت فرمودند: از نشانه‌هاي مردانگي در سفر... «وَكَثْرَةُ الْمِزاحِ في غَيرِ ما يسْخِطُ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ؛ 9شوخي زياد در غير آن چيزي كه خداي عزيز و جليل را به خشم مي‌آورد.‌»
4. عبرت پذيري: يكي از روشهاي تربيتي، روش عبرت پذيري است؛ يعني اينكه انسان تحولات و تطورات را به ديده عبرت بنگرد و از آنچه براي ديگران رخ داده، درس بگيرد و خود را از اشتباهات و لغزشها نگه دارد.
عبرت گرفتن از سرگذشت ديگران در اردو بيشتر مشهود است؛ چرا كه عملاً نظاره گر اماكن قديمي و كاخهاي مجلل اربابان زر و زوري هستيم كه از سازندگان آنها هيچ اثري باقي نيست و توصيه قرآن بر اين است كه از ديدار اماكن گذشتگان عبرت بگيريم:
«اَوَلَمْ يسيرُوا فِي الاَْرْضِ فَينْظُرُوا كَيفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذينُ كانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا هُمْ اَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَآثارا فِي الاَْرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللّه ُ بِذُنُوبِهِمْ وَما كانَ لَهُمْ مِنَ اللّه ِ مِنْ واقٍ»؛ 10) «آيا در زمين نگرديده اند تا ببينند فرجام كساني كه پيش از آنها [زيسته] اند، چگونه بوده است؟ آنها از ايشان در قدرت و در ايجاد آثار [مهم] در زمين برتر بودند؛ با اين همه، خدا آنان را به كيفر گناهانشان گرفتار كرد و در برابر خدا مدافعي نداشتند.‌»
دوستي مي‌گفت: اين خاطره شيرين و پندآموز را هرگز فراموش نمي‌كنم؛ هنگام ديدار كاخهاي فرو ريخته شاهان ديدم بر سر درِ كاخ، آيات بالا كه بر تابلويي نوشته شده بود نظر اهل معرفت را جلب مي‌كرد. همچنين چادرهاي فرو ريخته جشنهاي 2500 ساله ستمشاهي «چادرهاي عبرت» نام گرفته اند. روحاني محل، ستونهاي بزرگ و سقفهاي عظيم سنگي را به ما نشان مي‌داد و مي‌گفت: بچه ها! اين بناهاي مهم و سازندگان آنها، نمونه آشكاري از اين آيه شريفه است كه اثري از سازندگان آنها كه با ظلم و ستم اين بناهاي عظيم را درست كردند، نيست و الآن زير خروارها خاك خوابيده اند. توضيحات مربي چنان در ذهنم نشست كه از آن روز به بعد نظرم نسبت به آثار باستاني تغيير كرد؛ به طوري كه هر جا مي‌روم به همان ديده عبرت نگاه مي‌كنم كه چه كساني بودند و چي شدند!

اصول اجرايي طرح
يكي از آداب سفر آن است كه مبلغ قبل از حركت بين اعضاي شركت كننده، تقسيم كار كند؛ به طوري كه هر كس بداند در طول سفر چه وظيفه‌اي دارد و به چه كارهايي بايد مشغول شود. لذت بخش‌ترين لحظات اردو براي نوجوانان آن است كه در جمع فعاليت كنند. پس بهتر است آنها را در نهضت خدمت رساني آموزش و پرورش دهيم همچنان كه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمودند: «سَيدُ الْقَوْمِ فِي السَّفَرِ خادِمُهُمْ، فَمَنْ سَبَقَهُمْ بِخِدْمَةٍ لَمْ يسْبِقُوهُ بِعَمَلٍ اِلاّ الشَّهادَةَ؛ 11 سرور هر قوم در سفر، خادم آنهاست. پس هر كس از آنان در خدمت به ديگران پيش دستي كند، آن جمع در هيچ عملي جز شهادت در راه خدا بر او پيشي نخواهند گرفت.‌» با توجه به اهميت خدمت در سفر، مسئوليتها را مي‌توان به شرح ذيل در بين اعضا تقسيم كرد:

1. مسئول رضايت نامه ها
تهيه برگه رضايت نامه و چاپ آن با آرمي خاص كه قابل رونويسي نباشد، همچنين هماهنگي با اداره بيمه جهت بيمه كردن اعضاي شركت كننده و برآورد هزينه آن از وظايف مسئول رضايت نامه هاست.
