محمد اسماعيلي
طرحي كاربردي براي تشكيل جلسات تربيتي نوجوانان
ضرورت جلسات بحث گروهي
دست يابي به حقيقت و كشف علت پديده‌ها، از جمله گرايش‌هاي فطري و انگيزه‌هاي وجودي نوجوانان است. همه مسائل را نمي‌توان در قالب خطابه و سخنراني به نوجوانان آموخت. به خصوص اگر شرايط محيطي و رواني آنان نيز مساعد نباشد. يكي از راه‌هايي كه مي‌تواند در نوجوانان، زمينه شكفتن و حركت فعال فكري و عملي را ايجاد كند، تشكيل جلسات بحث گروهي و تشكيل گروه‌هاي تربيتي است. اينگونه جلسات اگر با برنامه‌ريزي قبلي باشد مي‌تواند فضاي مناسبي ايجاد كند تا نوجوانان هر محلي در آن احساس آزادي و امنيت خاطر كنند و بتوانند به راحتي مطالب خود را بازگو نمايند و مكنونات قلبي خويش را اظهار نمايند و با صراحت بگويند كه چه انديشه و مقصودي دارند.
روش آزاد منشانه روحاني و پدر و مادر در محيط خانه و مسجد، زماني مي‌تواند در ايجاد عزت نفس نوجوانان مؤثر و مفيد واقع شود كه نوجوانان در جريان كارها و برنامه ريزي‌ها و تصميم گيري‌هاي مربوط به مسائل خويش، از فرصت برابر بهره مند گردند و خود را در آن سهيم بدانند.
متاسفانه بايد گفت: در جامعه ما با توجه به نارسايي فكري و اخلاقي در بعضي از خانواده‌ها و نيز به علت گرفتاري‌هاي شغلي و يا مسؤوليت‌هاي گوناگون والدين كه هيچ فرصتي را براي رسيدگي به امور خانه و خانواده باقي نمي‌گذارد، والدين نمي‌توانند وظائف و مسؤوليت حساسي را كه بر دوش دارند به خوبي انجام داده و مرجع مناسبي براي پاسخ گويي به سؤالات علمي، تربيتي و اعتقادي فرزندان خويش باشند. از اين رو، جلسات گروه‌هاي تربيتي مرجع بسيار خوبي براي شخصيت دادن به آنان و برطرف كردن مشكلات و پاسخ گويي به سؤالاتشان خواهد بود.

هيئت نوجوانان محله و ويژگي‌هاي آن
هيئت تربيتي، جلسه‌اي برنامه‌ريزي شده و منظم است كه با حضور روحاني محل تشكيل مي‌شود. موضوعات قابل طرح در اين جلسات داراي دو محور اصلي است:
1- مسائل اخلاقي و ارزشي كه از سوي روحاني به عنوان مربي گروه مطرح مي‌گردد.
2- مسائل و مشكلات مورد ابتلا و نياز نوجوانان كه توسط خود آنان مطرح مي‌شود.
در اين جلسات هفتگي، خواسته‌ها، انتقادها، شكايت‌ها، طرح‌ها و سؤالات و پيشنهادهاي افراد در زمينه‌هاي اعتقادي، تربيتي، اخلاقي و حتي درسي و ورزشي مطرح مي‌گردد و براي هر كدام فرصتي پيش بيني مي‌شود تا همه نوجوانان بتوانند در مورد موضوعات و پيشنهادهاي مورد علاقه خود صحبت كنند و خواسته‌ها و آرزوهاي قلبي خود را در فضايي دوستانه و صميمي بيان كنند و از اين طريق احساسات خود را ابراز نمايند.
غالبا معضلات رواني و اخلاقي نوجوانان كه موجب گرفتاري و بروز رفتارهاي نامتعادل و نابهنجار در سطح جامعه، محله و خانه مي‌شود، با برگزاري و استمرار چنين جلساتي كم و يا حل مي‌شود.
با هدايت و راهنمايي روحاني به عنوان مربي آشنا و صالح، به تدريج خود نوجوانان با نظارت و حضور روحاني اداره جلسات را بر عهده مي‌گيرند. در اين جلسات روحاني تنها راهنما و هدايتگر بحث‌ها است.
اگر اين جلسات با برنامه‌ريزي قبلي و ارائه بينش صحيح توسط روحاني و مربي آگاه، دلسوز و خبره، در فضايي دوستانه و صميمي تشكيل گردد و به طور صحيح هدايت و رهبري شود، در رشد روحيه اجتماعي و شخصيت نوجوانان سهم بسزايي دارد و در ارتقاي سطح بينش و تحول فكري و رفتاري آنان بسيار مؤثر است.