چنين كسي موظف است رضايت نامه‌ها را به موقع توزيع كند و آخرين فرصت و مكان دريافت را همراه با امضاي ولي دانش آموز متذكر شود كه بدون تأييد قطعي يا حضوري ولي دانش آموز، رضايت نامه فاقد اعتبار خواهد بود. انجام به موقع اين وظيفه به شما اين امكان را مي‌دهد كه با افراد شركت كننده آشنا شده، جهت تهيه وسيله نقليه، نهار و... برنامه‌ريزي كنيد.

تبصره
الف) اگر شركت كنندگان در اردو كودك بودند، وجود يك همراه الزامي است، بنابراين، در برگه رضايت نامه درج اسم شخص و همراهش ضروري است.
ب) زمان دقيق حركت مشخص گردد و از شركت كنندگان خواسته شود نيم ساعت قبل از حركت در محل مورد نظر آماده شوند. ضروري است ساعت بازگشت به صورت تقريبي اعلام شود تا موجب نگراني والدين نشود. همچنين شماره تلفن همراه سرپرست اردو به خانواده‌ها، اعلام شود، تا در صورت تأخير نگران نشوند.

2. مسئول گروه
شركت كنندگان در اردو را قبل از حركت به دسته‌هاي ده نفري تقسيم كنيد. با عنايت به فرمايش امام علي عليه السلام : «سَلْ عَنِ الرَّفيقِ قَبْلَ الطَّريقِ؛ 12 قبل از سفر، رفيق و همراهت را گزينش نما.‌» به بچه‌ها اجازه دهيد هر كس همراه خود را در گروه انتخاب كند. ضروري است براي هر گروه به صورت انتخابي از طرف اعضاي گروه يك نفر به عنوان مسئول انتخاب شود تا مسئوليت كارهاي اعضاي گروه به او محول شود. مسئول گروه وظيفه مديريت و هماهنگي بين اعضا را دارد و در صورت پيشامد مشكلي، پاسخگو خواهد بود. مديريت مسئول گروهها به عهده خود مبلغ و مسئول طرح مي‌باشد.

وظايف مسئول گروه
الف) انتخاب اسم و كد و شماره براي گروه از وظايف مسئول گروه است كه با هماهنگي مسئول طرح اجرا مي‌شود. بهتر است از اسامي ارزشي چون اسامي شهدا استفاده شود.
ب) به صف كردن گروه، سوار و پياده نمودن آنها به عهده مسئول گروه است.
ج) از بين اعضاي گروه، مسئول براي خود معاوني انتخاب كند. در صورت امكان معاون از كساني باشد كه ضمن ذكاوت هوشي و تيزبيني، نسبت به اعضاي ديگر بزرگ‌تر باشد.
مسئول طرح لازم است در طول مسافرت با مسئولين گروهها در ارتباط باشد تا ضمن نظارت بر حضور و غياب دقيق و هماهنگي بين اعضا و رفع اختلاف در صورت بروز آن، نظرات مشورتي گروهها را گرفته، نظر نهايي را خود به اطلاع آنها برساند. مشورت در طول سفر از سفارشاتي است كه به آن تأكيد شده است؛ لقمان به فرزند خود مي‌گويد: «اِذا سافَرْتَ مَعَ قَوْمٍ فَاكْثِرِ اسْتِشارَتَكَ اِياهُمْ في اَمْرِكَ وَاُمُورِهِمْ؛ 13 هرگاه با جمعي به سفر رفتي، در كارها با آنان درباره وضع خود و وضع آنها زياد مشورت كن.‌»

3. معاون اول مبلّغ
لازم است قبل از حركت، مبلغ فردي را به عنوان جانشين خود به اعضا معرفي كند تا در صورت نبود مبلغ يا پيشامد اتفاقي رهبري گروه را به عهده بگيرد.

4. معاون اجرايي و مالي
مسئوليت پرداختها و خريدها اعم از آب، يخ، غذا، فرش و زيرانداز به عهده معاون مالي است. او بايد افرادي را جهت توزيع و حمل اثاثيه‌ها معرفي كند.

5. مدير داخلي
نظافت اتوبوس، مواظبت از صندليها، همچنين باز نبودن در و شيشه‌ها به عهده مدير داخلي است. غير از ايشان هيچ كس حق صحبت كردن با راننده و مسئولين اردوگاه و درخواست چيزي از آنها را ندارد. مدير داخلي، مسئول فضاي سبز، اسباب بازيها، امكانات اردوگاه و منابع طبيعي اطراف نيز هست.