اصولا هدايت و رهبري مؤثر روحاني، جلسات را به سوي راه حل‌هاي مناسب و مصلحت آميز سوق مي‌دهد و با ايجاد فضايي باز و احترام متقابل در بحث و گفت و گو، موجب ايجاد حس ارزشمندي و دست يابي به عزت نفس نوجوانان مي‌گردد.

اهداف طرح
1- ايجاد حس رقابت مثبت در كارها و فعاليت‌هاي مذهبي در قالب جلسات و گروه‌هاي تربيتي.
2- تقويت ارزش‌هاي مذهبي و درون سازي مفاهيم مربوط به اين ارزش‌ها.
3- آموزش عمل تكريم شخصيت به نوجوانان و ايجاد حس احترام متقابل و تقويت عزت نفس.
4- مشاركت دادن و فعال كردن همه اعضاي هيئت و گروه‌هاي تربيتي و ايجاد انگيزه در آنان براي فعاليت‌هاي اعتقادي و تربيتي.
5- بالا بردن سطح فكري و فرهنگي نوجوانان با استفاده از تجربيات عيني دوستان و همسالان و هم هيئتي‌ها در پرتو مباحثه و مناظره.
6- بررسي، ارزيابي و نقد صحيح افكار، نظريه‌ها، رفتارها و خلقيات نوجوانان، در جمعي دوستانه و صميمي و توسط خود آنان براي اصلاح آن‌ها.
7- آشنا كردن نوجوانان با توطئه‌هاي سياسي و راه‌هاي تهاجم فرهنگي، به منظور پيش گيري و مقابله با آسيب‌هاي رواني ناشي از انحرافات اخلاقي و عقيدتي.
8- جهت دهي مثبت به احساسات و دادن دل گرمي به نوجوانان به منظور ايجاد توانايي و قدرت تحمل انتقاد در آنان.
9- تعميق بينش و پايه ريزي تفكر صحيح در نوجوانان براي مقابله با آسيب‌هاي رواني و فرهنگي كه ممكن است در سنين بالاتر گريبانگير آن‌ها شود.
10- ايجاد روحيه هم فكري و مشورت در كارها و نشان دادن آثار مثبت مشورت، خصوصا در پخته شدن افكار خام.
11- شناخت مشكلات فكري و رواني نوجوانان و رفع آن‌ها از طريق تامين خواسته‌ها و نيازهاي طبيعي و به حق آنان در حد امكان.
12- پيش گيري از بروز تعارضات و كينه توزي‌ها در بين نوجوانان محل.
13- ايجاد زمينه‌اي براي شنيدن حرف‌هاي ناگفته و اظهار نظرهاي ناشنيده نوجوانان.
14- تمرين سخن گفتن در جمع و توانايي اظهار نظر و از بين بردن واهمه نوجوانان از طرح نظريات خود در جمع نوجوانان و روحاني محل.
15- اجراء راه حل‌هاي تجربه شده اعضاء هيئت در جلوگيري از ترك تحصيل و يا انحراف اخلاقي نوجوانان محله و زمينه سازي براي ادامه تحصيل نوجواناني كه ترك تحصيل كرده اند.

برنامه‌ي طرح
1- حداقل يك جلسه در هفته با شركت روحاني و همكاري فعال نوجوانان برگزار شود.
2- مجموعه جلسات بحث هيئت با توجه به اوقات فراغت و ايام تحصيلي نوجوانان برنامه‌ريزي شود و هفته‌هاي امتحاني حذف و ساير هفته‌ها جبران شود.
3- به عنوان آموزش غير حضوري جزوات و يا كتاب‌هايي كه براي روشن كردن بحث جلسه بعد مفيد است معرفي و يا در اختيار نوجوانان قرار داده شود.
4- جهت تحريك حس رقابت و تشويق نوجوانان، حداقل هر دو ماه يك بار مسابقه‌اي تربيتي به صورت حضوري و يا غير حضوري در بين آنان برگزار شود.
5- در ايام سوگواري، حتما چند دقيقه آخر جلسه به مداحي يكي از نوجوانان و يا مداحي كه دعوت مي‌شود اختصاص داده شود.
6- در سال حداقل يك بار در صورت امكان به اردوئي مناسب در خارج از شهر محل اقامت خود برده شوند.
7- سالانه يك دعاي ندبه در صحرا و يا دامنه كوه‌هاي اطراف شهر به صورت دسته جمعي برگزار شود و پس از كوه نوردي در آن روز، نماز ظهر و عصر با جماعت و همراه با نهار اجرا شود.