در خصوص تقسيم كار لازم است مبلغ گرامي شركت كنندگان را به اين امر متذكر شود كه گرچه براي هر يك از كارها مسئولي انتخاب شده كه با هماهنگي او كارها صورت مي‌گيرد، ولي اين به معناي آن نيست كه اعضاي شركت كننده هيچ مسئوليتي ندارند. هر يك از افراد گروه بايد به سهم خود در پيشبرد كارها فعاليت كنند و چون پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله در فعاليت دسته جمعي، گرهي از كار را بگشايند.
نقل شده كه در سفري، پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله براي تهيه غذا دستور دادند گوسفندي را ذبح كنند. يكي از اصحاب عرض كرد: سر بريدن گوسفند به عهده من. شخص ديگري گفت: پوست كندن آن با من. شخص ديگري پذيرفت تا گوشت آن را بپزد. پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمودند: جمع آوري هيزم نيز بر عهده من، عرض كردند:‌اي رسول خدا! پدران و مادران ما فداي شما، خودتان را به زحمت نياندازيد و كارها را به ما واگذاريد. ما [با كمال افتخار [انجام مي‌دهيم. حضرت فرمودند: من مي‌دانم شما انجام مي‌دهيد، ولي خداوند دوست ندارد بنده‌اش را در ميان همراهانش مشاهده كند كه براي خود امتيازي قائل شده است. سپس خود از جا برخاستند و به جمع آوري هيزم مشغول شدند. 14
تقسيم كارها و مسئوليتها به نحوي كه ذكر شد، جهت داشتن فرصت كافي براي اجراي برنامه‌هاي تربيتي است، تا مبلغ گرامي درگير كارهاي اجرايي نشده، فرصت كافي جهت پياده كردن برنامه‌هاي تربيتي خود داشته باشد. اگر فردي داراي توان مديريتي بالايي بود، مبلّغ مي‌تواند تمام مسئوليتها را به او بسپرد، به طوري كه در طول برنامه مشكلي پيش نيايد.

زمان اجراي طرح
رفتن به اردو در اول تابستان انگيزه بچه‌ها را جهت شركت در كلاسهاي تابستاني از بين مي‌برد. بنابراين، زمان اردو حتما بعد از اتمام دوره يا در بين دوره است، آن هم در صورتي كه دانش آموزان از يكنواختي كلاسها در گرماي تابستان خسته شده باشند.
در فصل تابستان هر چه به طرف مهر ماه نزديك مي‌شويم، زمان اردو مناسب‌تر خواهد بود؛ چرا كه اولاً خنكي هوا از خستگي و گرمازدگي بچه‌ها جلوگيري كرده، مشكل تهيه آب سرد در حجم بالا را كاهش مي‌دهد. ثانيا با خنكي هوا، گردش دل انگيزتر شده، موجب رفع خستگي روحي مي‌شود و آمادگي دانش آموزان را جهت شروع يك فعاليت جديد در اول مهرماه بالا مي‌برد.
مدت زمان اردو بستگي به بودجه و امكانات و نوع برنامه‌ريزي مبلغ دارد كه مي‌تواند به صورتهاي زير عملي شود:
ـ اردوي يك ساعته، رفتن به كنار روستا يا پارك جنگلي همراه با خوردن صبحانه (نان و پنير) ، هندوانه و...
ـ دو ساعته، رفتن به امامزاده محل سكونت و اجراي دعاي توسل همراه با پذيرايي مختصر.
ـ سه ساعته، پياده روي به يكي از اماكن مذهبي در روستا يا طبيعت زيباي محل سكونت.
ـ نصف روز، رفتن به زيارتگاهي در روستاي مجاور يا مكاني شاد و دل انگيز در آن طرف شهر.
ـ يك روزه، رفت و برگشت از روستا به شهر يا از شهر به يكي از روستاهاي زيباي مجاور.
ـ دو روزه، رفتن به اردوگاهي فرهنگي ـ تفريحي در شهر مجاور و اقامت شبانه در آن.
ـ سه روزه، رفتن به يكي از شهرهاي زيباي باستاني يا زيارتي.
و...
مكان اجراي طرح
در خصوص مكان اردو توجه به چند نكته ضروري است:
1. مكان اردو نبايد جايي عمومي و غيرقابل كنترل باشد؛ چون ممكن است افراد متفرقه براي دانش آموزان ايجاد مزاحمت كنند و به خاطر عمومي بودن مكان، ممانعت از افراد مزاحم مشكل باشد. از جمله مكانهايي كه تناسب چنداني با اين طرح ندارد، پاركهاي بزرگ شهر، كنار درياها و يا گذرگاههاست كه در ديد عموم قرار دارد و در فرهنگ ديني هم از استراحت در آنها نهي شده است. 15
2. تا آنجا كه ممكن است مكان اردو در محدوده‌اي شاد و محصور باشد تا ضمن آزاد بودن دانش آموزان قابل كنترل نيز باشند. در آداب سفر به اين نكته اشاره شده كه جهت تفريح و استراحت مكانهاي خوش آب و هوا و سرسبز را انتخاب كنيد. 16
3. بهتر است براي اردو يك مكان انتخاب شود؛ چون در صورت تعدد مكانها، بچه‌ها ضمن مقايسه، يكي از آنها را مكاني خوشايند و ديگري را مكاني نامناسب تشخيص مي‌دهند كه آن گاه زحمات انجام شده بي نتيجه خواهد ماند.
4. از رفتن به كنار رودخانه‌ها و جاهايي كه احتمال غرق شدن وجود دارد، پرهيز كنيد. همچنين از بردن شركت كنندگان به سخره نوردي و كوه پيمايي و گذر از سنگلاخهاي بزرگ خودداي كنيد؛ چرا كه رفتن به اين مكانها بدون آموزش قبلي احتمال خطرات را افزايش مي‌دهد.
5. قبل از انتخاب مكان اردو حتما مبلّغ خود از مكان مورد نظر بازديد كرده، موقعيت آن را در ساعات مختلف بررسي نمايد. بهتر است دربازديد از مكان اردو به نكات زير توجه شود.
الف) سرويس بهداشتي.
ب) فضاي كافي جهت ورزش و بازيهاي گروهي.
ج) مكان مناسب جهت اقامه نماز جماعت.
د) محل شستن ظروف.
ه) آب خنك بهداشتي و خوراكي.
ز) محلي براي پارك كردن وسيله نقليه و...
تبصره
1. معرفي مكان اردو و مقررات خاص آن از جمله كارهايي است كه مبلغ هنگام رسيدن به محل، بايد اعضاي گروهها را با آن آشنا كند.
2. اگر اردو براي دانش آموزان دختر تدارك ديده شده از بازديد از مساجد حتي الامكان خودداري شود.
بيمه شركت كنندگان در طرح
انسان هميشه در معرض حوادث و خطرات است. بهترين وسيله‌اي كه مي‌تواند انسان را از حوادث در امان نگه دارد، «بيمه معنوي» است. بيمه معنوي به چند طريق عملي مي‌شود:
1. صدقه
مبلغ گرامي به شركت كنندگان در طرح يادآور شود كه قبل از حركت، هر كس به ميزان تواني كه دارد جهت سلامتي خود و بقيه اعضاي شركت كننده در اردو صدقه دهد. از امام باقر عليه السلام نقل شده كه حضرت فرمودند: «اِنَّ الصَّدَقَةَ لَتَدْفَعُ سَبْعينَ بَلِيةً مِنْ بَلايا الدُّنْيا؛ 17 همانا صدقه دادن هفتاد بلا از بلاهاي دنيايي را دفع مي‌كند.‌»
2. قرائت قرآن
از جمله سفارشات قبل از سفر چه به صورت فردي و چه به صورت جمعي، خواندن قرآن است. از جمله آيات و سوره‌هايي كه قرائت آن در سفر سفارش شده، مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:
الف) سوره قدر؛
ب) آية الكرسي؛
ج) سوره ناس؛
د) سوره فلق؛
ه) سوره توحيد و حمد. 18
3. تربت سيد الشهداء
مستحب است مسافر مقداري از تربت امام حسين عليه السلام را به همراه داشته باشد، خصوصا اين روزها كه تقريبا در همه منازل مهر كربلا موجود است. اين امر علاوه بر پيوند معنوي شركت كنندگان با حماسه سرور شهيدان، حسين بن علي عليهماالسلام، آنها را از انواع دردها و ترسها ايمن مي‌كند. 19
برنامه‌هاي طرح هنگام حركت
يكي از برنامه‌هايي كه لازم است مبلغ به آن توجه كند، يادآوري نام و ياد خدا هنگام حركت است. بهتر است شروع سفر با نام و ياد الهي و دعاي سفر آغاز شود كه هر كاري بدون نام و ياد او شروع شود، به نتيجه نخواهد رسيد. 20
چنان كه در آداب سفر بيان شده، مستحب است مسافر در حال سوار شدن به وسيله نقليه، در مسير راه، در سراشيبي، در سربالايي و بالآخره در تمامي حالات ياد خدا نموده، شاكر خداوند منان باشد. 21
اگر شركت كنندگان كودك باشند، بهتر است هنگام حركت در داخل وسيله نقليه، از اشعاري چون شعر زير استفاده شود و از بچه‌ها خواسته شود با همديگر «بسم اللّه‌» را با صداي بلند تكرار كنند.