8- در مورد موضوعاتي كه از قبل توسط روحاني برنامه‌ريزي و مشخص مي‌شود به جهت مسافرت‌ها و تعطيلي جلسات و امتحانات درسي نوجوانان، نبايد براي ماه‌هاي تعطيل برنامه‌ريزي كرد، بلكه براي چنين زمان‌هايي بايد فرصت را خالي گذاشت.
9- به عنوان مثال، موضوعات كلي برنامه نه ماهه جلسات هيئت مي‌تواند به قرار زير باشد. (كه البته هم قابل تغيير است و هم كم و زياد شدن)
1. فروردين: نظم و انضباط
2. ارديبهشت: دوري از بدي‌ها و كسب فضيلت‌ها
3. خرداد: عزت نفس و احترام متقابل
4. تير: صبر و تحمل و حسن خلق
5. مرداد: كار نيك، عبادت و تقوي
6. شهريور: اعتماد به نفس، مسؤوليت پذيري
7. مهر: روحيه جمعي، انفاق و تعاون
8. آبان: قناعت و دوري از اسراف
9. آذر: استفاده از فرصت و نحوه برنامه‌ريزي
لازم است موضوعاتي كه عمدتا خود دانش آموزان نوجوان با آن دست به گريبانند مطرح و درباره آن بحث و نتيجه گيري شود.

نحوه‌‌ي اجراي جلسات هيئت
1- موضوع جلسه هيئت از طريق نصب در تابلو اعلانات يا اعلام در پايان جلسه قبل و يا نصب بر روي در نانوايي محله يا يكي از مغازه‌هاي پر رفت و آمد اعلام شود.
2- قبلا از نوجوانان خواسته شود تا در مورد موضوعات و دستور جلسه بينديشند و نظرها و طرح هايشان را در دفترچه‌اي يادداشت نمايند.
3- كليه اعضاي هيئت با حق مساوي در جلسه شركت كنند.
4- از همه نوجوانان محل نظرخواهي شود و به همه فرصت برابر داده شود تا نظرات خود را مطرح كنند.
5- در موضوعاتي كه از پيچيدگي خاصي برخوردار است لازم است از افراد خواسته شود به صورت گروهي درباره آن موضوع تبادل نظر كنند. در اين صورت بايد نتيجه مذاكرات گروهي در اختيار نمايندگان گروه‌هاي ديگر قرار داده شود تا بقيه نوجوانان نيز درباره آن اظهار نظر كنند (درباره اين گروه‌ها در بحث «اصول اجرايي گروه‌هاي تربيتي.» بحث خواهيم كرد) .
6- بايد زمينه را طوري فراهم كرد كه همه در تصميم گيري‌ها مشاركت جويند و خود، راه حل مشكلاتشان را پيدا نمايند.
7- توسط رئيس جلسه از منازعه لفظي بين افراد جلوگيري شود و افراد به بازگو كردن ديدگاه هايشان دل گرم شوند.
8- كوتاهي در اجراي توافقات و تصميمات جلسه، موجب دل مردگي و بي نتيجه بودن جلسات خواهد شد. بنابراين روحاني بايد در پاي بندي به تصميمات اتخاذ شده در جلسه پيشگام باشد.
9- در هر جلسه، افرادي به عنوان رئيس، منشي و ناظم جلسه مشخص شوند و هر چند وقت يك بار تغيير كنند.
10- وقتي پيشرفت گفت و گوها در جلسات متوقف مي‌شود، توسط روحاني بر روي نكات يقيني و موضوعات مورد پذيرش همه نوجوانان تاكيد شود و از آن جا بحث ادامه داده شود.
11- روحاني به عنوان مربي جلسه نبايد بدون جهت از فردي طرفداري و يا با كسي مخالفت كند.
12- اگر روحاني در كنار ساير نوجوانان و به صورت حلقه وار بنشيند، در ايجاد فضاي صميميت و احساس برابري و برقراري ارتباط سازنده و موثر بسيار مفيد خواهد بود.
13- گاهي اوقات، موضوع مورد بحث، نياز به اطلاعات تخصصي تري دارد كه در اين صورت مي‌توان فرد مطلعي را با اطلاع قبلي به عنوان ميهمان دعوت كرد تا در بحث گروهي هيئت شركت كند. اين امر به تنوع و جاذبه جلسات مي‌افزايد.
14- هدايت مسير گفت و گوها و جمع بندي مطالب، بر عهده روحاني است. او در هنگام بحث به عنوان يك راهنماي خوب عمل مي‌كند.

اصول اجرايي گروه‌هاي تربيتي در هيئت محله
گروه‌هاي تربيتي، زير مجموعه هيئت محله خواهند بود. در مورد نحوه تشكيل و اداره اين گروه‌ها، نكات زير قابل توجه است:
1- با تقسيم متعادل نوجوانان قوي و ضعيف (آهسته گام) در گروه‌هاي پنج و يا سه نفره، مي‌توان گروه‌هاي تربيتي هيئت را تشكيل داد.