به نام خدا بسم اللّه // مشكل گشا بسم اللّه
ما فرزند اسلاميم // گفتار ما بسم اللّه
داريم بر لب خود // در هر كجا بسم اللّه
ورد زبان ما هست // در اردوها بسم اللّه
ما را بود نگهدار // از هر بلا بسم اللّه
از رسول گرامي اسلام صلي الله عليه و آله نقل شده كه فرمودند: «زادُ الْمُسافِرِ الْحُداءُ وَالشِّعْرُ ما كانَ مِنْهُ لَيسَ فيه خَنا؛ 22 توشه مسافر تصنيف و شعر است، مادامي كه در آن كلام قبيح و فحش نباشد.‌» پس مي‌توان در مسافرت از اشعار زيبا هم استفاده كرد؛ منتها بايد توجه داشت كه به كسي جفا و ظلم نشود. اشعاري چون شعر «آقا ظفرم» شادي بخش خواهد بود:
آقا ظفرم، آقا ظفر // مي‌خوام برم به سفر
سفر كجا؟ مكه // مكه كجاست؟
مكه هم خانه يار // كه نشان پروردگاره
چشمه زمزم داره // ناودان طلاش مي‌باره
بابام درش احرام داره // از همه چيز دست برمي داره
به خدا توجه داره // به خدا توجه داره
بايد ايمان و عمل داشته باشيم // تا بذر شادي تو دلها كاشته باشيم
در صورتي كه شركت كنندگان در اردو نوجوانان و جوانان بودند، ذكر تكبير و تسبيح مي‌تواند آرامش خاصي در آنها ايجاد كند. از امام صادق عليه السلام نقل شده كه حضرت فرمودند: روش پيامبر صلي الله عليه و آله در سفرها اين بود كه: «اِذا هَبَطَ سَبَّحَ وَاِذا صَعِدَ كَبَّرَ؛ 23قتي در سراشيبي قرار مي‌گرفت، تسبيح مي‌گفت و زماني كه در سربالايي بود، تكبير مي‌گفت.‌»
انواع اردوها
اردوهايي كه به اهداف طرح نزديك اند، عبارتند از:
1. اردوي تربيتي ـ مذهبي
سفرهايي كه از نظر شرع مقدس اسلام عبادت بوده، به خاطر جلب رضاي الهي انجام مي‌شود، مانند: زيارت خانه خدا، زيارت مشاهد انبيا و ائمه عليهم السلام، صلحا، علما، شهدا، پدر و مادر، برادران ايماني و....
بهتر است مبلغ گرامي در خصوص ارزش و اهميت زيارت مشاهد مشرفه و آثار و بركات آن به دانش آموزان توضيح دهد تا آنها بدانند از چه بركات معنوي بهره مي‌برند.
از پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله روايت شده كه حضرت فرمودند: «مَنْ زارَ قَبْري حَلَّتْ لَهُ شَفاعَتي وَ مَنْ زارَني مَيتا فَكَأَنَّما زارَني حَيا؛ 24 هر كس قبر مرا زيارت كند، شفاعت من شامل حال او مي‌شود و هر كس مرا پس از مرگ زيارت كند، گويا مرا در حال حيات زيارت كرده است.‌»
زيد شحّام مي‌گويد: به امام صادق عليه السلام عرض كردم: پاداش كسي كه رسول خدا را زيارت كند چيست؟ فرمود: مانند كسي است كه خدا را در عرش زيارت كند. گفتم: «فَما لِمَنْ زارَ اَحَدا مِنْكُمْ، قالَ كَمَنْ زارَ رَسُولَ اللّه ِ صلي الله عليه و آله؛ 25 پاداش كسي كه يكي از شما اهل بيت را زيارت كند، چيست؟ فرمودند: مانند كسي است كه رسول خدا صلي الله عليه و آله را زيارت كند.‌»
در خصوص اردوهاي تربيتي ـ مذهبي مي‌توان به زيارت امام رضا عليه السلام در مشهد، حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام در قم، شاه چراغ در شيراز، مرقد حضرت امام خميني رحمه الله در تهران، مسجد جمكران در قم، مسجد امام در اصفهان، معراج شهداي جنگ تحميلي، گلزار شهدا، امام زاده‌هاي مدفون در شهرهاي دور و نزديك رفت.
2. اردوي سياحتي ـ تفريحي
سيره ائمه بر اين بوده كه در برنامه‌ريزي خود براي زندگي روزمره، ساعاتي را براي تفريحات سالم اختصاص مي‌دادند. گشت و گذار و استفاده از اردوهاي سياحتي ـ تفريحي مي‌تواند يكي از اين تفريحات سالم باشد. از جمله آثار و بركاتي كه در اين اردوها وجود دارد و قرآن كريم نيز به آن اشاره مي‌كند، عبرت پذيري از آثار تاريخي است. 26
تفريحات سالم مي‌تواند رفتن به اطراف روستا و ديدن كوههاي سر به فلك كشيده، يا ديدن خرابه‌هاي قلعه‌ها و كاخهاي ستمگران، يا تفريح در جنگلهاي سرسبز شمال و يا تفريحگاههاي آماده جهت دانش آموزان باشد. مهم آن است كه از كنار اين اماكن به ديده عبرت بگذريم.
3. اردوي علمي ـ فرهنگي
در دين مقدس اسلام براي كسب علم و دانش محدوديت مكاني وجود ندارد. شرع مقدس همگان را جهت فراگرفتن علم و دانش فرا مي‌خواند، حتي اگر لازم باشد براي كسب آن مسيرهاي طولاني طي شود.
رسول گرامي اسلام صلي الله عليه و آله فرمودند: «اُطْلُبُوا الْعِلْمَ وَلَوْ بِالصّينِ فَإِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ فَريضَةٌ عَلي كُلِّ مُسْلِمٍ؛ 27ر جستجوي علم باشيد، گرچه در چين باشد، همانا تحصيل علم و دانش بر هر مسلمان واجب است.‌»
گردشهايي كه به صورت اردوهاي علمي ـ فرهنگي صورت مي‌گيرد، اثرات بسيار خوبي در شناخت فرهنگ و آداب و رسوم مناطق مختلف دارد.

وسايل و امكانات مورد نياز طرح
1. وسيله نقليه مناسب جهت رفت و برگشت، مثل اتوبوس و ميني بوس. هرگز از وسايل غير متعارف چون كمپرسي، وانت بار، تريلي، تراكتور و... استفاده نكنيد.
حداقل يك هفته قبل از حركت هماهنگي لازم را با راننده انجام دهيد. توجه كنيد راننده فردي مورد اطمينان و باتجربه باشد، سعي كنيد وسيله نقليه تمام وقت در اختيار شما باشد تا در صورت نياز به موقع از آن استفاده شود. از تخلف در رانندگي و سرعت غيرمجاز هنگام رانندگي جدا جلوگيري كنيد. اگر تعداد شركت كنندگان و وسايل مورد نياز زياد بود، حتما وسيله‌اي مثل وانت بار جهت حمل و نقل وسائل در نظر بگيريد. براي راههاي دور لازم است، راننده، بيابان رفته باشد نه رانندگان سرويسهاي شهري و اداري.
2. حتما جعبه كمكهاي اوليه را به همراه داشته باشيد. امام صادق عليه السلام فرمودند: در وصيت لقمان به فرزندش آمده است كه: «يا بُنَي سافِرْ بِسَيفِكَ وَخُفِّكَ وَعَمامَتِكَ وَخِبائِكَ وَسِقائِكَ وَاِبْرَتِكَ وَخُيوطِكَ وَمِخْرَزِكَ وَتَزَوَّدْ مَعَكَ مِنَ الاَْدْويةِ ما تَنْتَفِعُ بِها أنْتَ وَمَنْ مَعَكَ؛ 28سرم! در سفر شمشير، چكمه، عمامه، ظرف آب، نخ، و وسايل تعمير كفش را همراهت داشته باش. همچنين داروهاي مناسب همراه داشته باش كه خودت و همراهانت (در صورت نياز) از آن بهره گيريد.‌»
3. جوايز مناسب جهت برنامه‌هايي كه در اردو اجرا مي‌شود، تهيه نماييد.