تشكيل اين گروه‌ها براي رفع اشكالات عقيدتي و افزايش فعاليت نوجوانان بسيار مفيد است، چرا كه به اين ترتيب، هم نوجوانان قوي احساس وجود خواهند كرد و هم نوجوانان ضعيف و آهسته گام از طريق تفاهم اخلاقي با همسالان خود، احساس ارزش و عزت نفس نموده و اخلاق اسلامي را به شيوه بهتري فرا خواهند گرفت.
2- سرگروه تربيتي با پيشنهاد اعضاي گروه و نظر نهايي روحاني تعيين مي‌گردد.
3- در گروه‌هاي تربيتي، روحاني انتقال دهنده معلومات نيست، بلكه نقش مديريت، رهبري و هماهنگي بين سرگروه‌ها و گروه‌هاي تربيتي را بر عهده دارد.
4- از آن جا كه سرگروه‌ها در جلسات بحث گروهي، نحوه اداره جلسه و همفكري صميمانه را با همسالان خود تمرين كرده اند و به خوبي مي‌توانند بين اعضاي گروه خود تفاهم ايجاد كنند، نقش وحدت بخشي را در گروه ايفا خواهند كرد.
5- بايد فضايي ايجاد كرد كه نوجوانان بتوانند ضمن تلاش شخصي براي رسيدن به اهداف گروه و آشنايي با علوم اسلامي، به رقابت سالم با يكديگر بپردازند.
6- چنانچه موضوع جلسه هيئت گسترده باشد، با اين روش، هر گروه مي‌تواند در يك زمينه از موضوع، مطالعه و بررسي و مباحثه داشته باشد و در پايان، سرگروه‌ها يافته‌هاي خود را جمع بندي نموده و در اختيار روحاني قرار مي‌دهند تا او نيز با جمع بندي نهائي در اختيار همه اعضاء هيئت قرار دهد.

عوامل و امكانات اجراي طرح:
1- يك نفر روحاني با كمك يك نفر معلم يا مربي پرورشي خوش ذوق يا شخص ديگري كه مورد علاقه نوجوانان در مسجد و محل باشد.
2- محلي غير از مدارس و كلاس درس به صورتي كه بتوان در آن مكان به صورت حلقه وار نشست و بحث و گفت و گو كرد. ترجيحا اين مكان متعلق به مسجد و مناسب با روحيات نوجوانان بوده و در ساعت تشكيل جلسه به صورت اختصاصي در اختيار گروه باشد.
3- يك دستگاه ضبط صوت براي پخش و يا ضبط و پياده كردن بعضي از مطالب مهم مورد بحث در جلسات.
4- يك نفر نيروي فرهنگي به صورت پاره وقت (مثلا در هفته 5 ساعت) با حقوق مناسب جهت پي گيري و فراهم نمودن امكانات و هماهنگي‌هاي لازم (دعوت‌ها، خريد ابزار و وسايل مورد نياز، محافظت از فضاي اجراي جلسات هنگام تشكيل آن‌ها، اجراي تصميمات لازم در غياب روحاني و ثبت درآمدها و هزينه‌هاي هيئت) .
5- يك عدد فايل و مقداري پوشه و مكاني مناسب جهت استفاده از آن در نزديكترين محل به برگزاري جلسات، مثلا در قسمت فرهنگي مسجد و...
6- يك دستگاه بلندگو با امكانات لازم جهت استفاده‌هاي متعدد و مكاني جهت نگهداري آن.
7- چند دسته گل پلاستيكي زيبا، چند عدد پرچم مشكي يا رنگي و شاد، حداقل 20 عدد لامپ رنگي و يك تابلو مناسب با پايه.
8- بودجه‌اي مناسب جهت هزينه اياب و ذهاب روحاني و افرادي كه دعوت مي‌شوند، چاپ كارت شناسايي اعضاء هيئت، چاپ اوراق و جزوات مسابقات و اعلاميه‌هاي لازم، خريد جوايز مختصر ماهانه و سه جايزه مهم سالانه جهت ايجاد رقابت در بين گروه‌ها و...
9- يك عدد تخته وايت برد با ماژيك، يك عدد صندلي و در صورت امكان يك عدد ميز كوچك و مناسب همراه با چند رحل قرآن.
10- چند جلد كلام الله مجيد.
11- حدود 50 جزوه دعا كه جامع ادعيه ائمه عليهم السلام باشد.
منبع: ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره18.