4. فرش، موكت، 2 عدد توپ فوتبال، 5 عدد توپ پلاستيكي، 2 عدد توپ واليبال، يك طناب بزرگ پنبه‌اي جهت مسابقه طناب كشي به همراه داشته باشيد.
5. صبحانه، ناهار و تنقلات لازم را همراه خود برداريد. اگر غذا از طرف خود دانش آموزان و به صورت متفاوت آماده شده بهتر است سفره آزاد انداخته شود و اگر نوع غذا يكنواخت بود، لازم است مسئول تداركات سفره‌اي يكپارچه و عمومي پهن كند. البته سفره يكپارچه از جهاتي بهتر است.
6. وسيله‌اي براي گرم كردن غذا، ظرف آب و يخ همراه با ظرفي مناسب جهت نگه داري آب خنك تهيه كنيد.

برنامه‌هاي فرهنگي و تربيتي و توصيه ها
1. از همراه آوردن صبحانه و ناهاري كه از مواد فاسدشدني تهيه شده باشد، جلوگيري كنيد. هرگز اجازه ندهيد دانش آموزان از مغازه‌هاي اطراف و يا دست فروشيها خوراكي تهيه كنند.
2. مراقب باشيد دانش آموزان به علفها و گلها نزديك نشوند؛ چون ممكن است گياهان سمپاشي شده يا خود سمي باشند.
امام باقر عليه السلام به بعضي از شيعيانش كه قصد سفر داشتند، وصيت فرمودند: «لا تَذُوقَنَّ بَغْلَةً وَلا تَشُمَّها حَتّي تَعْلَمَ ما هِي وَلا تَشْرَبْ مِنْ سِقاءٍ حَتّي تَعْلَمَ ما فيهِ وَلا تَسيرَنَّ اِلاّ مَعَ مَنْ تَعْرِفُ؛ 29ر سفر تا اطمينان پيدا نكرده‌اي هيچ سبزه‌اي را نه بچش و نه استشمام كن و تا حصول اطمينان از هيچ آبي استفاده نكن و با كسي كه نمي‌شناسي، سفر مكن.‌»
3. اگر شركت كنندگان از بچه‌هاي پرتحرك بودند براي مهار كردن آنها اول صبح يك مسابقه دو حداقل به مسافت 300 متر بين آنها اجرا كنيد. دانش آموزان بعد از مسابقه كاملاً با نشاط و قابل كنترل خواهند بود.
4. اگر دانش آموزان از بچه‌هاي دختر و پرانرژي بودند جهت كنترل، آنها را به شكار بفرستيد. بدين صورت كه احاديث تربيتي را روي كارتهاي مقوايي بنويسيد و در قسمتهاي مختلف مكان اردو بين شاخه درختان، لاي علفها، بين چمنها يا سنگها و بوته‌ها پنهان كنيد. به آنها بگوييد هر كس دو كارت يا بيشتر از اين كارتها را پيدا كند و زودتر از بقيه آن را حفظ كند، به عنوان تشويق جايزه‌اي ارزنده دريافت خواهد كرد.
5. برنامه طناب كشي يكي از برنامه‌هاي دوست داشتني براي بچه‌ها است؛ بدين صورت كه يك طناب بزرگ پنبه‌اي همراه خود داشته باشيد و از گروهها بخواهيد دو به دو در دو طرف طناب قرار گرفته، از دو طرف اعضاي گروه آن را بكشند. هر گروهي كه از خط وسط عبور كرد، در اين مسابقه بازنده خواهد بود. حتما از اين برنامه در اردو استفاده كنيد.
6. اجراي دعاي توسل يا زيارت عاشورا در دل طبيعت يا اجراي نمايش يا جمع خواني توسط بچه‌ها از ديگر برنامه‌هاي تربيتي ـ فرهنگي است كه با تشخيص و هماهنگي مبلغ گرامي اجرا مي‌شود.
7. برگه‌هاي ارزيابي را در روز يا ساعت آخر اردو بين شركت كنندگان توزيع نماييد تا از نظرات اصلاحي جهت برنامه‌هاي بعدي استفاده شود.
8. بعد از برگشت از مسافرت، توصيه كنيد اگر نقاط ضعفي در دوستان ديده شد، آن را با بزرگواري جبران كنند و اگر در طول اردو اتفاقاتي افتاد، حفظ امانت كرده، در جاهاي ديگر مطرح نكنند. 30
9. سعي شود روز بعد از اردو كلاسهاي تربيتي تعطيل شود تا شركت كنندگان در طرح كاملاً استراحت كنند.
ارزشيابي طرح
يكي از مهم‌ترين اقدامات مبلغان گرامي بعد از برگشتن از اردو، ارزيابي عملكرد در طول سفر است. ارزيابي را به دو صورت مي‌توان انجام داد:
1. دريافت نظرات شركت كنندگان
در اين مرحله سؤالاتي را به صورت كتبي در يك برگه 5A نوشته، از شركت كنندگان جواب آن را درخواست كنيد؛ به عنوان مثال، از آنها بخواهيد كدام يك از برنامه‌هاي اردو براي آنها جذاب‌تر بود؟ نقاط ضعف و قوت اردو را بيان كنند. آيا برخورد مجريان طرح، مبلغ، مسئولين تداركات و راننده اتوبوس يا ميني بوس با آنها رضايت بخش بود؟ عوامل موفقيت يا عدم آن را بيان كنند. اگر با مشكلات غيرمنتظره‌اي مواجه شدند آن را بازگو كنند. پيشنهادشان براي حل مشكلات چيست؟
توجه داشته باشيد كه سؤالات به صورت چهارجوابي و به صورت علامت زدن طرح شود و در پايان سؤالات جايي براي پيشنهادات اختصاص داده شود.
2. ارزشيابي خود مبلغ
خود مبلغ نيز مي‌تواند يك ارزشيابي از كار خود در طول اردو داشته باشد تا درصد موفقيت خود را در طول اجراي برنامه ارزيابي كند. اگر برنامه داراي نقايصي بود، در برنامه ريزيهاي بعدي آنها را به نقاط قوت تبديل كند.
پي نوشت:
1) نهج البلاغه، حكمت 21.
2) امالي شيخ طوسي، ص389، مجلس چهارده.
3) نهج البلاغه، نامه 31.
4) از اميرمؤمنان نقل شده كه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله به من فرمود: «وَايمُ اللّه ِ لإَِنْ يهْدِي اللّه ُ عَلَي يدَيكَ رَجُلاً خَيرٌ لَكَ مِمّا طَلَعَتْ عَلَيهِ الشَّمْسُ؛ قسم به خدا! ارزش هدايت شدن يك نفر به دست تو از آنچه خورشيد بر آن مي‌تابد براي تو بهتر است.‌» (كافي، ج5، ص28، ح4) .
5) كافي، ج8، ص349، ح547.
6) شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، ج20، ص294، ح 366.
7) نهج البلاغه، حكمت 400.
8) مكارم الاخلاق، ص240.
9) بحارالانوار، ج73، ص266، باب 49، ح3.
10) غافر/21.
11) كنزالعمال، ج6، ص710، ح17519.
12) نهج البلاغه، نامه 31.
13) فروع كافي، ج8، ص348، ح547.
14) بحارالانوار، ج73، ص273، باب 49، ح 31.
15) العروة الوثقي، كتاب الحج في آداب السفر «الخامس عشر».
16) همان.
17) كافي، ج4، ص6، ح6.
18) العروة الوثقي، كتاب الحج في آداب السفر.
19) همان.
20) امام علي عليه السلام : «اَما عَلِمْت اَنَّ رَسُولَ اللّه ِ صلي الله عليه و آله حَدَّثَني عَنِ اللّه ِ عَزَّوَجَلِّ اَنَّهُ قالَ كُلُّ اَمْرٍ ذي بالٍ لَمْ يذْكَرْ «بسم اللّه‌» فيهِ فَهُوَ اَبْتَرٌ.‌» (تفسير الامام العسكري، ص25؛ بحارالانوار، ج73، ص305، باب 58، ح1) .
21) العروة الوثقي، كتاب الحج في آداب السفر «سابعها».
22) من لا يحضره الفقيه، ج2، ص280، ح2447.
23) كافي، ج4، ص287، ح2.
24) مستدرك الوسائل، ج10، ص186، باب3، ح11809.
25) كافي، ج4، ص585، ح5.
26) انعام/11 و يوسف/109 و....
27) وسايل الشيعة، ج27، ص27، ب4، ح33119.
28) كافي، ج8، ص303، ح466.
29) مستدرك الوسائل، ج8، ص227، ب41، ح9319.
30) بحار، ج 73، ص 266، ب 49، ح 3: عن الصادق عليه السلام قال: اَلْمُرُوَّةُ فِي السَّفَرِ... وَكِتْمانُكَ عَلَي الْقَوْمِ سِرَّهُمْ بَعْدَ مُفارِقَتِكَ اياهُمْ.
منبع: ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره57.